Ibtidoiy jamoa tarixi

Mustaqil islt mavzulari
1.  Q adim gi qazilm a topilm alam ing m ashhur tadqiqotchilari.
2.  Ibtidoiy ja m o a  davri tadqiqotlari  asosida ta k lif qilingan  atam alar.
3.  Ilm iy  qazishm alar jarayoni.
4.  Q azilm a qoldiqlarni  rekonstruksiya qilish  m uam m olari.
5.  M ashhur arxeolog, etnograf olim lar v a ularning  ilmiy  kashfiyotlari.
120

---

2. Atrof-muhitni  bilish  uchun kalitlar
LAtrof-muhitni bilish  uchun kalitlar.  2. Nisbiy vaqt hisobi. 3. Absolyut 
xronometriya.  4.  Qazilma qoldiqlarni o ‘rganish.  S.Muzey 
ekspozitsiyalari
1.Atrof-muhitni  bilish  uchun  kalitlar. 
Relyefning  qadim gi 
shakllari,  qazilm a o ‘sim lik va hayvonlarga qarab  iqlim  sharoiti.  qadimgi 
odam lar  yashagan  jo y   to ‘g ‘risida  m ulohaza  yuritish  mumkin.  Qatlam li 
qoldiqlarni  chuqur tadqiq  qilish  qadim gi  koM,  daryo va qoyalarni  topish 
im koniyatini  beradi.  K o‘l  tubida  kichik  zarralarning  buzilm agan 
qoldiqlari  to ‘planib  qoladi.  Yirik  donli  qoldiqlar  boshqa  sem entlaydigan 
qatlam lar  bilan  bog‘liq  holda,  qadim gi  daryolar  tubini  tashkil  qilishi 
mum kin.  Qadim gi  daryolam ing  qoldiqlarining  yuqorisidagi  qum 
to ‘lqinlari  b o ‘yicha,  ularning  oqim i  tezligi  va  y o ‘nalishi  to ‘g ‘risida 
xulosa  chiqarish  mumkin.  0 ‘t  ildizlari  oralig‘idagi  qotib  qolgan  tuproq 
qatlam i  yo m g‘irlar vaqtida  koMlar va daryolar  qirg‘oqlaridan  toshganda, 
qoldiqlarning o ‘tirib qolganini  bildiradi.
Hozirgi  dengiz sathidan yuqori joylashgan  dengiz qirg ‘oqlari  b o ‘yi 
qoyalaridagi  g ‘orlarga  qarab  o ‘sha  davrlarda  dengiz  sathi  hozirga 
qaraganda,  yuqori  boMgan  vaqtlarda  qadim gi  q irg ‘oqlarning  holati 
to ‘g ‘risida m ulohaza qilish  mumkin.
Barglar,  novdalar,  ildizlar  va  qazilm a  o ‘sim liklarning  changi  ko‘p 
narsalar to ‘g ‘risida  hikoya  qilishi  m umkin.  Bir jo y d a  bir-birini  qoplagan 
qatlam lardan  topilgan palm a,  dub  bargli  o ‘sim liklarning  izchil qatlam lari 
iqlimni  sovushidan  darak  beradi.  Qayin,  dub  va  lipa  daraxtlari  tarkibida 
boMgan  izchil  qatlam lari  bilan  qoplangan  m uz  koMining  botqogM 
so ‘nggi  m uzlik  davridan  keyin  iqlim ning  iliqlashganidan  darak  beradi. 
D araxtlarning  changlari  donli  va  yovvoyi  o ‘tlar  changlari  bilan 
alm ashuvi  o ‘rm onni  tozalashdan  keyin  o ‘sim liklarni  madaniy  ekish 
boshlanganining jidd iy  belgisini  bildiradi.  Hayvonlarning qoldiqlari  ham 
y o ‘qolib  ketgan  landshaftlar  to ‘g ‘risida  qim matli  m a’lum ot  beradi. 
L oyqa  ch o ‘kindilard,a  chig‘anoqlar  qatlam ining  mavjudligi  qadim gi 
daryolarning  joylashgan  o ‘rnini  ko‘rsatadi.  C hig‘anoqlarning  yaxshi 
saqlanganini 
siyrak 
uchraydigan 
ohakli 
tuproqlarda 
shilliqqurt 
chig‘anoqlariga  qarab  xulosa  chiqarish  m um kin.  Tarixgacha  boMgan 
o'rm onlar,  tundralar  va  o ‘tloqlarda  shilliqqurtlarning  turli  xillari  keng 
tarqalgan  edi  va  ularning  chig‘anoqlari  turli  balandlikdagi  tuproqlarda 
saqlanib  qolgan.  B a’zi  m anzilgohlarning 
turli  qatlam larida  boMgan
121

