Ibtidoiy jamoa tarixi

Mustaqil ish mavzulari
1.  O ila genezisi.
2.  X ususiy  m ulk  paydo  bo ‘lishining  ijtim oiy-iqtisodiy  taraqqiyotdagi 
o ‘rni.
3.  U rug‘-jam oa boshqaruvi  genezisi.
4.  Jam oa boshqaruvida urf-odat va a n ’analarning o ‘rni.
5.  M a’naviy  m adaniyat.
6.  Ibtidoiy tasviriy sa n ’at.
7.Y ozuvning shakllanishi.
114

---

II.bob.  INSONIYAT TARIXINI  0 ‘RGANISH
1. In so n iy a t ta rix in i o ‘rg a n ish
1. 
Qazilma qoldiqlarning tashkil topishi.  2.  Qazilma qoldiqlarni 
qidirish.  3. Ilmiy qazishmalar.  4.  Qazilma qoldiqlarni rekonstruksiya 
qilish. 
5. Moddiy madaniyatning suyak topilmalari va
qoldiqlari
1. 
Q a zilm a  q o ld iq la rn in g   ta sh k il  top ish i.  Qadim gi  odam lar 
to ‘g ‘risida  ko‘pgina  bilim larga  ega  b o ‘lishim izning  asosiy  omili 
qachonlardir  yashagan  m avjudotlarning  yer  b ag ‘rida  saqlanib  qolgan 
qazilm a  qoldiqlaridir.  Odatda,  bizgacha  yetib  kelgan  topilm alar 
gavdaning  eng  katta  qism lari,  tishlar  va  suyaklardir.  Yum shoq  qism lar 
odatda  chirib  ketadi  va  haqiqatan  ham  oMimtiklar  bilan  ovqatlanadigan 
hayvonlar,  chiritish  bakteriyalari  va  sham ollatish  k o ‘pchiIik  jasadlarni 
to ‘la y o ‘q  boMishga duchor qiladi.
Yangi  ilmiy  fan  -   toponom iyaning  guvohlik  berishicha,  qadim gi 
odam larning  qoldiqlari  va  ular  bilan  bir  vaqtda  yashagan  hayvonlar, 
faqat  ularning  oMimidan  keyin  dafn  qilingan  hollarda,  toshga  aylanib, 
eng  yaxshi  holatda  saqlanib  qoladi.  Bu,  misol  uchun,  koMlarda  suv  tez 
k o'tarilib,  q irg ‘oq  b o ‘ylab  qoldiq  qatlam lari  hosil  boMgan  joylarda  va 
vulqon  otilgach,  vulqon  kuli  bilan  qoplangan  joylarda  yuz  beradi. 
Tezlikda dafn  qilish  oMiklarni  oMimtik yeydigan  m avjudotlardan,  sovuq, 
issiq,  sham ol  va  kislotali  suvlarning  ta ’siridan  him oya,  yorilib  ketish, 
parchalanib ketish, suyak qoldiqlarining boMinib ketishiga olib kelishdan 
saqlab  qoladi.  M ayitlarni  k o ‘mish  organizm ning  chirish  jarayonini 
sekinlashtirdi.
Vaqt 
o ‘tishi 
bilan 
kalsiy 
va 
krem niy 
tarkibida 
boMgan 
aralashtirilgan  m inerallar  bilan  q o ‘shilib,  suyak  qoldiqlarida  oqsillar 
y o ‘q  boMib ketadi.  M inerallar suyaklarni yanada m ustahkam roq, ogMr va 
qattiq  qiladi  va  tabiiy  sem entlaydigan  narsalar  bu  qoldiqlarni  qatlamli 
b o ‘r,  loyli  yoki  qumli  jism lar  qazilm a  qoldiqlar  k o ‘m ilgan  ogMr 
tobutlarga  aylantiradi.  Suyak  va  tishlar  qazilm a  qoldiqlari  -   odatda, 
qadim gi  odam dan  bevosita  qolgan  yagona  qoldiqlardir.  Biroq  ba’zi 
o ‘ziga  xos  sharoitlarda teri  va hatto,  odam ning  g o ‘shti  2  ming yil,  undan 
ko ‘proq  saqlanib  qoladi.  M isr  va  Peruda  qadimgi  sog‘onalarda  qurib 
qolgan  m urdalarni  sahroning  quruq  shamoli  chirishdan  him oya  qilib, 
ularning  teri  va  sochlarini  saqlab  qoldi.  Bundan  2  m ing  yil  oldin  chilvir 
ip  bilan  b o ‘gMb,  botqoqlikka  tashlangan  qurbonlarning  yum shoq  va

