Ibtidoiy jamoa tarixi



Download 3,2 Mb.
Pdf ko'rish
bet26/43
Sana01.01.2022
Hajmi3,2 Mb.
#280249
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   43
Bog'liq
Ibtidoiy jamoa tarixi unlocked

Mustaqil ish mavzulari
1.  Ilk  ibtidoiy jam oa davrida  ijtim oiy-iqtisodiy  munosabatlar.
2.  Ibtidoiy jam o a boshqaruvida urf-odat va an ’analarning o ‘rni.
3.  0 ‘zlashtiruvchi  x o ‘jalik.
4.  Ibtidoiy jam oa  jins-yosh tuzilishi.
5.  Ilk  ibtidoiy jam o a ijtimoiy  normalari.
7.  Ib tid o iy  ja m o a n in g  so ‘nggi d a v ri
I.  Oila. 2. Xususiy ntulkning paydo bo ‘lishi. 3. Jamoa boshqaruvi.
4. M a’naviy madaniyat. Ilmiy bilimlarning o'sishi.  S.Yozuvning  paydo
bo ‘lishi
1. 
O ila.  S o‘nggi  ibtidoiy  jam oa  bosqichida  ju ft  oila  hukm  surar 
edi.  Ilgarigidek,  har  ikki  tomOn  istagi  b o ‘yicha  nikoh  bekor  qilinishi 
mum kin  edi  va  guruh  munosabatlari  belgilari  bilan  birga  bordi.  Ishlab 
chiqarish  xo ‘jaligiga  ega  boMgan  urugMarda  poliginiya  (yunon  tilida 
poly-  ko‘p  va  gynyo-xotin)  k o ‘p  xotinlik,  qism an  sororat  (lotin  tilida 
soror-opa,  singil)  bir  yoki  ikki  va  undan  ko ‘proq  singillar  bilan  bir 
vaqtning  o ‘zida  nikohda  boMish,  keyinchalik  vafot  qilgan  xotinining 
singlisi  bilan  nikoh  amal  qilar  edi. 
Chunki  dehqonchilikda  ayollar 
m ehnatiga  ehtiyoj  katta  edi.  Aksincha,  ovchi  va  term achi  qabilalarda 
poliandriya  (yunon  tilida  poly  -   k o ‘p  va  andros-er)  -   k o ‘p  erlilik, 
jum ladan,  levirat  (lotin  tilida  levr  -   qayniuka,  em ing  ukasi)  -   ikki  yoki 
ипйап  k o ‘proq  aka-ukalar bilan  bir vaqtda  nikoh  keng  tarqalgan  edi.  Bu 
yerda  erkak  ovchi  asosiy  ish  kuchi  edi.  Ilk  vaqt-larda  oila  x o ‘jaligining 
ikki  shakli  yonm a-yon  bordi:  poliginiya  va  po-liandriya.  Hali  ham 
nikohgacha  boMgan  aloqalar  saqlanib  qoldi  va  rag‘-batlantirildi.  Chunki 
qiz bola tugMshga qobilyatini  ko ‘rsatishi  lozim edi.
N ikohlar uzoq vaqt krosskuzen ((ingliz tilida cross-kesishadigan  va 
cousin-akasining  o ‘gMi,  akasining  qizi  yoki  kesishgan-kuzen  nikohi)
103


onasining  ukasini  qizi yoki  otasining singlisini  qizi  bilan  nikoh)  shaklida 
saqlanib  qoldi.  Q arindosh  uru g ‘  jam oalari  o ‘rtasida  aloqalar  kengayishi 
bilan  va ularni  kengaytirish  uchun  krosskuzenlik  boshida  m ajburiy  b o ‘l- 
may  qoldi.  K eyinchalik  esa  y o ‘q  boMib  ketdi.  Bu  bilan  nikohlar 
ayirbosh-lash  xususiyatini  y o ‘qotdi  va  ja m o a   uchun  ayollarning  ishchi 
kuchini  qoplashni  talab  qildi.  N ikoh  uchun  toMov  (qalin)  paydo  b o ‘ldi. 