---

um urtqalilarning  qoldiqlariga  qarab  ularning  yashash  sharoitlarining 
o ‘zgarganini  k o ‘zdan  kechirish  m um kin.  M isol  uchun,  O lduvayda 
m a’lum  bir  vaqtda  nam likni  sevadigan  kem iruvchilar  ko ‘rsichqonlar 
bilan  alm ashdi.  K o‘rsichqonlar  yoMni  quruq  tuproqda  qazadilar.  Bu 
qu rg ‘oqchilik  m avsum i  kirganidan  darak  beradi.  Y evropada  m uzlik 
davrida  iqlim  o ‘zgarishlari  natijasida  issiq  o ‘rm on joylarida to ‘g ‘ri  qoziq 
tishli  fillarga  o ‘xshash  fauna  turlari:  q o ‘y,  h o ‘kiz,  ju n d o r  m am ont  va 
boshqa  sovuq  ch o ‘1,  tundrada  yashashga  m oslashgan  hayvonlarga 
alm ashdi.
2. 
N isbiy  v a q t  hisobi.  N isbiy  vaqt  hisobi  -   bu  m a’lum 
qazilm aning  boshqa  ro ‘zg ‘or  ashyosi  yoki  boshqa  qatlam ga  nisbatan 
katta  yoki  kichikligini  aniqlashdir.  Bu  hali  m a’lum  obyektning  yoshi 
to ‘g ‘risida  bizga  hech  qanday  m a’lum ot  berm aydi,  lekin  olim lar,  uni 
yoshi  yanada  aniq  belgilangan  boshqa obyektga solishtirishlari  m um kin. 
Shu  bilan  birga,  yoshni  aniqlashning  bir  necha  usullari  qoMlanilishi 
m um kin.
B iostratigrafik  usul  jism larning  turli  qatlam larda  saqlanib  qolgan 
qazilm a  hayvon  yoki  o ‘sim liklarning  turli  tiplarini  qiyoslashga 
asoslangan.  O datda  qadim gi  shakllar  keyingi  shakllarga  qaraganda 
chuqurroq  yotadi.  T arixgacha  boMgan  y o w o y i  cho‘chqa  va  fillarning 
avlodlarini 
evolutsion 
izchillikda 
o ‘rganish, 
olim larga, 
Sharqiy 
A frikaning  bir  vaqtning  o ‘zida  bir-biridan  uzoq  boMgan  qism larida 
paydo  boMgan  qatlam larini  tadqiq  qilishga  yordam   beradi.  Bu  o ‘z 
navbatida,  olim larga,  qazilm a  odam ning  ancha  qadim gi  topilm alarini 
qiyoslashga yordam   beradi.
Paleom agnit 
usuli 
o ‘tm ishda 
yerning 
m agnit 
m aydoni 
y o ‘nalishining  davriy  o ‘zgarishlari  bilan  bogMiq.  M agnitlangan  zarralar 
o ‘zining  paydo  boMish  davrida  m avjud  boMgan  m ineral  qoldiqlarga 
m uvofiq 
ravishda  joylashgan. 
Bu 
qoldiqlar 
b o ‘yicha 
ularning 
shakllanishi  davrida dafn qilingan  suyak qoldiqlari va moddiy  m adaniyat 
buyum larining nisbiy yoshi  to ‘g ‘risida fikrlash mumkin.
O lim lar,  topilm alar  yoshini  ularning  tashqi  ko ‘rinishi  b o ‘yicha 
taxm inan  aniqlashlari  m um kin.  Suyak  m orfologiyasi  (uning  shakli  va 
tuzilishi)ni 
puxta 
o ‘rganish 
bu 
qoldiqlarning  yoshi 
stratigrafik 
o ‘rnatilgan  o ‘sha  evolutsion 
izchillikda  taqash 
mum kin. 
Suyak 
qoldiqlarining  nisbatan  yoshini  aniqlash  m a’lum  qazilm a  suyaklarda 
m avjud  boMgan  kim yoviy 
unsurning  yoshi  ko ‘rsatilgan  boshqa 
suyaklarda  boMgan  kim yoviy  unsuriar  bilan  qiyoslashga  asoslangan. 
Suyaklar  zax  yerosti  suvlaridagi  ftor  va  uranni  yutadi.  U zoq  vaqt
122

