Mustaqil ish mavzulari
1. M uzlik davridan keyin dehqonchilikning boshlanishi va chorvachilik.
2. Inson evolutsiyasi.
3. Zam onaviy odam ning kelib chiqishi.
4. K rom anonlarning turm ush tarzi.
5. M ezolit davri qurollari.
6. Ilk dehqonchilik o ‘choqlari.
7. M ehnat qurollarining takom illashuvi.
8. 0 ‘zlashtiruvchi x o ‘jalikdan ishlab chiqaruvchi x o ‘jalik k a o ‘tish
om illari.
9. D unyodagi ilk dehqonchilik markazlari.
93
6. Ilk ibtidoiy jamoa davrida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar
1. Ilk ibtidoiy jam oa davrida ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar. 2. Altoli
soni va uni takror ishlab chiqarisli. 3. Jins-yosh tashkiloti
1. Ilk ibtidoiy jamoa davrida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Ilk
ibtidoiy ja m o a to ‘g ‘risida faqat
etnologiya m a’lum otlari b o ‘yicha
tasavvur hosil qilish m um kin. Etnologiya asosan m ezolit qiyofasidagi
ilk ibtidoiy jam o alar to ‘g ‘risidagi m a’lum otga ega. M ezolit davrida
oykum en-ning katta qism ida tabiiy
m uhit o ‘zgardi. Jam oalar ancha
harakatchan holatga keldi. Bu uning hayotini turli sohalarida o ‘z aksini
topdi.
Ilk ibtidoiy jam o an in g barcha bosqichlari davom ida ishlab
chiqarisli kuchlarining rivojlanish darajasi pastligi tufayli, odam lar
birgalikda m eh-nat qilish orqaligina tirik qolishlari m um kin edi. O ziq-
ovqat m ahsulotlari faqat odam larning jism oniy m avjudligi uchun zarur
boMgan yetar-yetm as m iqdorda zo ‘rg ‘a topilar edi.
S o ‘nggi paleolitda Y evroosiyoning m uzlikka yaqin hududlarida
m am ont va ju n li
karkidonlarni ovlash, otlar, buqalar, b ug ‘ular v a
boshqa hayvon podalarini haydab ov qilish yuqori paleolit davrida ham
davom etib, m ezolitda ham o ‘z aham iyatini y o ‘qotm adi. Shuningdek,
turli qarm oqlar bilan baliq ovlash, uy-joy qurish, qayiqlarni yasash - bu
ham m a
vaqt
jam o an in g
birgalikdagi,
muhim
o ‘zlashtiradigan
x o ‘jalikning barcha sohalarining m ehnat natijalari ham m a vaqt ham
om adli boMmasligi m um kin edi. Shu sababli, yakka tartibdagi
ov,
baliqchilik, terim chilikdagi om ad boshqalarning om adsizligi o ‘rnini
toMdirishi zarur edi.
Y ana bundan tashqari, jam oaning yil davom ida o ‘zlashtiruvchi
xo ‘jalik sohalaridagi olingan m ahsuloti hayotiy ehtiyojni toMa qondira
olm as edi. A lbatta, m ahsulot zaxiralari yaratiladigan m avsum lar ham
boMar, bunday zaxiralar nisbatan ko ‘proq tashkil topadigan hududlar
ham
m avjud
edi.
Lekin quyi ovclii,
term achi,
baliqchilarning
o ‘zlashtiruvchi
x o ‘jalig i,
odatda,
tirikchilikni
ta ’m inlaydigan
m ahsulotni olishga qodir edi xolos. Shu asosda, ibtidoiy ja m o a uchun
jam o a
m ulkchiligi zaruriyati teng taqsim oti yoki barcha ja m o a
a ’zolarini bir tekisda ta ’m inlaydigan taqsim oti zaruriyati shakllandi.