---

qayishqoq  terilarini  saqlash  im koniyati  tu g ‘ildi.  B otqoqlikning  zich 
qatlam i  ularni  y o ‘q  boMib  ketishidan  saqlab  qoldi.  A na  shunday  ajoyib 
topilm alar  boMmish  Paziriq  vodiysi  va  O ltoydan  topilgan  jasadlarning 
yoshi  2400  yilga  tengdir.  Bu  yerda  qadim gi  yoM boshchilar  qabrida 
paydo boMgan  m uz turli  xil  hayvonlarning tasviri  (tatuirovka) tushirilgan 
odam  terisini y o ‘qolib  ketishidan saqlab qoldi.
2. 
Q a z ilm a  
q o ld iq la rn i 
q id iris h . 
Paleontologlar 
odatda 
qoldiqlarni  y e r  yuzasidan  yoki  unga  yaqin  jo y d an   topadilar.  K o‘pgina 
qazilm alar  yer  negizida  yuz  b^radigan  o ‘zgarishlar  oqibatida  topiladi. 
Q azilm a  qoldiqlari  m avjud  boMgan  to g ‘  toshlari  yoki  q o ‘shni  boMgan 
tosh  qoyasining  pastga  tushishi  qoldiq  qatlam larda  buzilishiga  (eroziya) 
olib  keldi.  Issiq  va  sovuq,  sham ol  va  yomgMr  y er yuzasida  boMgan  to g ‘ 
jism larini  buzadi  va  keyin  ularni  yuvib,  yanada  chuqur  va  odatda 
qadim giroq  boMgan jism larn in g  o ‘zini  ochadi.
M isol 
uchun, 
Shim oliy 
Pokistondagi 
sivalik 
togMarining 
k o ‘tarilishi  natijasida  yoshi  8  mln.dan  14  mln.  yilgacha  boMgan 
odam sim on  m aym unlar  ponginae  qazilm a  qoldiqlarining  ochilishiga 
sabab  boMdi.  A frikadagi  ulkan  Rift  vodiysida  yer  tubi  bloklarining 
siljishi  T urkana  koMi  suv  sathining  pasayishiga  olib  keldi.  Bu  undan 
k o ‘ra  qadim giroq 
«O lduvay 
koMi»ni 
quritdi. 
N atijada  qadim gi 
q irg ‘oqbo ‘yi  qoldiqlari  ochilib,  bu  yerdan  avstralopiteklarning  qazilm a 
suyaklari,  H om o  habilis  va  H om o  erectus  odam lari  turlari  ham da 
odam lar  ov  qilgan  yoki  odam lar  yegan  hayvon  tanalari,  qurol  sifatida 
odam lar  ishlatgan,  ushatilgan tosh parchalari topildi.
Paleontologlar,  qadim gi  odam larning  qoldiqlarini  izlab,  bundan  5 
mln.  yil  ilgari  q it’alarda  hosil  boMgan  qatlam   qoldiqlarini  o ‘rgandilar. 
Q adim gi  koMlar  q irg ‘oqlaridan  tashqari,  topilm alar  boMish  ehtim oli 
boMgan  g ‘orlar,  quruq  daralar  va  bepoyon  toMqinsimon  yarim   sahrolar 
(m isol  uchun,  Efiopiya  va  K eniyada)  o ‘rganildi.  K utilm agan  qim m atli 
topilm alar b a’zida kar'er,  shaxta va to g ‘  konlarida  uchraydi.
Q azilm a 
gom inidlarni  izlash  ko ‘pincha  uzoq  m ehnat  talab 
qiladigan  ishni  tashkil  qiladi.  T adqiqotchilar,  odatdan  tashqari  shakl  va 
rangda  boMgan  kichik  narsalarni  izlab,  b a’zida  keng  qiyaliklar  va  katta 
tuproq 
uyum da  m avjud 
boMgan  jism larni 
chuqur  tekshiradilar. 
O dam ning  qazilm a  suyaklari  b a’zida  kulrang  yoki  oq,  k o ‘pincha  qora 
rangda  ham   boMib,  odatda,  bir-biridan  ajralgan  parchalar  shaklida 
uchraydi.  A yrim   vaqtlarda  yosh  tadqiqotchi  yillar  o ‘tib,  zaruriy  m alaka 
va  tajribaga  ega  boMadi.  T opilm alar  boMishi  ehtim oli  boMgan  bo ‘shliq 
yerlarni  k o ‘zdan  kechirish  butun  bir  guruhlarning  uzoq  m ehnatini  talab
116