O ta-onalar hali  tu g ‘ilm agan  bolalarning nikohi  to ‘g ‘risida ahdlashadigan 
boMdilar  (qorin  ahdi)  yoki  chaqaloqlar  (beshik  ahdi)ning  nikohi 
to ‘g ‘risida,  balo -g ‘atga  yetm aganlarning  kelishuvi  am alga  oshirildi. 
0 ‘tgan  asrning  70-yillarigacha  bu  odatlar  o ‘zbek  oilalarida  kuzatiladi. 
Agar  ilgari  erkak  v a  ayol 
er-xotin  b o ‘lish  niyatini  oddiygina  e ’lon 
qilgan  boMsalar yoki  boshqa y o ‘l  bilan  bildirgan  boMsalar,  endi  nikohni 
am alga  oshirish  uchun  u  yoki  bu 
darajada  m urakkab  m arosim lar, 
odatlar  paydo  b o ‘ldi.  B unday  m arosim   m a’lum  bir  urf-odatlam i 
bajarishga  olib  keldi.  H ar  ikki  tom on 
ota-onalar,  qarindosh-urugM ar 
sovg‘alar  ayirboshlaganlar.  K elinni  o ‘g ‘irlash  odati  ham   shu  davrda 
paydo b o ‘ldi.
2. 
X u su siy   m u lk n in g   p a y d o   b o ‘lishi.  Dastlab  xususiy  m ulk  b a’zi 
bir  oziq-ovqat  m ahsulotlari,  hunarm andchilik  buyum lari,  m ehnat 
qurollari  va  qurol-y arog1  k o ‘rinishida,  chorvador  qabilalarda  chorva 
m ollari  sifatida  ja m g ‘arildi.  A sir  olinganlar  ham  qul  qilinib,  xususiy 
m ulkka  aylantirildi. 
X ususiy 
m ulk, 
eng  avvalo, 
u ru g ‘-qabila 
y o ‘lboshchilari,  harbiy  boshliqlar  va  kohinlar  qoMida  to ‘plandi.  U lar 
dastlab  u rug‘  yoki  jam o ag a  tegishli  m ulk  (oziq-ovqat,  chorva  m ollari, 
qurol-aslaha, 
ov  oMjalari,  harbiy  oMjalar,  ekin  yerlari)ni  o ‘zlashtirib 
oldilar. 
M isol 
uchun, 
m elaneziya-liklarda 
(G azel 
yarim  
oroli) 
y o ‘lboshchilar  jam o an in g   barcha  boyligi  chig‘anoqlar  xazinasining 
saqlovchilari  edilar.  C h ig ‘anoqlar  xazinasini  y o ib o s h c h ila r 
ja m o a  
ehtiyojlari  uchun  ishlatishlari  zarur  edi.  Lekin  ularni  jam o an in g  
kam bag‘al  a ’zolariga 
qarzga  berib,  o ‘z 
m aqsadlari,  y a ’ni 
boyish 
m aqsadida  foydalanganlar.  U ru g ‘-qabila  oqsoqollari,  harbiy  boshliqlar 
urushlardan  olingan  oM jalarning  ancha  qism ini  o ‘zlashtirib  olganlar 
(qurol-aslaha,  asirlar,  oziq-ovqat, 
chorva  mollari  va  h.k).  U lar 
ja m g ‘arilgan  m ol-m ulklarini  o ‘z  o ‘g ‘illariga  m eros  qilib  qoldirganlar. 
Jam oaning  m ehnatsevar,  tadbirkor,  om adli  oddiy  ja m o a   a ’zolari  ham  
anchagina m ulk to ‘plagan.
X ususiy  m ulkning  shakllanishi  yangi  va  eski  tartiblar  o ‘rtasida 
keskin  ziddiyatlar  sharoitida  bordi.  Y uzaga  kelayotgan  xususiy  m ulk- 
chilik  ishlab  chiqarishning  k o ‘p  sonli jam oachilik  shakllari  va jam o a-
104


urug‘  m anfaatlari 
ustunligi  psixologiyasini 
bartaraf  qilishga  to ‘g ‘ri 
keldi.  Jam oa  urf-odati,  an ’analari  boy  jam o a  a ’zolaridan 
boylikni 
boshqa  kam bag‘al  jam o a  a ’zolari  bilan 
boMishishni  talab  qilar  edi. 