K o‘rinishidan jam o a m ulkchiligida, eng avvalo, ishlab chiqarish
vositasi y er boMgan. Bu holatda xo ‘jalik yuritiladigan hudud o ‘zining
chegarasidagi ov, baliqchilik, term achilik joyiari, qurol-ashyolar ishlab
94
chiqarish xom ashyo m anbalariga kirar edi. Bunday tartib hozirgi kunda
A vstraliya aborigenlari, yaganlar va boshqa ular
darajasidagi
taraqqiyotda b o ‘lgan boshqa etnologik guruhlarda kuzatilgan. Shu bilan
bir vaqtda,
b a ’zi shunday guruhlar (alakaluflar, eskim oslam ing bir
qism i, Sharqiy A frikadagi xadralar)da faoliyat ko‘rsatadigan hududlarda
m ulk boMmagan. Shunga asoslanib, bir qism olimlar, ilk ibtidoiy jam oa
bosqichida
yer-suv,
yaylov,
o ‘tloq
va
o ‘rm onlarga
m ulkchilik
boMmagan deb hisoblaydilar. Bu m unozarali fikr. K o‘proq favqulodda
shart-sharoitlar boMgan hududlarda q o ‘shni guruhlar hech kim niki
boMmagan eng m uhim yerlardan birgalikda foydalanishga m ajbur
boMganlar. Ov hududlariga, baliq moM-koM joylarga qayiqlar, uy-joy va
olovga jam o a m ulkchiligi keng tarqalgan. Shu bilan birga, m ehnat
qurollari - bolta, nayza, o ‘q-yoy va turli xil uy ashyolari, kiyim va
taqinchoqlarning
alohida kishilarga tegishli
boMishi m uam m osini
qanday tushunish m um kin? Etnologik tasvirlarda ular, odatda, shaxsiy
mulk deb tavsiflanadi va bevosita tasdiqlanadiki, egasining vafot etishi
bilan ular egasi bilan birga dafn qilingan yoki yaqinlariga meros qolgan.
Bunday dafnlar Sibirdagi Sungiri
yuqori paleolit m anzilgohidagi
arxeologik buyum lardan m a’lum. Shu bilan birga, individual qurollar va
ro‘zg ‘or buyum larining shaxsiy mulk boMishining
yana bir sababi,
egasining o ‘zining shaxsiy sifatlariga mos kelishi, ulardan sam arali
foydalana olishning yana bir om ili edi.
K o‘rinishidan qator quyi ovchilar, baliqchilar, term achilarda va
insoniyatning ilk ancha rivojlangan guruhlarida oMja qoldiq ozuqa
m ahsulot sifatida, ishtirok etayotganlar yoki umum an, jam oaning barcha
a ’zolari orasida teng taqsim lanadi. Shu bilan birga, eng om adli ovchi
yoki term achi boshqalardan ko ‘ra ozgina k o ‘proq ulush olmagan.
A vstraliya aborigenlarining ko‘pgina jam oalarida kenguruni oMdirgan
ovchi,
unga o ‘zining oMjasidan taqsim ot paytida, uni g o ‘shtining
yaxshiroq boMagini olish huquqi y o ‘q edi. Unga g o ‘shtning yomon
boMagi tushib qolishi m umkin edi. Taniqli qutb tadqiqotchisi K.
Rasm ussenning
guvohlik
berishicha,
Kanada
eskim oslarining
guruhlaridan birida- odam lar jam oa-chilikning yuqori ifodalangan
darajasida yashaganlarki, ovchi ulushlari
boMmagan va barcha
ovqatlanish m arosim lari birgalikda boMgan.