---

qiladi.  Shim oliy  Keniyadan  200  gom inidning  qoldiqlarini  topish  uchun 
olti  kishilik  guruhning  11  yil  m ehnat  qilishiga  to ‘g ‘ri  keldi.  U lar  har 
yilda  800  km  m aydonni  tekshirdilar.  Buning  natijasida  qazilm a 
qoldiqlarining  faqat  9  ta  bosh  chanoqlari  topilgan  edi.  0 ‘z  oMiklarini 
birinchi  bor  dafn  qilishni  boshlab  bergan  neandertallargacha  odam ning 
butun skeleti  hozirgacha topilgani nom a’lum.
3. 
Ilm iy  q a z ish m a la r.  Yer  yuzidan  topilgan,  tartibsiz  sochilib 
yotgan  qazilm a  suyak  qoldiqlari  yoki  tosh  qurollar  bizga  qadim gi  odam  
to ‘g ‘risida  chala-yarim   m a’lum ot  beradi.  Yer  yuzasidagi  tasodifiy 
topilm alar-suyak-lar, 
uy-ro‘zg ‘or 
buyum lari 
va 
arrachalarning 
topilishiga  olib  kelishi  mum-kin.  Qaysiki,  ular  bir jo y d a  va  bir  vaqtga 
tegishli  b o ‘lib,  qadim gi  qatlam da  yaxshi  saqlanib  qolgan.  Bunday 
joylarni  q at’iy  qazish  qadim gi  ajdod-larim iz,  ularning  turm ush  tarzi  va 
ularni  o ‘rab  turgan  muhit  to ‘g ‘risida  qinim atli  m a’lum otlar  berishi 
m umkin.
Q azilm alar  tekshirish  kerak  boMgan  maydonni  xaritalashdan 
boshlanadi. 
Paleontologlar  yoki  arxeologlar  m aydonni  tom onlari 
uzunligi  1  m  boMgan  boMinmalari  shaklida  boMadi.  Dastlab  yuzaga 
yotgan  topilm alar  yigMladi.  Keyin  kvadratlar  blok  yoki  transheya 
shaklida  qazilib,  har  bir  qatlam   birdaniga  ochiladi.  T og ‘  jism lari 
qoplam ini  ochish uchun ch o ‘kich yoki  belkurak  ishlatiladi.  Keyin esa  ish 
sekinlashadi.  T adqiqot-chilar  belkurakcha  va  zubilani  ishga  soladilar. 
Z ond  yoki  m o‘yqalam   bilan  buyum larga  yopishgan  jism lar  tozalanadi. 
E lakchalar bilan  m ayda tishlar va suyak parchalari ajratiladi.
Ishchilar  har  bir  qazilm a  qoldiq,  maishiy  buyum  yoki  toshni 
raqam laydilar.  U ning  turgan  holatini  xaritada  belgilaydilar  va  qaysi 
qatlam dan  topilgani  yozib  q o ‘yiladi.  M o ‘rt  buyum lar  saqlovchi  narsa 
bilan  qoplanadi. 
Ish  hajmi  beqiyos  katta  boMishi  mumkin.  46  oy 
davom ida  bir  guruh  olim lar  32  m ing  qazilm a  topilm alar,  moddiy 
m adaniyatning  37  m ing  buyum ini  Tanzaniyaning  Olduvay  g ‘oridagi  13 
uchastkaning  43  qatlam idan  topdilar.  K o‘chirilgan  bo ‘sh  tog‘  jism lari 
bilan  uzunligi  1,6  km,  chuqurligi  3  m,  kengligi  3  metrli  transheyani 
toMdirish  m um kin edi.
A yrim   qazishm alarda  o ‘ziga  xos  usullarni  qoMlashga  to ‘g ‘ri  keldi. 
Misol  uchun,  Janubiy  A frika  g ‘orlarida  brekchiy  deb  atadigan 
sem entlaydigan  tabiiy  birikm alar bag‘rida  ch o ‘kkan  avstralopiteklarning 
m o‘rt  suyaklari  uchraydi.  Bu  birikm alarni  faqat  alohida  monolit 
parchalariga  ajratish  mumkin.  U ndan  suyaklarni  ajratib  olish  uchun 
butun  bir haftalar ketadi.  Suv  bosgan  maydonlarni  tadqiq  qilish suv  osti
117