---

ko‘m ilgan  suyak  tarkibida  ftor  va  uran  ko ‘p  to ‘planadi.  Shu  sababli, 
suyakdagi  ftor  yoki  uranning  miqdorini  oMchash  suyakning  nisbiy 
yoshini  aniqlashga  yordam   beradi.  Lekin  bu  bir  jo y d a  va  bir  xil 
sharoitdagi  suyaklarga tegishli xolos.
3. 
A b so ly u t  x ro n o m e triy a .  X ronom etriya  usullari  yordam i  bilan 
tarixgacha  boMgan  ashyo-buyum larning taxm inan  absolyut yoshi  aniqla- 
nadi.  Q uyida keltirilgan  usullar buyum  atom larining tuzilishidagi doiniiy 
tezligining o ‘zgarishi  bilan  bogMiq o ‘zgarishlam i  oMchashga bogMiq.
1.  D endroxronologiya  qadim gi  daraxtlarning  m avjud  davrlarida 
qism an  bir-birini  yopgan  yog‘ochlaridagi  yillik  halqalarni  hisoblashga 
asoslangan.  Bu  usul  asosan  ba’zi  tarixgacha  boMgan,  yoshi  6500 
yilgacha boMgan m aydonlarning yoshini  aniqlashda qoMlaniladi.
2.  Varv  tahlili-koMlarning  qishda  m uzlagan  joylarida  bir  mavsum  
davom ida  koMda  hosil  boMgan  cho ‘kindi  qatlam larining  yillik  lentasi. 
Bu usuldan asosan so'nggi  pleystosen vaqtini  aniqlashda foydalaniladi.
3.  C huqur  suvli  cho‘kindilarda  kislorod  izotoplarini  tahlil  qilish 
kislorod-18  izotopi  m iqdorining  o ‘zgarishini  aniqlashga  imkon  beradi. 
Q aysiki,  kislorod-18  izotopining o ‘zgarishi  haroratning global  tebranish- 
Iari  bilan  bogMiq.  Bu  usul  pleystosen  davri  va  undan  ilgari  haroratning 
ilishi va sovushi  davrlarini  aniqlashda foydalaniladi.
4.  Radiouglerod  m etodi  yordam i  bilan  yoshni  aniqlash.  Organik 
jism d a  uglerod  (uglerod-14)ning  radiaktiv  izotopi  m iqdorini  oMchashga 
asoslangan.  H ayvonlar  va  o ‘sim liklarda  ularning  oMimidan  s o ‘ng 
k islorod-14   ning  m iqdori  muntazam   tezlikda  kam aya  boradi.  Bu  usul 
organik  jism   (m isol  uchun,  suyaklar)ning  50  ming  yillik  vaqtgacha 
boMgan yoshini aniqlashda qoMlaniladi.
5.  Term olyunesent  usulda  yoshni  aniqlash.  Bu  qachonlardir 
tarixga-cha  boMgan  qizdirishga  duch  kelgan,  m a’lum  bir  m inerallarni 
qizitishda 
nurlanadigan 
yorugMik 
energiyasini 
oMchash 
bilan 
bogMangan, taralayot-gan  nur issiqligi tarixgacha boMgan  davrda qachon 
yuz  berganidan  dalolat  beradi.  Bu  kuydirilgan  sopol  parchalari  va  loy 
haykalchalar  yoshi  8  m ing  yilgacha  boMgan  gulxanlardagi  toshlarga 
nisbatan qoMlaniladi.
6.  A m inokislotali  ratsem izatsiya  organizm larda  ularning  oMimidan 
keyin  yuz  beradi.  O ptik  faol  oksid  am inokislotalari  (qutblashgan  nur 
y o ‘nalishini  o ‘zgartiradigan)  sekin  ratsem izatsiyaga  duch  keladi.  Bosli- 
qacha aytganda,  optik faollik  holatiga o ‘tadi.  Bu  usul yoshi  100  m ing yil 
va undan  k o ‘proq boMgan suyak qoldiqlariga nisbatan  ishlatiladi.
123