C h.D arvin «B igl» kem asida
sayohat qilgan paytda, olovli yer
aborigenlarining bir guruhida shunday bir hodisani kuzatgan: ular bir
boMak surp m atosini so vg‘aga olganda, har bir kishi o ‘z ulushini olishi
uchun uni teng boMakchalarga boMib, yirtganlar. Bunday jam oachilik
95
ibtidoiy
o ‘zlashtiruvchi
x o ‘ja lik
sharotida
uning
m ehnat
unum dorligining
o ‘ta pastligi va oziq-ovqatning tez-tez yetishm ay
qolishi
bilan bogMiq edi. Faqatgina tirik qolish uchungina z o ‘rg ‘a
topiladigan m ahsulotni ja m o a o ‘zining barcha a ’zolari o ‘rtasida teng
taqsim lashga, birovga k o ‘proq ulush tegib, boshqa och qolishiga yoM
q o ‘ym aslikka harakat qilgan. Lekin shu bilan birga, taqsim ot bir tekisda
boMmay, jin s v a yosh ehtiyoji hisobga olingan. Shafqatsiz tabiat ofatlari,
ovning natijasizligi, qahraton qish. oylab davom etadigan qor b o ‘ron!ar,
yomgMr m avsum larida m ehnatga qobiliyatli jam o a a ’zolarining (ovchi,
baliqchilar) kuchini saqlab qolish hayotiy zaruriyat edi. Shu sababli,
bunday hollarda, favqulodda vaziyatlarda m ehnatga qobiliyatlilar oxirgi
ozuqa boMaklarini olishlari, boshqa m ehnatga qobiliyatsiz keksalar,
ayollar va bo lalar och qolishlari m um kin edi. M isol uchun, A vstraliya
aborigenlari yoki eskim oslarda favqulodda vaziyatlarda infantitsid
(infans lotin tilida - bola va caedes- oMdirish) qoMlanilgan. A yniqsa, bu
qiz bolalar va keksalar (gerontitsid)ga
nisbatan qoMlanilgan. A yrim
shim ol xalqlarida yoshini yashab boMgan keksalarni k o ‘chish paytida
eski m anzilgohda maMum bir o ‘tin zaxirasi bilan yoqilgan gulxan oldida
qoldirib ketish a n ’anasi boMgan. A ntik tarixchisi G erodot m assagetlar
to ‘g ‘risida shunday yozadi: «A gar ulardan kim dir ju d a keksa yoshga
yetsa. barcha qarindosh
urugMar yigMlishib, qariyani qurbonlik
keltiradilar. B oshqa qurbonlikka keltirilgan hayvonlarning g o ‘shti bilan
birga pishirib yeydilar. U lar uchun bunday oMim topish buyuk sharaf».
Yana shuningdek, kichkina bolalarni uning ilgari oMgan onasi bilan
qabrga koMnganlar.
B unday dafnlar choM va dasht chorvador
qabilalarida k o ‘plab uchraydi.
A yrim hollarda ilk urug‘ jam oasi davrida jam o a nafaqat tirikchilik
uchun yetarli zaruriy m ahsulotga ega boMib qolm ay, balki ortiqcha
m ahsulotga ham ega boMgan. Bunday vaziyatlarda bir tekis taqsim ot
o ‘rniga sarflangan m ehnatga yarasha
m ahsulot ulushi berilgan. Shu
tarzda ortiqcha m ahsulot va m ehnat taqsim oti bilan ayirboshlash
tugMlgan.
A yirboshlash jam o alar o ‘rtasidagi shaklda paydo boMdi. Turli
urug‘ jam o alari bir-birlarini o ‘z tabiiy m uhitlarining o ‘ziga xos
boyliklari bilan ta ’m inlaganlar. M isol uchun, tosh va daraxtning oliy
navlari, ch ig ‘anoqlar, tabiiy b o ‘yoqlar (oxra), zum rad, nefrit, fil,
m am ont suyaklari va hokazolar.
S o‘nggi paleolitdagi jam oalararo ayirboshlash to ‘g ‘risida Sibirga
K avkazdan keltirilgan obsidian, O ld O siyodan topilgan B adaxshan la ’li
96
topilm alari guvohlik beradi. 0 ‘sha davrda qandaydir ayirboshlash
ekviva-lenti
boMmagan:
sovg‘a
ayirboshlash
yoki
etnologiyada
aytilganidek, sovg‘a alm ashish boMgan. Xom ashyo yoki m ehnat
natijalari bilan ayirboshlashga ko ‘plab jam oalar, xususiy kishilar ishtirok
etganlar. N atijada ijtimoiy aloqalar kengayib, m ustahkam langan. Bu
ayirboshlash jarayonlari bayram , ziyofatlar bilan m ustahkam langan. Ilk
ayirboshlashlar bir-biridan uzoq m asofadagi jam oalar o ‘rtasida tilsiz-
soqov (unsiz, im o-ishora bilan) tarzida yuz bergan. Bir tom on m a’lum
bir m iqdordagi buyum larni belgilangan jo yga qoldirgan. Ikkinchi tom on
uni olib,o‘rniga o ‘z m ahsulotini qoldirgan. A gar birinchi tom on o ‘z
m ahsulot m iqdoridan qoniqm asa, qoldirilgan mahsulotni olm agan.