---

ishlari  bilan  b o g ‘liq.  Suv  ostida  suzishga  o ‘rgatilgan  arxeologlar 
guruhlari  bir-birlarini  alm ashtirib,  navbat  bilan  m axsus  m oslashtirilgan 
asboblar  bilan  qum   yoki  loyqani  elakdan  o ‘tkazadilar  va  topilm aning 
joyini  aniqlab,  ularni  yuqoriga  ko ‘taradilar.  Q azilm alar  -   bu  faqat 
birinchi  qadam .  U ndan  so ‘ng  m a’lum otlarni  tadqiq  qilish,  interpretatsiya 
(talqin  qilish)  va  yangi  topilm alarni  yozib,  chop  etish  jarayo ni 
boshlanadi.
4. 
Q a z ilm a   q o ld iq la rn i  re k o n s tru k s iy a   qilish.  Q azilm a  bosh 
chanoqlari  v a  suyak  b o ‘g ‘inlarini  rekonstruksiya  qilish  va  gavdaning 
yum shoq  y o ‘qotilgan  qism larini  qayta  tiklash  zam onaviy  odam ning 
tarixgacha  boMgan  ajdodlarining  tashqi  k o ‘rinishini  tasavvur  qilishga 
yordam   beradi.
Eng 
avvalo, 
m uzey 
preparatorlari 
suyaklarni 
tozalaydilar. 
Parm alash,  vibratsiya va qum   purkash  orqali  tozalash  bilan  nam unalarga 
yopishgan  qum   zarralari  y o ‘q  qilinadi.  Bir  qancha  qayta  yuvishlar  va 
uksus  kislotasi  bilan  ishlov  berish  sem entlangan  brekchiydan  tozalashga 
olib  keldi.  N am   suyak  qoldiqlarini  butil  spirtiga  osib  q o ‘yib,  quritish 
m um kin. 
L aboratoriya  m utaxassislari 
m o‘rt  suyaklarni  turli 
xil 
aralashm alar,  eritilgan  sunMy  plastniassalar  yoki  suvga  aralashtirilgan 
em ulsiyalar yordam i  bilan qotiradilar.
Keyin  m ohir anatom lar suyak  parchalarini  bosh  chanogM yoki  skelet 
qism lariga  o ‘xshatib  birlashtiradilar.  Y etm agan  qism larini  plastm assa 
im itatsiyalari  bilan  alm ashtiradilar.  MaMum  bir  suyaklarning  shakli  va 
oMchamlari  qazilm a  m avjudot  boshi  va  oyoqlarini  qanday  tutganini 
ko‘rsatadi.  B ir  rekonstruksiyani  tayyorlash  va  qism larini  birlashtirishga 
haftalar,  hatto,  m ashaqqatli  m ehnat oylari  ketadi.
A natom iyaga  ixtisoslashgan  rassom   va  haykaltaroshlar  bosh  chanoq 
va  skeletlar  b o ‘yicha  bosh  va  gavdani  rekonstruksiya  qiladilar.  O yoq 
suyaklarining  m ustahkam ligi  va ularning oMchamlari  b o ‘yicha  harakatga 
keltiradigan  m uskullarning kattaligi to ‘g ‘risida fikr yuritish  m um kin.
Q abariqlar,  chuqurlar  va  suyaklarning  boshqa  alohida  ustki 
qismlari  b o ‘yich a  m uskullarning  birikish  joylari  va  ularning  shakli 
to ‘g ‘risida tasavvur  hosil  qilish  m um kin.  M isol  uchun,  suyak  qabariqlari 
va  bosh  chanogM  taroqlari  b o ‘yicha  k o ‘rinadiki,  yirik  m uskullar  boshni 
kuchli oldinga chiqib  turadigan yuz qism i  bilan  ushlab turadi yoki  kuchli 
jagMarni  harakatga  keltiradi.  B ularning  barchasi  rassom larga  bosh 
suyagi  yoki  j a g ‘ni  m uskul  bilan  qoplashga  yordam   beradi.  D astlab 
muskullar v a y o g ‘  qatlam lari,  keyin teri v a sochlar q o ‘shiladi.
118