---

7.  U ran  qatorlari  izotoplari  b o ‘yicha  yoshni  aniqlash.  U ran -2 3 4   ni 
radioaktiv  parchalanish  tezligiga  va  uning  p ro taktiniy-23 1,  keyin  to riy - 
230  ga  aylanishiga  asoslangan.  Bu  usul  voqealarni  yoshini  bir  necha 
m ing yildan  150  m ing yil  ilgarigacha yoshini  aniqlashga yordam   beradi
8.  K aliy -o zo n li  usul.  Yoshi  1  mln. yildan oshgan vulqon jism lariga 
nisbatan  ishlatiladi.
Paleontologlar  uchun,  ayniqsa,  4,  7,  8  usullari  yaroqli,  am m o 
o ‘rganiladigan  nam unalarni  boshqa  narsalar  bilan  ifloslanishi  natijalarni 
soxtalashtirishi 
m um kin. 
Shu 
sababli 
m utaxassislar, 
olingan 
m a’Ium otlarni  im koniyat  b o ‘lsa  bir  necha  usullar  vositasida  qayta 
tekshiradilar.
4. 
Q a z ilm a   q o ld iq la rn i  o ‘rg a n ish .  Biz  yuqorida  sanab  o ‘tgan 
usullarga 
qaram ay, 
H om o 
sapiensning 
turli 
ajdodlarini 
izlash 
yechim ining  kaliti  y o ‘qolgan  boshqotirm alarni  yechishga  o ‘xshaydi. 
Q azilm a  prim atlar  qoldiqlarining  ko ‘pgina  to ‘plam lari  quyi  ja g ‘  yoki 
tishiarning  parchalari-gina  xolos. 
B oshqa  k o ‘pgina  suyaklar  va 
gavdaning  yum shoq  qism lari  allaqachon  y o ‘q  boMgan.  U lar  yirtqichlar 
tom onidan  burdalab  tashlangan  yoki  suv  oqizib  ketgan.  Qadim gi 
prim atlarning to ‘la skeletlari ju d a kam  saqlanib qolgan.
Q azilm a  topilm alarining  bunday  kam bag‘alligi  sababli  paleantro- 
pologlar  qadim gi  gom inidlarning  toMa  boMmagan  qoldiqlari,  b a’zida 
turli jin s  va  yosh  vakillari  b o ‘yicha  aniqlaydilar.  U lar  suyak  kasalliklari 
natijasida  kuchli  farq  qilishi  mumkin.  Shuning  uchun  ajablanarli  em as, 
m utaxassislar  u  yoki  bu  qazilm a  qoldiqlar  kim ga  tegishli  ekanligi  to ‘g ‘- 
risida bir xil  fikrga kela olniaydilar.
Y ana  shuningdek,  qadim gi  odam larning  turm ush  tarzi  to ‘g ‘risidagi 
savollarga ja v o b   berish  qiyin.  Chunki  ularning  harakatlari  ko ‘p  hollarda 
hech  qanday  qazilm a  iz  qoldirm agan  va  uzoq  saqlanadigan  y o g ‘och 
qurollar  kam   saqlanib  qolgan.  Biz  faqat  qadim gi  odam   hozirgi  ibtidoiy 
hayot  kechiradigan  kishilar  kabi  terim chilik  bilan  sh u g ‘ullanadi  va 
shuningdek,  terilgan  ildiz  va  m evalarni  «uyga»  olib  ketish  uchun 
ildizlardan  tayyorlangan  savatchalardan  foydalanadi  deb  o ‘ylashingiz 
m umkin.
U  yoki  bu  jo y la r  yoki  davrlarga  tegishli  topilm alarning  butunlay 
y o ‘qligi  qazilm a  prim atlar  tarixida  m ashaqqatli  b o ‘sh jo y lam i  qoldiradi. 
Bu  yetm agan  b o ‘gMnlarning  noto‘g ‘ri  qayta  tiklanishiga  olib  keladi. 
Hatto  qazilm a  qoldiqlarning  yoshini  aniqlash  begona  q o ‘shilm alar  yoki 
jism larning  stratigrafik  izchilligini  buzadigan  tuproq  qatlam larining 
ko'chishi  sababli,  qiyinchilik tugMladi.
124

---

Shunga  qaram asdan,  bizning  qadim gi  odam lar  to ‘g ‘risidagi  bilim - 
larim iz  qazilm a  topilm alarni  tadqiq  qilish,  biokim yoning  rivojlanishi  va 
hozirgi  kunda  nisbatan  ibtidoiy  hayot  kechiradigan  odam larni  o ‘rganish 
natijasida  boyib  borm oqda.  Keniyadan  1968-yil  qadim gi  gom inidlar 
qoldiqlarining  bor-yo‘g ‘i  3  nusxasi  topilgan.  1984-yilda  faqat  Koobi 
Fori  m anzilgohining o ‘zidan  150 topilm a qazib ochildi.
5. 
Q a d im g i  o d a m n i  izlash.  Ibtidoiy  jam o a  tarixini  o ‘rganish  fan 
tarixida tizim li  ravishda olib borildi.  XIX  asrgacha etnologik  kuzatishlar, 
ibtidoiy  jam o a  tarixini  davrlashtirish  b o ‘yicha  jiddiy  ishlar  am alga 
oshirildi.  XIX  asrda arxeologiya fanida  insoniyat evolutsiyasi va  ibtidoiy 
jam oani  o ‘rganish  b o ‘yicha  qazilm a  ishlarining  boshlanishi  natijasida 
shu  davrdan  boshlab  antroposotsiogenezni  o ‘rganishning  am aliy 
yutuqlari  bilan  boyidi.  N atijada  olib  borilgan  arxeologik 
izlanishlar 
yutuqlari  ibtidoiy jam oa  tarixining m ukam m al  yoritilishiga sabab  boMdi. 
Turli  m am lakat olimlari, bu sohada ulkan yutuqlarga erishdilar.
Q uyida  bizning turim izning kelib chiqishi,  uning  ilk taraqqiyot davri 
m adaniyati  tadqiqotlari  bilan  shug‘ullangan  arxeologlar  va  boshqa 
olim lar to ‘g ‘risida m a’lumot beriladi:
Bass  Jorj  Fletcher  am erikalik  arxeolog.  U  boshliq  ekspeditsiyasi 
T urkiya  qirg‘oqlarida  halokatga  uchragan  je z   asri  kem asini  o ‘rganishi 
bilan  fanda suvosti arxeologiyasining birinchi  qadami  tashlandi.
Binford  Luis  R.  am erikalih arxeolog.  XX  asrning  60-yillarida jahon 
m iqyosida  qiyosiy  arxeologik  va  etnografik  tadqiqotlar  asosida,  eski 
konsepsiyalar qayta qurib  chiqilgandan  so ‘ng, «yangi arxeologiya»  ning 
asoschisi  boMdi.
Bingam  Xayram   (1875-1956)  am erikalik  arxeolog. 
1911-yil 
K olum b-gacha  boMgan  A m erika  sivilizatsiyasining  m o‘jizalaridan  biri 
boMgan  Perudagi  And  togMda  inklar  shahri  Vilkabam bani  (M a ch u - 
Pikchu) qayta k ash f qildi.
Blek  Devidson  (1884-1934-yiIlar)  kanadalik  anatom.  1929-yil 
X itoydan  topilgan  sinanthropus  pekinensis  (Hom o  erectus)  tishini 
tasvirladi.  Keyinchalik  Pekin  yaqinidagi  C hjoukoudyan  hududidagi  g ‘or 
m anzilgohlarning qazishm alariga rahbarlik qildi.
Bolk Luis  golland  anatomi.  1926-yil  inson odam sim on  m aym unning 
neotenik tipi  degan  farazni  ilgari  surdi.
Bushe  de  Pert  Jak  (1788-1868)  fransuz  arxeologi.  Som m a  daryosi 
graviylaridan  qoM  boltalari  va  hayvonlarning  qazilm a  qoldiqlarini  topdi. 
O dam ning  tarix  oldi  hayoti  uzoq  biologik  o ‘tm ishga  taqaladi  degan 
farazni  ilgari  surdi.
125