Shunda u tom on buni chetdan kuzatib turib, yana ustiga qo'shgan.
Etnologik kuzatishlarning natijalariga ko‘ra, urug‘ yaxlit ishlab
chiqaruvchi ja m o a boMmagan. Chunki egzogam iya odatiga k o ‘ra,
qarindoshlarning bir qismi o ‘z jam oasidan boshqa jam oaga ketgan.
U rug‘ iqtisodiy jihatdan nufuzli o ‘ringa ega boMgan. U rug‘da ov
qilinadigan hududning egasi boMgan jam oa a ’zolarini em as, qon-
qarindosh odam larning aloqasi yaqin va m ustahkam boMgan. Misol
uchun, XIX asr oxirida A vstraliya aborigenlarining bir guruhida
qarindoshlar birgalikda yashab, birgalikda ovqatlanishgan. Bir-birlari
bilan xotinlarini alm ashganlar ham da ham jihat boMganlari etnologik
kuzatilgan. U rug ‘ ijtimoiy nufuzli boMib, jam oani jipslashtiradigan
egzogan asosning tashuvchisi va boshqa jam oalar bilan aloqani
tashkillashtiradigan asosiy bo‘gMn boMgan.
Demak, jam oaning ilk davrida qarindosh urug‘ m unosabatlari
birinchi o ‘rinda boMgan. Chunki yer-hududning egasi urug‘ boMgani
uchun u o ‘zining toMa tarkibida ijtim oiy-iqtisodiy tashkilot jam oani
tashkil etadi. Shunday tarzda, ilk ibtidoiy jam oa bosqichida ishlab
chiqarisli aloqalari urug‘ aloqalari bilan mos tushgan. Am m o ayrim
olim lar, ibtidoiy jam oaning har qanday bosqichida asosiy b o ‘gMn jam oa
boMgan. U rug‘ esa faqat oila-nikoh m unosabatlarini boshqargan deb
tushuntiradilar. Shuningdek, urug‘ ov hududlarining nom inal egasi,
am alda esa x o ‘jay in ilk ibtidoiy jam o a boMgan deb tushuntiradilar.
Shunga qaram asdan ilk jam o a davrida urug‘ va ishlab chiqarisli
m unosabatlari asosan bir-biriga mos kelgan. Shu bilan birga, urug‘ ham,
ilk jam o a ham davrning iqtisodiy asosi boMmagan.
Bir qism
qarindoshlar boshqa jam oalarda nikohga kirishib, o ‘z urugMari bilan
aloqani y o ‘qotganlar. Bir qism o ‘z urugMda qolgan qarindoshlar ilk
97
jam o an in g asosini tashkil etgan. A ynan shu sababli, «ibtidoiy jam o a» va
« u ru g ‘ jam o asi» bir xil m a’noda ishlatiladi.
Ijtim o iy n o rm a la r. H ar bir jam o a uning balog‘atga yetgan a ’zolari
v a yoshi katta oqsoqollarning erkin xohish-irodasi bilan boshqarilgan.
Jam oa a ’zolarining q at’iy rioya qilishi shart boMgan yurish-turishning
ijtim oiy qoidalari m avjud boMgan. M ehnat taqsim oti qoidasi, ham korlik,
o ‘zaro him oya, teng taqsim ot, m ehnatsevarlik, um unijam oa m anfaatini
o ‘z m anfaatidan ustun q o ‘yish, sabr-toqat, qiyinchiliklarga bardosh
berish, egzogam iya, urf-odatlarga rioya qilish va boshqa shunga
o ‘xshash jam o an in g hayotiy ehtiyojlariga jav o b berib, ularga q a t’iy am al
qilingan. Bu qoidalar avloddan-avlodga o ‘tib kelgan k o ‘nikm a, m alaka
sifatida shakllanib, odatga aylangan. U lar m afkuraviy jihatd an diniy
qoidalar, rivoyat va m iflar bilan m ustahkam langan.