Boyib  ketgan  urug‘-qabila 
oqsoqollari,  harbiy  boshliqlar,  boy  oila 
boshliqlari  o ‘z  obro‘-e’tiborlari  va  ta ’sirini  y o ‘qotm aslik  uchun  moM- 
ko ‘l  ziyofatlar  berishi,  qarindoshlarga 
sovg‘alar,  nochor  jam oalarga 
m oddiy yordam   berishlari  shart edi.  Baxil,  xasis  boy o ‘z o bro‘-e ’tiborini 
y o ‘qotib,  m ulkidan  mahrum  boMishi  m um kin edi.
X V II-X V III  asrlarda  Sibirning  bug‘uchilik  bilan  shug‘ullanadigan 
xalqlarida 
alohida  bir  oila  yuz  boshdan  ortiq  bug‘u  podasiga  ega 
boMishi  m um kin  emas  edi.  Bu  m iqdordan  ortiqcha  bug‘u  podasi,  agar  u 
ko ‘ngilli  ravishda  tarqatib  berilm asa,  qarindoshlar  va  q o ‘shnilar 
tom onidan  tortib  olingan.  Ayrim   paytlarda jam oa  bilan  o ‘z  m ol-m ulkini 
boMishmagan  xasis  boy  oMdirilgan.  B unday  holni  papuaslar  turm ushida 
ko ‘rish  m um kin.  Papuaslarda  boyning  yaqin  qarindoshlari:  «Sen  yagona 
boy  odam   boMishing  mumkin  em as,  biz  barcham iz  teng  boMishimiz 
lozim,  sen  bor-yo‘gM  biz  bilan  tengsan»  degan  so ‘zlar  bilan  boyni  o ‘z 
kam oni  bilan  o ‘zini  otib  oMdirishga m ajbur qilganlar.  Ba’zi jam iyatlarda 
esa  ortiqcha  m ahsu-lotning  paydo  boMishiga  salbiy  qaraganlar.  M isol 
uchun,  M arkaziy  Afrika-dagi  bem ba  qabilasida  omadi  chopgan  dehqon 
va  y o w o y i  asalari  y ig ‘uv-chisi  zararkunanda,  jo du gar  deb  e ’lon 
qilingan.  Ijtim oiy  tabaqalashuv  davrida  ja m g ‘arilgan 
m ol-m ulk 
barchaning  k o ‘z  oldida  yo ‘q  qilish  odati  keng  tarqalgani  tabiiy  hoi 
boMgan.  K o‘pgina  urug‘-qabilalarda  yoMbosh-chi  yoki  boy  odam   vafot 
qilganda,  uning boyligi  nam oyishkorona urug‘-doshlari k o ‘z oldida y o ‘q 
qilingan.  M isol  uchun,  M elaneziya  orollarida 
bu  hududda  boylik 
m ezoni  sanalgan  bo‘yralar zaxirasi tizim li y o ‘q qilingan.
Dastlab  yer  jam o a  mulki  edi.  Y erga  xususiy  m ulkchilik  keskin 
kurashlar  natijasida 
asta-sekin  shakllandi.  Oila  doim o  o ‘zi 
ishlov 
bergan  yerga  toMa  egalik  qilishga  urinar  edi.  K o‘chm anchi  va  yarim  
ko ‘chm an-chi  qabilalarda  yaylov,  o ‘tloq  yerlarda jam oa  m ulki  uzoq 
saqlanib  qoldi.  Dehqonchilik  jam oalarida  esa  o ‘tloq,  daryo,  o ‘rm onlar 
um um iy ja m o a   mulki  boMib  qoldi.  Oilaning  m ustahkam lanishi,  mehnat 
qurollarining  takom illashuvi  natijasida  m ehnat  unum dorligining  o ‘sishi, 
ortiqcha  m ahsulotning  paydo  boMib,  uning ayrim   oilalar, yoMboshchilar, 
harbiylar,  kohinlar,  ayrim  m ehnatsevar  oilalar  qoMida  to ‘planishi  kabi 
om illar xususiy  m ulkning toMa qaror topishiga  olib keldi.