---

Bui  M arsellin  (18 6 1 -1 9 4 2 )  am erikalik  arxeolog.  XX  asrning  50- 
yillarida  Iroqdagi  Jarm o  shaliri  qazilm alari,  Y aqin  Sharqda  qishloq 
x o ‘jaligi  janu broqda 
joylashgan  boy  vodiy  «H osildor  yarim   oyda» 
em as,  balki  Taurus -  Zagros to g ‘  belbog‘ida boshlanganini  k o ‘rsatdi.
Brested 
Jeym s 
G enri 
(1 8 6 5 -1 9 3 5 )  am erikalik  arxeolog  va 
m isrshunos.  M isrdan  Iroqqacha  ch o ‘zi!gan  hosildor  yerlar  belbog‘ini 
belgilash  uchun  «H osildor  yarim   oy»  atam asini  kiritdi.  Q aysiki.  bu 
havzada dunyo sivilizatsiyasiga asos solindi.
Breyl  Anri  (1 8 77-1961)  fransuz  ruhoniysi  va  arxeologi.  Paleolit 
davri  g ‘or san ’ati  bo ‘yicha yirik olim.
Brum  Robert  (18 6 6 -1 9 5 1 )  shotland  paleontologi.  Janubiy  A frikada 
avstralopiteklarning  qoldiqlarini  ochdi  va  1938-yil  austrolopitecus 
robustus turini tasvirlab,  uni parantropus robustus deb atadi.
Dart  R aym ond  A rtur  A vstraliyada  tugMlgan.  Janubiy  afrikalik 
antropolog. 
1925-yil 
ilk 
topilgan 
avstralopitek 
australopitecus 
africanusni tasvirladi.
D arvin 
C harlz 
R obert 
(1 8 0 9 -1 8 8 2 ) 
angliyalik  tabiatshunos. 
0 ‘zining  (1859-yil  ilgari  surilgan)  tabiiy  tanlanish  yoMi  bilan  evolutsiya 
nazariyasi  asosida,  birinchi  bor  A frikada  paydo  boMgan  odam ning  kelib 
chiqishining  ilmiy asosiga poydevor q o ‘ydi.
D uglas  Endryu  Ellikot  (1 8 6 7 -1 9 6 2 )  am erikalik  astronom   va 
arxeolog.  D endroxronologiya  (daraxt  halqalari  bo‘yicha  uning  yoshini 
aniqlash)  usulini  ishlab chiqdi.
Dyubua  (M ari)  Ejen  (F ransua  T om a  1858-1940)  golland  anatom i. 
1891 -yil  Y ava  orolidan  Hom o  erectusning  qoldiqlarini  birinchi  boMib 
topdi  va uni  pitecantropus erectus deb atadi.
Figgins  Djessi  am erikalik  paleontolog.  Folsom a  (N yu  M eksika 
shtati)  yonidagi  qazilm alar  vaqtida  tarixgacha  boMgan  m am ontning 
q o v u rg ‘alari  orasida qolgan  tosh o ‘q  uchini  topdi.  Bu qadim gi  odam ning 
A m erika q it’asida boMganidan guvohlik beradi.
Fryer  Jon  (1 7 40 -1807)  angliyalik  antikvar.  T arixgacha  boMgan 
arxeologiyaning  asoschisi.  1790-yil  Sharqiy  A ngliyadan  (Suffolk  va 
N orfolk  grafligi)  bir  qatlam da  yotgan  krem niy  quroli  v a  oMib  ketgan 
hayvonlarning qoldiqlarini topdi.
B aron  de  G eyer  G erard  Y akob  (1 8 5 8 -1 9 4 3 )  shved  geologi.  Y illik 
halqa  varv  (bir  m avsum da  koMda  hosil  boMadigan  yillik  ch o ‘kindi 
qatlam i)ni  hisoblashga  asoslangan  xronom etrik  yoshni  aniqlash  usulini 
ishlab chiqdi.
126