U rug‘ jam o asid a um um iy qoidalar, urf-odatlarni buzish hollari
ham boMgan. B unday holda ja m o a tom onidan ijtimoiy ta ’sir-qoralash,
m ajbur-Iash choralari qoMIanilgan. A ybdorga nisbatan turli choralar-
qoralash, ustidan kulish, tan jazosi, jam oadan haydash, hatto, oMim
jazo si qoMla-nilgan. M isoi uchun A vstraliya aborigenlari vebb,
senolarda egzogam iyani buzgan odam jam o an i tark etishi yoki oMishi
lozim edi. Inisiatsiyaning sirlarini oshkor qilgan o ‘sm irni ham qattiq
ja z o kutar edi. B unday hollarda jazo n i oqsoqollar belgilab, o ‘zlari ijro
qilganlar. K o ‘pincha aybdorning eng yaqin qarindoshlari ijrochi
boMganlar. A ksincha, sezilarli ijtim oiy aha-m iyatga ega boMmagan
ayblar, misol uchun, shaxsiy mulk daxlsizligining buzilishi yoki jin siy
buzuqlik m anfaatdorlar tom onidan k o ‘rib chiqilgan.
2.
A holi soni v a un i t a k r o r ish la b c h iq a rish . O ddiy m ehnat
unum dorligi past o ‘zlashtiruvchi x o ‘ja lik va unga xos ibtidoiy ijtim oiy
m unosabatlar, kundalik ogMr m ehnat va xavfga toMa hayot ilk ibtidoiy
ja m o a sharoitida aholi sonini keskin chekladi.
Q uyi ovchilar, term achilar va baliqchilar o ‘zlari ov, term achilik
qilayotgan hudud chegaralari doirasidan topilgan ozuqa bilan o ‘zlarini
ta ’m inlashlari uchun, jam oadagi odam lar soni hududdagi m avjud oziq-
ovqat resurslariga mos kelishi lozim edi. A holi zichligi m a’lum
m iqdordan oshm asligi kerak edi. B undan tashqari, ja m o a aholisi
m iqdorining quyi va yuqori chegarasini belgilaydigan boshqa om illar
ham bor edi. Jum ladan, jam o a hayot qobiliyati va xavfsizligini
ta ’m inlash uchun zarur boMgan m iqdorda balog‘at yoshidagi erkak
yetarli boMishi, lekin ju d a ham k o ‘p boMmasligi kerak edi. C hunki
erkaklar ju d a k o ‘paygan taqdirda, ibtidoiy-ijtim oiy tashkilot o ‘z norm al
98
yashashini ta ’m inlay olm asligi xavfi tu g ‘ilar edi. K o ‘pchilik olim larning
fikricha, ilk ibtidoiy jam oaning o ‘rtacha soni 25-30 kishini tashkil
qilgan.
V.A.
Shurelm anning
to ‘la
um um lashtirishlariga
k o ‘ra,
jam oalarning kam soni tabiiy om illarning tartibsiz harakati bilan va
m a’lum bir ijtim oiy-m adaniy m exanizm lar yordam ida tartibga solib
turilgan. D avom iy ochlik, sovuq va kasalliklar oMimni k o ‘paytirgan,
tugMlishni kam aytirgan. Ayniqsa, ayollar, bolalar va keksalar oMimi
k o ‘p boMgan.
Ijtim oiy om illardan: qizlarning ju d a erta nikohi va uning oqibatida
jism oniy m ajruhlik va tu g ‘maslik; ayollarning ogMr m ehnati natijasida
ularning
reproduktiv
davrining
qisqarishi;
yangi
tugMlgan
qiz
chaqaloqlarning bir qism ini oMdirilishi va onalar oMimining yuqoriligi
natijasida jin sla r o ‘rtasidagi proporsiyaning buzilishi; qariyalarning k o ‘p
xotinliligi tufayli yosh erkaklarning bir qism ini majburiy bo ‘ydoqligi.
TugMlishning pasayishiga turli diniy tasavvurlar ham ta ’sir qiladi.
A yniqsa, turli xil katta x o ‘jalik tadbirlarini o ‘tkazish m avsum ida jinsiy
aloqalarga keng taqiqlar, tugMlishdan keyin k o ‘pincha uzoq m uddatli
ba’zi rasm -rusum larning davom etishi tugMlishning keskin kam ayishiga
olib kelgan. Bunday taqiqlarni buzish ovchilarga om adsizlik keltiradi,
bolaga ziyon yetkazadi va hokazolar deb hisoblangan.