---

Lekin  qazilm a  m avjudotning  to ‘la  qiyofasini  qayta tiklash  skeletni 
uning  saqlanib  qolgan  qism lariga  qarab  rekonstruksiya  qilishdan  k o ‘ra 
katta  noaniqlik  bilan  bog‘liq.  C hunki  yum shoq  to ‘qim alar  ham m a  vaqt 
ham  suyaklarga o ‘z  belgisini  qoldirm aydi.  Bir  gom inidning  bosh  suyagi 
ustida  ishlaydigan  ikki  haykaltarosh,  bir-biridan  juda  farq  qiladigan 
odam ning  boshiga  turli  darajada  o ‘xshaydigan  ikkita  boshni  qayta 
tiklashlari  m um kin.  Xuddi  shunday  o ‘tkir  cham atashlar  bilan  terining 
ju n  qatlam i,  sochlar rangi,  ko‘z  va terini tiklash  mumkin.
5. 
M o d d iy   m a d a n iy a tn in g   s u y a k   to p ilm a la ri  v a  q o ld iq la ri. 
Tajribali  m utaxassislar  uchun  suyak  qoldiqlari  va  m oddiy  m adaniyat 
buyum lari  qadim gi  hayotning ensiklopediyasidir.
0 ‘nlab  suyak  va  tishlarning  oMcham  va  tuzilishlarini  taqqoslash, 
olim larga, 
bosh 
chanogM 
va 
oyoq 
suyaklarining 
parchalarini 
neandertallar  yoki  aytaylik,  driopiteklarga  tegishli  ekanini  aniqlashga 
yordam  
beradi. 
Anatom ik 
maMumotlar 
odam larning 
jism oniy 
im koniyatlari 
va 
ularning 
turm ush 
tarzi 
to ‘g ‘risida 
so ‘zlaydi. 
Suyaklarning uzunligiga'qarab gavda tuzilishi va bo‘yi  to ‘g ‘risida xulosa 
chiqarish  m um kin.  Y elka  belbogMga  qarab  prim atlarning  qaysi  biri 
daraxt  shoxlarida  osilib  turish  qobiliyatiga  ega  ekanligini  k o ‘rish 
mum kin.  Bosh  chanogMdagi  orqa  m iya  o ‘tadigan  teshikning  turishiga 
qarab  maMum  m avjudot  boshini  tik  ushlagan  yoki  u  oldinga 
chiqqanligini  bildiradi.  Suyaklar  katta  va  boshqa  barm oqlar  b o ‘gMnlari 
bo‘yicha  ilk  prim atlarga  o ‘xshab  buyum larni  qoM  bilan  qisib  ushlash 
yoki  ularni  aniq  ushlab  olish  yoki  bunday  qobiliyatni  y o ‘qligini  bilish 
m um kin.  Son  suyaklari,  oyoq  barm oqlariga  qarab  daraxtda  o ‘rmalab 
yuradigan  to ‘rt  oyoqlilarni  ikki  oyoqlilardan,  tik  yuradiganlarni  yurish 