Ibtidoiy  jam oaning 
so ‘nggi  davrida  ishlab  chiqarish  o ‘sdi  va 
ixtisoslashdi.  Bu  ishlab  chiqarishni  individuallashtirdi.  Y akka  tartibda
105


ishlab  chiqarisli  o ‘z  navbatida  q o ‘shim cha  m ahsulotning  paydo 
boMishiga  im koniyat  yaratdi.  M ehnat  unum dorligining  o ‘sishi  va 
m ehnatning  ixtisoslashuvi  natijasida  m ahsulotni  ayirboshlash  uchun 
m axsus 
ishlab  chiqarish  yoMga  q o ‘yildi  va  m ahsulot  m untazam  
ayirboshlash 
am aliyotini 
yaratdi. 
A na 
shunday 
qilib, 
erkin 
begonalashadigan  xususiy  m ukl  paydo  b o ‘ldi.  U  ibtidoiy jam o a  davri 
ja m o a  yoki  shaxsiy  m ulkidan  farq  qilar edi.  Bu  odam ning ekspluatatsiya 
m unosabatlariga y o ‘l  ochdi.
3. 
J a m o a   b o sh q a ru v i.  Ibtidoiy  jam o a  bir  necha  qon-qarindosh 
oiladan  tuzilgan.  Jam oa  m a’lum  bir  hududda  ovchilik,  terim chilik  bilan 
sh u g ‘ullanib,  hayot  kechirgan.  O vchilik  va  term achilik  bilan  sh ug ‘ul- 
langanda,  odatda jam o a  bir  necha  x o ‘jalik   guruhlariga  boMingan.  Har 
bir  guruhga  hayotiy  tajribaga  ega  boMgan,  k o ‘pincha  jam o ad a  yoshi 
u lu g ‘  boMgan  kishilar boshchilik qilganlar.
Jam oaning  boshligM  yoki  oqsoqoli  hokim iyati  o ‘z  tajribasi, 
nam unali  faoliyati,  tafakkuri,  aql-zakovatining  boshqalardan  ustunligiga 
asoslangan  edi.  U  urug‘doshlar  ichida  o b ro ‘-e ’tiborga  ega  boMib,  uning 
aytganlari  so ‘zsiz  bajarilgan.  O qsoqolning  hokim iyati 
rasm an  hech 
qanday  kuchga ega  boMmagan,  lekin  uning  m aslahatlari yoki  buyruqlari 
so ‘zsiz 
bajarilgan. 
O qsoqolning 
hokim iyati 
urug‘ning 
barcha 
m anfaatlariga  xizm at  qilib,  kundalik  hayotda 
uning  so ‘zlari  yoki 
buyrugM  bilan  bu  hokim iyat  am alga  oshirilishi  m um kin  edi.  Oqsoqol 
x o ‘ja lik   hayotida  boshliq,  kichik  harbiy  to ‘qnashuvlarda  yoMboshchi, 
u ru g ‘ning urf-odatlari,  a n ’analarini  saqlovchisi  edi.  O datda dastlab u rug ‘ 
oqsoqoli  x o ‘ja lik   hayotida  boshqa  jam o a  a ’zolari  bilan 
yonm a-yon 
m ehnat qilgan,  iste’m olda  hech  qanday  im tiyozga ega boMmagan.  Jam oa 
o ‘zining  ichidan  eng  obroMi,  yoshi  ulug ‘  kishini  oqsoqol  qilib  saylab 
q o ‘ygan.  K eyinchalik  urug‘  oqsoqollari  ortiq-cha  m ahsulotning  paydo 
boMishi  bilan  o ‘z  ulushlarini 
k o ‘paytirganlar.  ularning  bir  qism  
hokim iyati  harbiy yoMboshchi,  kohinlarga o ‘tgan.