---

G udoll  Jeyn  van  Loik  A ngliyada  tugMlgan,  etnolog.  U ning  XX 
asrning  60-70-yillarida  Tanzaniyadagi  Gom be  Strim  q o ‘riqxonasida 
shim panze-ning  xatti-harakatini  chuqur  tekshirishlari  bilan  inson  xatti- 
harakatining shakllanishini ochib berdi.
Gekkel  Ernest  Genrix  (1834-1919)  nemis  biolog  evolutsionisti. 
O dam sim on  maymun  va  odam   oraligMdagi  taxm in  qilinayotgan  yetish- 
m aydigan  oraliq b o ‘g ‘in pitekantropus atam asini  kiritdi.
Jefferson  Tom as  (1743-1826)  A Q SH ning  uchinchi  prezidenti. 
Shim oliy  A m erika  arxeologiyasi  tadqiqotlarini  o ‘zining  V irginiya 
shtatida  qadim gi  qabr  tepaliklarini  qazish  va  stratigrafik  kuzatishlari 
bilan  hayratda qoldirdi.
Y oxanson  Donald  am erikalik  antropolog.  1974-yil  Efiopiyada  bizga 
m a’lum  boMgan  eng qadim gi  avstralopitek  («Losi»)  ning  skeletini  topdi. 
1978-yilda bu turni  australopitecus abarensis deb atadi.
King  Uilyam   irland  anatomi.  1864-yil  fanga  Homo  neandertalensis 
ilmiy  atam asini  kiritdi.
Fon  K yonigsvald  Gustav  G enrix  R alf  nemis  antropologi.  1935-yil 
fanga  G igantropitecus  atam asini  kiritdi  ham da  Yava  orolidan  Homo 
erectusning  qoldiqlari  m egantropus  paleoavanicusning  salm oqli  quyi 
jagMni  topdi.
Larte  Eduarrd  Arman  Izidor  Ippolit  (1801-1871)  fransuz  geologi, 
arxeolog  va  paleontolog.  Fanga  druopitecus  va  ptiopitecus  atam alarini 
kiritdi.  D ordonida  paleolit  davri  g ‘or  m anzilgohlarida  qazishlar  olib 
bordi.
Larte  Lui  fransuz  arxeologi  va  geologi.  1868-yil  Dordoni  departa- 
m entidagi  Kro-M anon  qoyasidan  krom anon  deb  ataladigan  odam ning 
qoldiqlarini topdi.
Liki  Jonatan  Luis  Likining to ‘ngMch  o ‘gMi.  1960-yil  Tanzaniyadagi 
O lduvay  g ‘oridan  Homo  habilis  turiga  m ansub  birinchi  qazilm a 
qoldiqlarini topdi.
Liki  Luis  Seym ur  Bezett  (1903-1972)  angliyalik  antropolog. 
Sharqiy  A frikadagi  o ‘z  ekspeditsiyalarida  odam  evolutsiyasi  Afrikadan 
boshlanga-nini  isbotladi.
Liki  Meri antropolog.  1913-yilda A ngliyada tugMlgan,  Luis  Likining 
xotini.  A ustralopitekus  boysus  (1959-yil)  qoldiqlarini topdi.  Keyinchalik 
Tanzaniyadagi 
Olduvay 
g ‘oridagi 
qazilm alarga 
rahbarlik 
qildi. 
Shuningdek,  Laetoli  (Tanzaniya)dan  odam ning  bizga  m a’lum  boMgan 
eng qadim gi  izlarini topdi.
127