K o‘rinishidan ibtidoiy urug‘ jam oalarida tugMlishni turli vositalar
bilan ongli cheklab q o ‘yish va boshqa shu turdagi usullarni bilganlar.
Ibtidoiy jam o a odam lari tugMlishni boshqarishga urinib, hozir aytilgani-
dek, iqtisodiy-etnografik m aqsadlarni k o ‘zlamaganlar. Ularni tugMlishni
cheklashga bevosita maishiy ehtiyojlar m ajbur qilgan. Ikki yoki undan
k o ‘proq kichkina bolasi boMgan ayollar toMa qonli ishchi boMganlar va
jam oaning tez-tez k o ‘chib yurishida ikki bolani ko ‘tarib yura olm agan
ham da o ‘z k o ‘krak suti bilan boqa olm agan. Shu sababli, etnografik
m a’-lum otlarga k o ‘ra, barcha quyi ovchi, baliqchilar va term achilar
tugMlishlar oraligM kam ida uch yildan kam boMmasligiga harakat
qilganl^r. A gar bolalar tez-tez tugMlsa, ularni k o ‘p holda oMdirganlar.
A yniqsa, k o ‘proq egizaklarning birini oMdirganlar. Bu ilk ibtidoiy
jam o ad a s o f am aliy asosda shakllangan. K eyinchalik ko ‘p jam iyatlarda
endi bunday an ’ana diniy m otivlar b o ‘yicha saqlanib qolgan. Bunday
bolalar taqdirini butun jam o a hal qilgan, chunki butun jam oa x o ‘jalik va
m aishiy to ‘siqlarni hal qilishdan m anfaatdor boMgan.
3.
Jin s-y o sh taslikiloti. Jins va yosh bo‘yicha m ehnatning tabiiy
taqsim oti va u bilan bogMangan xo ‘jaliknin g ixtisoslashuvi ilk ibtidoiy
99
jam o an in g ijtim oiy hayotiga chuqur iz qoldirdi. U larning asosida alohida
jin siy yosh guruhlari (sinflar, bosqichlar va hokazolar) shakllandi.
U larga m ansub boMish jam o a va uzoq aloqalari bilan b o g ‘langan
aloqalarni tu g ‘dirdi. Bu hollarga, misol uchun, A vstraliya aborigenlarida
bunday guruhlar m a’lum darajada rasm iylashgan, eskim oslarda esa
norasm iy tusga ega, lekin kundalik hayotda ayollar, erkaklar va bolalar
guruhlari o ‘z m ajburiyatlari, huquqlari ijtim oiy m avqega ega b o ‘lib, ular
belgilangan huquq-m ajburiyatlar doirasida faoliyat k o ‘rsatganlar.
U rug‘ jam o alarid a yosh-jins guruhlari o ‘rtasida m a’lum chegara
shakllangan edi. 0 ‘sm irlikdan balog‘at yoshiga o ‘tishga katta e ’tibor
berilgan. Bu o ‘tish inisiatsiya nomi ostida m a’lum bir sinovlar v a m axfiy
tantanali rasm -rusum lar bilan am alga oshirilgan.
T u g ‘ilgan bolani qor yoki sovuq suvga tashlaganlar. A gar u tirik
qolsa, keyinchalik ja su r yigitga aylanadi deb o'ylash gan . Eng qadim gi
davrda 0 ‘rta O siyo ch o ‘l-dashtlarida yashagan k o ‘chm anchi u rug ‘
jam o alarid a bolalar yoshligidan ovchilikka o ‘rgatilgan: «B olalar q o ‘yga
m inishni o ‘rganishlari bilan kam ondan qushlar v a kichik m avjudotlarni
ovlaydilar ham da ularni ovqatga ishlatadilar».