Jam iyatning  tashkil  etilishigacha  boMgan  davrda  ibtidoiy  jam o ad a 
hokim iyat  xalqning  qoMida  edi.  Jam oaning  rivojlanishi  bilan  katta 
x o ‘ja lik   ishlari  m uhokam asi,  jam o a  ichida  y u z  bergan  hodisa,  harbiy 
kelishm ov-chiliklar  va  hokazolar  jam o a  a ’zolari  yoki  qarindoshlar 
yigMnlarida  tan  olingan  boshliq  rahbarligida  hal  qilana  boshlandi. 
Jam oa-urug‘chilik 
v a  u rug‘-qabilachilik 
tuzum ining  va  ayniqsa, 
segm entar  tashkilot  ((lotin  tilida  segm entum -boM ak)ning  urug‘  yoki 
jam o an in g   guruhlarga  boMinishi,  ular  ham   o ‘z  navbatida,  yanada  kichik 
bo ‘gMnlarga  boMinib  ketadi)  rivojlanishi  bilan 
jam o a  hokim iyati
106


organlarining  pog'onalashuvi 
boshlanishiga  turtki  berdi.  Shaxsiy 
y o ‘lboshchilik  qilishning  yangi  m exanizm lari  paydo  boMdi.  Y ig‘in  va 
kengashlarga  barcha  balog‘atga  yetganlar,  toMa  huquqli  jam oachilar 
yoki  qarindosh-urugM ar  ishtirok  etar  edilar.  Q aror  birgalikda  qabul 
qilinar edi.  Shu  bilan  birga  fikrlarning  birligiga erishishga  katta  e ’ti-bor 
berilgan.  Shu  sababli,  bir  xil  qarorga  kelish  y o ‘lboshchilar,  jam oaning 
boshqa  obroMi  odam larini  ob ro ‘-e ’tibori  va  ishontira  bilish  qobiliyatiga 
bogMiq edi.
Jam oaviy  hokim iyat  organlarining  pog‘onaviy  bo‘ysunishi  uy 
xo ‘jaliklari  boshliqlarining  jam oa  va  urug‘  kengashlarida  vakilligi  y o ‘li 
bilan, 
bunday 
kengashlarning  boshliqlari-fratriya  (yunon  tilida— 
birodarlik-bir  qabilani  tashkil  etgan  bir  necha  urug‘lar  guruhi)  va 
qabilalar  kengashlarida  vakilligi  bilan 
am alga  oshirish  m um kin  edi. 
Lekin  vakillik  tam oyili  barcha  a ’zolarning  ishtirokini  siqib  chiqarm adi. 
M isol  uchun,  Luis  M organ  Shim oliy  Am erikadagi  irokezlarning jam oa 
boshqaruvida  shunday  holatni  kuzatgan:  Irokez  qabilasida  urug‘ 
kengashiga  balog‘at  yoshiga  yetgan  erkaklar,  fratriya  qabilalar 
kengashiga  urug‘  boshliqlari  kirgan.  Bu  potestar (lotin tilida-hokim iyat) 
p o g ‘onaning  har  bir  darajasi  o ‘z  vakolati  sohasiga  ega.  Uy  x o ‘jaliklari 
kengashida  barcha  ichki  m asalalar,  urug‘  kengashlarida  x o ‘jalik, 
ijtim oiy  va  m afkuraviy  hayotning  m uam m olari,  qabila  kengashlarida 
urugMar  orasidagi  va  boshqa  qabilalar  bilan  m unosabatlar  ko ‘rilgan. 
Q abila  kengashi  qabiladoshlarning  oliy  m anfaatlarini  him oya  qilgan.  U 
uru g ‘  boshliqlarini  tasdiqlagan,  hatto  ularni  urugbning  xohish-irodasiga 
qarshi  alm ashtirishi  mumkin  boMgan.  UrugMar o ‘rtasidagi janjallarni  hal 
qilgan,  elchilarni j o ‘natib,  elchilarni  qabul  qilgan.  Urush  eMon  qilgan  va 
katta 
jan g lar 
paytida 
alohida 
harbiy 
qism lar 
harakatini 
m uvofiqlashtirgan, qabilalararo  ittifoqni  shakllantirgan.