---

Liki  R ichard  E.  K eniya  m illiy  m uzeyi  direktori,  Luis  Likining 
o ‘g ‘li.  1967-yil  u ,   rahbarlik  qilgan  ekspeditsiya  Om o  (Efiopiya) 
hududida  bizga  m a’lum  boMgan  eng qadim gi  zam onaviy  odam ning bosh 
chanoqlaridan  birini  topdi.  1968-yilda  u  Turkana  koMi  (R udolf) 
atrofidan  ilk gom inidlarning ko ‘pgina yangi qoldiqlarini topdi.
Luis  J.E dvard  olim.  1932-yil  birinchi  boMib  R am apitecus  (R am a 
m aym un)  urugMni  topdi.  Fanga  bu  atam ani  olib  kirdi.  R am apitecus 
odam ning hozir m unozara qilinadigan ajdodi  degan  farazni  ilgari  surdi.
Libbi  U illard  Frank  (19 0 8 -1 9 8 0 )  am erikalik  xim ik.  1947-yil  yoshni 
aniqlashning radiouglerod usulini  k ash f qildi.
Linney  Karl  (1707 -1778)  shved  botanigi.  T irik organizm lar turkum - 
larining  zam onaviy  tizim ini  ishlab  chiqdi  va  1758-yil  bizning  turim izga 
Hom o sapiens  nom ini  berdi.
Lebbok  Ser  Jon  (18 3 4 -1 9 1 3 )  ingliz  ishqiboz  arxeologi.  F anga 
«paleolit»  (qadim gi  tosh  asri),  «neolit»  (yangi  tosh  asri)  atam alarini 
kiritdi.
Layell  S er  C harlz  (17 9 7 -1 8 7 5 )  ingliz  geologi.  Hozirgi  geologiya 
fanining asoslarini yaratishga yordam   berdi.
M arshall  Ser  Jon  X yuberd  (1 8 7 6 -1 9 5 8 )  ingliz  arxeologi.  U ning 
hozirgi  Pokiston  hududidagi  X arappa  (1921-yil)  va  M oxenjodarodagi 
(1922-yil)  qazishm alari  er.  a w .  2500-1750-yillarda  gullab-yashnagan 
Hind  daryosi  havzasidagi  tarixgacha  boMgan  sivilizatsiyani  ochishga 
olib keldi.
M ellart  Jeym s  ingliz  arxeologi.  U ning  1961—1965-yiIlarda  C hatal- 
G uyukdagi  (Turkiya)  qazishm alari  Y aqin  Sharqdagi  bizga  m a’lum 
boMgan  neolit shaharlarini  k a sh f qilishga olib keldi.
M organ  Luis  Genri  (18 1 8 -1 8 8 1 )  am erikalik  olim.  Ilmiy  antropo- 
logiyaning  asoschisi.  U ning  «Q adim gi  jam iy at»   (1877-yil)  asarida 
m adaniyatning  y o w o y ilik d an   varvarlik  orqali  sivilizatsiyaga  tom on 
taraqqiyoti  ko ‘rsatilgan.
Pitri  Ser  U ilyam   M etyu  Flindres  (1 8 5 3 -1 9 4 2 )  ingliz  arxeologi, 
m isrshunos.  A rxeologik  qazilm alarni  o ‘tkazishning  ilmiy  darajasini 
ko ‘tardi.  A sosiy  e ’tiborini  qazishm a  detallari  va  qazishm a  natijalarini 
puxta chop etishga  qaratdi.
Pitt-R ivers  O gastas  Genri  (1 8 2 7 -1 9 0 0 )  ingliz arxeologi.  A rxeologik 
qazishm alar  o ‘tkazishning  qator  zam onaviy  ilmiy  usullarini  am alga 
kiritdi.
S haafgauzen  G erm ann  nem is  antropologi.  1856-yil  neandertal 
odam ning qoldiqlarini topdi va bu to ‘g ‘risida hisobot yozdi.
128

---

Shyotenzaki  Otto  nemis  profes^ori.  1908-yilda  M ayer  qishlog‘idagi 
G eydelberg  odam  ja g ‘ining  quyi  qismi  to ‘g ‘risida  batafsil  m a’lumotni 
chop qildi.
Saym ons  Elvin  L  am erikalik  paleontolog.  XX  asm ing  60-yillarida 
Fayum   vohasidan  (M isr)  qadim gi  prim atlarning  muhim  qazilm a 
topilm alarini topdi.
Stivens  Jon  Lloyd  (1805-1952)  am erikalik  arxeolog.  U  1839-1942- 
yillarda  o ‘rta  asrlar  m ayya  m adaniyati  inshootlarining  xarobalarini 
tadqiq  qilish  natijasida  M arkaziy  A m erika  arxeologiyasi  asoslarini 
yaratdi.
Vulli  Ser  Charlz  Leonard  (1880-1960)  ingliz  arxeologi.  Uning 
shum erlarning  qadimgi  U r  (1 9 2 2 -1 934-yillar)  shahrida  o ‘tkazgan 
qazish-m alari 
M esopotam iyaning  qadim gi  sivilizatsiyalari  tarixini 
tiklashga yordam   berdi.
6. 
M uzey 
ek sp o zitsiy alari. 
D unyoning 
m inglab 
m uzeylarida 
dunyoning  barcha  burchaklarida  arxeologik  qazishlar  vaqtida  topilgan 
tarixgacha  boMgan  odam ning  suyak  qoldiqlari,  m ehnat  qurollari  namoyish 
qilinadi  v a  saqlanadi.  Q uyida  dunyoning  asosiy  muzey  kolleksiyalarining 
qisqacha m a’lumoti  beriladi:
A v striy a .
Vena:  Tabiiy  tarix  muzeyi.  M uzeyning  tarixgacha  boMgan  hayot 
boMimida sobiq  A vstriya-V engriya  im periyasi  m uzeylarining buyumlari 
to'plangan:  tosh  asrining  moddiy  m adaniyati  buyum lari,  je z   asrining 
m ehnat  qurollari  va  yarogMari,  tem ir  asri  qurollari  va  m etall  quyish 
uskunalari.
B elgiya.
B ryussel:  Sanoat  va  tarix  qirollik  m uzeyi  (tarixgacha  boMgan  davr 
arxeologik  topilmalari).  M uzey  eksponatlari  butun  dunyodan  to ‘plangan 
tarixgacha  boMgan davr arxeologik topilm alari  kolleksiyasidan  iborat. 
B o lg ariy a.
Sofiya:  T arix muzeyi. N eolit davridan  boshlab m ahalliy  topilm alar. 
K a n a d a .
Ottava: 
Odam   milliy  muzeyi.  Qadim gi  topilm alardan  Shimoliy 
A m erikaga  mansub boMgan buyum lar mavjud.
X itoy.
Pekin:  Xitoy  fanlar  akadem iyasining  arxeologiya  instituti.  Kolleksiyada 
Xitoy tarixining tarixgacha boMgan davriga alohida aham iyat beriladi.
129