vaqtida gavdasi har tom onga chayqaladiganlardan ajratish mumkin.
Bosh  chanogM  b o ‘yicha  m iya  hajm i,  ko‘rish  va  hid  bilishni 
baholash  m um kin.  JagMar  va  suyaklar,  asosan  ularning  tuzilishi, 
oMchamlari 
shakli 
va  yeyilish 
darajasi 
ularning  egasi 
qanday 
ovqatlangani  haqida  ishonchli  guvohlik  beradi.  Ammo  qazilm a  suyak 
qoldiqlari  bundan  tashqari  yana  boshqa  bir narsa to ‘g ‘risida  ham  hikoya 
qilishi  m um kin.  M utaxassislar  ularga  qarab,  b a’zi  yara  v a  kasalliklar 
to ‘g ‘risida  ham da  qurbonning  sog‘ayishi  qay  darajada  m uvaffaqiyatli 
boMganligi  to ‘g ‘risida  xulosalar  chiqarishlari  mumkin.  Tishlar  va  uzun 
suyaklar bo‘yicha odam ning oMimi  arafasidagi yem ishi aniqlanadi.
T arixgacha  boMgan  gom inidlar  to ‘g ‘risida  moddiy  m adaniyat 
buyum lariga  qarab  m a’lumot  olish  mum kin.  Dastlab  ular  asosan  tosh  va 
suyakdan  zarur  ’JoMgan  ashyolarni,  keyinchalik  loydan  kulolchilik
119

---

buyum larini  tayyorlaganlar.  Bu  m a’Ium otlarga  k o ‘ra,  texnikaning 
rivojlanishi,  qadim gi  odam  qanday  qilib  ozuqa  topish,  isinish  va 
boshpana  qurishning  samarali  y o ‘llarini  topgani  to ‘g ‘risida  fikr  yuritish 
m um kin.  T adqiqotning yangi  usullari  qadim gi  odam   qanday  qurollardan 
foyda-langanini 
ochib 
beradi. 
Eksperim entatorlar, 
bizning 
ajdodlarim izning  tosh  qurollarini  tayyorlash  va  qoMlash  usullarini 
yangidan  ochadilar.  «Zam o-naviy  paleolit»  ovchi lari  hisoblangan 
eskim oslarning  m anzilgohlaridagi  hayvon  qoldiqlari  va  qazilm a qurollar 
tarixgacha  boMgan  odam ning  ijtimoiy  hayoti  to ‘g ‘risida  tushuncha  hosil 
qilishga yordam   berdi.
E skim oslar  v a  qadimgi  m anzilgohlardagi  qoldiqlarni  taqqoslash 
olim larga,  tarixgacha  boMgan  ovchilam ing  guruhlari  sonini  baholash, 
ularning  a ’zolari  faoliyat  sohalari,  alohida  m anzilgohlarda  turish 
vaqtining  uzunligini  aniqlash  va  bu  yilning  qaysi  vaqtida  yuz  berganini 
bilish  im ko-niyatini  beradi.