Q abila  kengashi  kam  chaqirilgan.  Barcha  darajadagi  yoMboshchilar 
uchun  yaroqli,  qobiliyatli  va  loyiq  kishilardan  saylangan  yoMboshchida 
x o ‘jalik n i 
boshqarish 
ko ‘nikm asi, 
m ehnatsevarlik, 
tashkilotchilik 
qooiliyati,  urf-odatlarni  bilish,  saxiylik,  harbiy  ishga  qobillik yoki  diniy 
rasm -rusum larni 
bilish  sifatlariga  ega  boMishlari  shart  edi.  B a’zi 
jo y lard a  yoMboshchilarning 
funksiyasi  ajratilm agan,  b a’zi  joylarda 
sharoitdan  kelib  chiqib,  yoMboshchilik  harbiy  boshliq.  kohin-sehrgar 
yoki  tabib,  oddiy  oqsoqollarga  boMingan.  Ularning  har  biri  o ‘z sohasida 
m ukam m al  boMishlari  shart  boMgan.  U  yoki  bu  qabilada  m a’lum  bir 
faoliyat  (qabila  oqsoqoli,  harbiy  boshliq,  kohin)  alohida  aham iyat  kasb
107


etgan.  YoM bosh-chining  saylanish  jara y o n id a 
ayni  shu  faoliyat 
qobiliyatiga  u rg ‘u berilgan.
B o ‘lg‘usi  y o ‘Iboshchining  hayotiy  tajribasiga  ham   e ’tibor  berilgan. 
K o‘p  urugMi  jam o ad a  k o ‘p  sonli  u ru g ‘ning  vakilini  yoMboshchi  etib 
saylash 
ehtim oli  yuqori  boMgan.  O rtiqcha  m ahsulot 
va  shaxsiy 
boylikning  paydo  boMishi  yoMboshchilik  tashkilotiga  ham   o ‘z  ta ’sirini 
o ‘tkaza  boshladi.  0 ‘z  boyligi,  saxiyligi  bilan  ajralib  turadigan  odam lar 
yoM boshchilikka  birinchi  davogar  boMa  boshladilar.  U lar  nafaqat 
boylikka,  balki  yuqorida  sanab  o ‘tilgan  sifatlarga  ega  boMishlari  lozim 
edi.
Ijtim oiy  v a  m ulkiy  tabaqalanish  jam o alard a  qaram a-qarshilik  va 
ziddiyatlarni  keltirib  chiqardi.  Ijtim oiy  ishlab  chiqarishning  m urakkab- 
lashuvi  tashkiliy  boshqaruv  funksiyalari  yoki  hokim iyat  funksiyasini 
m ustahkanilashni  talab  qildi.  Jam oaning yuqori  tabaqasining  m ol-m ulki 
va  im tiyozlarini 
oddiy  jam oachilar,  kam bag‘allar  va 
boshqa 
tazyiqlardan  him oya  qilish  kerak  edi.  Ibtidoiy  tenglik,  dem okratiya ruhi 
bilan  su g ‘orilgan 
an ’anaviy  uru g ‘-qabila  hokim iyati  buning  uchun 
yaroqsiz 
edi.  U lar  dastlab  potestar  (davlatgacha  boMgan  hokim iyat 
tashkiloti),  keyin  esa  yangi  siyosiy 
tashkilot  (davlat)ga  o ‘z  o ‘rnini 
b o ‘shatib  bera boshladi.
Shunday  m uhim   shakllardan  biri  erkaklar  yoki  m axfiy  ittifoqlari 
edi.  M axfiy  ittifoqlar  erkaklar  ittifoqidan  kelib  chiqdi.  U larning 
funksiyasi  yaqinligi  sabab,  ularni  yagona  rivojlanayotgan  m uassasa  deb 
qarash  m um kin.  Etnologik  kuzatishlardan  m a ’Iumki,  s o ‘nggi  ibtidoiy 
jam oalard a  erkaklar 
uylari  m avjud  boMgan. 