Inisiatsiya turli jam iyatlarda turli k o ‘rinishda o ‘tgan. Lekin asosan
bir m aqsadni: o ‘sm irlarni, odatda har bir jin sn i alohida jam o an in g to ‘la
qonli a ’zolari sifatida x o ‘jalik , ijtim oiy va m afkuraviy hayotiga olib
kirishni k o ‘zlagan. Eng qadim gi davrdan vatanim iz hududida yashagan
sak qabilalarida 15 yoshli o ‘sm irga jasu rlik kam arini b o g ‘lab, dushm an
jam o ag a bosqinga yuborganlar. A gar u dushm anning boshini olib kelsa,
haqiqiy «ikki m arta tu g ‘ilgan» erkak boMgan. A gar u qaytib kelm asa,
hech kim uni eslam agan. A vstraliya aborigenlarida o ‘sm irlar ov v a ja n g
qurolini egallashga o ‘rgatilgan. 0 ‘sm irda sabr-toqat, chidam lilik, o ‘zini
tuta bilish, intizom sifatlari shakllantirilgan. U ni uru g ‘ning m axfiy urf-
odatlari va e ’tiqodi bilan tanishtirganlar. Uni o g ‘ir sinovlarga duch
qilganlar. Jum ladan, ochlik, jaroh at yetkazish, olov bilan badanni
kuydirish, sochlarni yulish, ch o ‘l-u
biyobonga m a’lum m uddatga
tashlab kelish, yirtqich hayvonga ro ‘baro‘ qilish kabi sinovlardan
o ‘tkazilgan. Y aganlar, alakaluflar va bushm enlarda o ‘sm irlar bir-ikki yil
d avom ida o g ‘ir ishlarni bajarishlari, ovqatning b a ’zi turlaridan vo z
kechishlari, o ‘zlarida chidam lilik, sabr-toqat, b o ‘ysunish va qunt qilishni
shakllantirishlari lozim edi. Inisiatsiyaga bardosh bera olm aganlam i
uyat-nom usga qolar, yoki qayta sinovdan o ‘tish ar edi. Inisiatsiya
m uvaffaqiyatli o ‘tishi m unosabati bilan turli rasm -rusum lar, q o ‘shiq va
raqslar bilan m arosim -bayram lar o ‘tkazilgan.
100
0 ‘zbeklarda ham yaqin-yaqinlargacha o ‘sm irlarning balog‘at
yoshiga yetishini turli m arosim lar
bilan belgilaganlar. M isol uchun,
m uchalni belgilash, soch olish yoki b o ‘lg‘usi kuyovning o ‘tin yorishi va
hokazolar.
O datda qizlar m urakkab sinovlarga duch qilinmagan. Uni b a’zi bir
ovqatlarni iste’mol qilishini taqiqlaganlar. U nga nikoh paytida o ‘zini
qanday tutishni o ‘rgatganlar va q o ‘shiq, dostonlarni yod oldirganlar.
Q izning boshida har xil diniy m arosim lar bajarganlar. G erodotning
yozishicha, sarm at (sak)larda dushm anni o ‘ldirmagan qiz turm ushga
chiqm agan. Um um an, ayollarning inisiatsiyasi erkaklarnikiga qaraganda
kam rivojlangan. Jinslarning ijtimoiy m avqeidan m ustasno holda
erkaklardan ko ‘proq chidam , jasorat, tashabbus, q at’iyat talab qilingan.
Shu sababli, erkaklarning inisiatsiyasiga jiddiy e ’tibor qaratilgan.
Inisiatsiyaning
tarkibiy
qism laridan
biri
nikoh
hayotiga
tayyorlanish edi. Yangi oila qurayotganlarga oila-nikoh bilan bog‘langan
urf-odatlarni faqatgina tushuntirish bilan cheklanib qolm aganlar.
U larning jin siy organ-lari ustida har xil operatsiyalar o ‘tkazilgan
(o ‘sm irlarni sunnat qilish, qizlar sun ’iy defloratsiya qilingan). Erkaklarni
sunnat qilish keng tarqalgan. U ning kelib chiqish sabablari to ‘g ‘risida
aniq m a’lum ot y o ‘q. Taxm inlarga k o ‘ra, bunday usul bilan inisiatsiya
qilinganlarni vaqtinchalik jinsiy hayotdan tiyib turganlar. Boshqa
operatsiya yoki m anipulatsiyalar ham qilingan. M isol uchun, Avstraliya
aborigenlarida qiz bolaning k o ‘ksi moy va oxra bilan ishqalangan. Bu
uning o ‘sishiga yordam beradi deb hisob-langan. B alog‘atga yetgan
erkaklar va ayollar alohida guruhlarga boMingan va ular ajralgan holda
yashaganlar. B a’zi ilk ibtidoiy jam oalar m anzilgoh-larida ayollar va
erkaklar alohida yashaganlar. A lohida ovqat tayyorlagan-lar. 0 ‘zlarining
yashirin bayram lari, e ’tiqodlari, b a’zida o ‘z «yashirin» tillari boMgan.