---

Pekin: 
U m urtqalilar  paleoantologiyasi  va  antropologiya  instituti. 
M ashhur  X itoy  eksponatlari  tarkibiga  Lyutszyandan  topilgan  odam ning 
bosh chanogM  kiradi.
K o lu m b iy a.
Bogota:  M illiy  m uzey.  T arixgacha boMgan qazilm a topilm alar m avjud. 
Kipr:  A rxeologiya  muzeyi.  E ksponatlar  orolning  tarixigacha  boMgan 
davrini yoritadi.
S lovakiya.
Brno:  A ntropos  m uzeyi.  S o‘nggi  paleolit eksponatlari.
D aniya.
Kopengagen:  M illiy  m uzey.  Jez  va  tem ir  asrlarining  ajoyib  buyum lari, 
tarixgacha boMgan qadim iyatlarga m ansub eksponatlar to ‘plangan. 
Silkesborg:  Silkesborg  m uzeyi.  Bu  yerda  yoshi  ikki  m ing  yilga  teng 
boMgan  butun  dunyoga  m ashhur  T olluntlik  (botqoq  odam i)  qoldiqlari 
saqlanadi.
M isr.
Qohira:  M isr  qadim iyatlari  m uzeyi.  Sulolagacha  boMgan  va  fir’avnlar 
davrlariga tegishli  qazishm alar topilm alari to ‘plangan.
Qohira:  M isr  m illiy  m uzeyi.  E ksponatlar  tarixgacha  boMgan  vaqtdan 
toki eram izdan avvalgi  IV asrgacha boMgan  davm i o ‘z  ichiga oladi. 
E flopiya.
A ddis  -   A beba:  E fiopiya  m illiy  m uzeyi.  Ilm iy  aham iyat  kasb  etadigan 
gom inidlarning  qazilm a  topilm alari, jum ladan,  australopitecus  afarensis 
turi qoldiqlari m avjud.
F ra n siy a .
B ordo:  A kvitaniya  m uzeyi.  B order  va  Perigor  hududlaridan  topilgan 
buyum lar kolleksiyasi.
K am ak:  K arnak  m uzeyi.  T arixgacha  boMgan  davr  muzeyi.  T arixgacha 
eksponatlar  kolleksiyasi  (kulolchilik  buyum lari,  taqinchoqlar  asosan 
qabr-qo‘rg ‘onlardan  topilgan  buyum lar).  Tarixgacha  boMgan  m ahalliy 
yodgorliklar  asosan  ulkan,  vertikal  turgan  toshlarning  uzun  qatorlari 
yoritiladi.
Lez-Eyzin,  Dordon.  T arixgacha  boMgan  davr  m illiy  m uzeyi.  S o 'n g g i 
paleolit  davri  m ahalliy  konlarini  qazish  vaqtida  topilgan  buyum larga 
alohida e ’tibor beriladi.
M ontinyak-Lasko,  D ordon;  Lasko  g ‘ori.  T arixgacha boMgan  ajoyib  qoya 
tosh tasvirlari.
N ansi:  Y er  to ‘g ‘risidagi  fanlar  m uzeyi.  Ekspozitsiya  hayotning  qadim gi 
organizm lardan  odam gacha boMgan  hayot evolutsiyasini  tasvirlaydi.
130

---

Nitsa:  Terra  A m ata  muzeyi.  Yoshi  400  ming  yilgacha  faraz  qilinadigan 
m ahalliy  qazilm a qoldiqlari.
Parij: 
Luvr 
muzeyi. 
Uning 
kolleksiyalarida 
eng 
qadim gi 
sivilizatsiyalarga tegishli eksponatlar mavjud.
Parij:  Odam   muzeyi.  N eandertal  va  krom anonlarning  qazilm a  qoldiqlari 
va moddiy  m adaniyatlar buyum lari mavjud.
Perigor.  Dordon  P erigor  muzeyi.  Eksponatlar  ichida  neandertal  skeleti 
v a so ‘nggi  paleolit davri bizonlari  boMgan freskalar saqlanadi.