Erkaklar va ayollarning o ‘ziga xos m ajburiyatlari va imtiyozlari mavjud
boMgan. Erkaklarning m ehnat qurollari ularning mulki, ayollam iki -
ayollar m ulki boMgan. Bir-birlarining
qurollariga tegishga ruxsat
berilm agan. B oshqa
jam oalarda, m asalan, Avstraliya aborigenlari,
seman'glar yoki bushm enlarda b o ‘ydoqlar va qizlar alohida yashaganlar.
M ifologiyada erkaklar va ayollar alohida yashagan davrlar to ‘g ‘risida
xoti-ralar
saqlanib
qolgan.
A lohida
jam o alar
(misol
uchun,
alakaluflar)da alo-hida erkaklar uylari boMib. bu uylar yigMnlar joyi,
turli m arosim lar bajari-ladigan va birinchi navbatda, inisiatsiyalar
o ‘tkaziladigan jo y boMgan.
101
Ilk ibtidoiy jam o ad a jins-yosh tashkiloti erkak va ayollar
o ‘rtasidagi m u n o sab atlardatengsizlik tu g ‘dirm agan. H ar ikki tom on ham
jam o a uchun foydali b o ‘lgan ikki xil m ehnat faoliyati bilan m ashg‘ul
boMgan. Shu sababli, jin sla r o ‘rtasida hukm ron yoki b o ‘ysunuvchiIar
boMmagan.
Ilk ibtidoiy ja m o a davrida o ‘rta yoshli v a keksalar o ‘rtasida
m unosabat qanday boMgan? A vstraliya aborigenlarini
kuzatish
maM umotlariga k o ‘ra, bu davrda obroMi
keksalar qatlam i - jam o a
rahbarlari ajralib
chiqqan.
Bu hoi bu davrda gerontokratiya
m avjudligidan dalolat beradi. Ibtidoiy jam o alar ju d a qiyin iqlim
sharoitlarida yashaganlar. Paleodem ografiya m a’lum otlariga k o ‘ra,
odam lar k o ‘pincha qirq-ellik yoshgacha yasham ay oMib ketgan. O lsha
darvdayoq k o ‘p jam oalarda keyinchalik ham saqlanib qolgan gerontitsid
(k o 'n g illi oMim) odati saqlanib qolgan. M ehnat qobiliyatini y o ‘qotgan
keksalardan ham da ochlikdan, kasallikdan holdan toyganlardan, boqish
im koni boMmagan bolalardan qutulishga
harakat qilganlar va ularni
oMimga m ahkum qilganlar. Ilk ibtidoiy jam o a tenglar jam oasi edi, lekin
tirik qolish uchun shafqatsiz kurashda ishlab chiqarish jam oasining faqat
sogMom, kuchli v a toMa qonli a ’zolari teng edilar. Jangda dushm anning
boshini olm agan erkakni uyatga qoldirganlar va olingan oMjadan
m ahrum qilganlar. Jasur va om adli jan g ch ilar hurm at-e’tiborda boMgan.
X itoy tarixchisi xunnlar to ‘g ‘risida shunday yozadi: «K uchlilar yogMi va
eng aMo ovqatni yeydilar, keksayganlar ulardan keyin ovqatlanadilar.
Y osh va kuchlilarni hurm at qiladilar. K eksayganlar va zaiflarga kam
e ’tibor beradilar».
Shuningdek,
G erodot yozadi:
« S k if birinchi
dushm anni oMdirganda uning qonini ichadi. D ushm anning bosh
chanogM ustidan teri qoplab, idish o ‘rnida ishlatadi— D ushm anning
shilib olingan terisidan echki terisiga o ‘xshash yopinchiq qiladi».
Do'stlaringiz bilan baham: |