Bu  yerda  yigMlishlar 
o ‘tkazilib,  u ru g ‘  er-kaklarining  diniy  hayoti  o ‘tgan.  Sinflar  shakllanishi 
davrida  ular  qarin-doshlar  va  qarindosh  boM maganlarning  alohida 
ittifoqlarining  tashkiliy  m arkazlari  boMgan.  Jum ladan,  turli  jam o a 
a ’zolari  ham   bu  yerga  kelganlar.  K o ‘pgina  jam iy atlard a  (Shim oliy 
A m erikada  ojibva,  T ropik  A frikada 
yoruba  v a  boshqalar)  ittifoqlar 
asosan  boy  odam larning  birlashm alariga  kirish  uchun  katta  m iqdorda 
natural  va  pul  toMovlari,  ju d a   katta  chiqim   talab  qilingan.  Y ana  shu 
bilan  birga,  ijtim oiy  m avqega  erishish,  hatto  ittifoqda  boshchilik  qilish 
shartlangan  edi.  Bu  ittifoqlar  o ‘z  a ’zolarini  a n ’anaviy  uru g ‘  jam oasi 
hokim iyati  ta ’siri  ostidan  chiqarib,  ularning ta ’sirli  m avqei v a  m ulkini 
him oya  qilganlar  va  norozi  boMganlarni  terror  qilganlar.  M isol  uchun, 
Yangi  G veniyada  duk-duk  ittifoqining  boshligM  boMgan  kishi  ittifoq 
a ’zolariga tegishli  m evali  daraxtiar va  butun  bir plantatsiyalarga  egalik 
qilish  huquqini  o ‘zlashtirib  olgan.  Shunday  tarzda  u  ularning  xususiy
108


m ulkini  him oya  qilgan.  M isol  uchun,  G ‘arbiy  A fri-kaning  qator 
jam iyatlarida  ittifoqlar  urug‘-qabila  hokim iyat  tashkilotlarini  chetga 
surib  q o ‘yib,  ijtim oiy  tartibni  him oya  qilish,  sud  ishlarini  olib  borish, 
urush va tinchlik m asalalarini hal  qilish  funksiyalarini egallab olganlar.
Erkaklar  yoki  maxfiy  ittifoqlar  M elaneziya  va  G ‘arbiy  A frika, 
M ikroneziya,  Polineziya,  Indoneziya va A m erikada m a’lum edi.  Bunday 
qoldiqlar O siyo va Y evropaning qadim gi  va zam onaviy xalqlarida ( 0 ‘rta 
O siyo  xalqlari,  xitoyliklar,  germ anlar)  mavjud  edi.  Lekin  ular  unchalik 
ta ’sirga ega em as edi.
Sinfiy  tabaqalanish  davrida 
faoliyatning  differensiatsiyasi  va 
ijtim oiy-potestar  hayotning  m urakkablashuvi  hayotning  turli  sohalarida 
o ‘z  yoM boshchilariga  ega  b o ‘ldi.  Bunday  yoMboshchilar  sirasiga  u rug‘ 
boshliqlari,  harbiy  y o ‘lboshchilar,  kohinlar,  kam   hollarda  sudyalar 
kirgan.  Bu  vazifalarning  uchalasi  ham   bir  kishining  q o ‘lida  to ‘planishi 
m um kin edi.
U rug‘ 
oqsoqollari, 
harbiy 
boshliqlar, 
kohinlar 
u ru g ‘dan 
uzoqlashdilar.  U rug‘-qabila  zodagonlari  ijtimoiy  ishlab  chiqarish, 
ijtim oiy  m ahsulotni  taqsim lashni  egallab  olib,  urug‘-qabila  hokim iyatini 
ham   o ‘z 
q o ‘llarida  to ‘pladilar.  Bu  hokim iyat  xalqdan  uzoqlasha 
boshladi.  U rug‘-qabilaga  tegishli  boMgan  ijtimoiy  m ahsulotning  bir 
qism ini 
o ‘zlashtirib 
olgan 
y o ‘l-boshchilar 
o ‘z 
hokim iyatlarini 
m ustahkam lash  uchun  tan  soqchilar,  qo ‘riq-chiIar,  xizm atkorlar  va 
boshqalar  xizm atidan  foydalanish  imkoniyatini  yaratdi.  Bir  vaqtning 
o ‘zida  diniy  hokim iyat-kohinlikni  ham  bajaradigan  y o ‘lboshchilarning 
hokim iyati  yanada kuchli edi.
Harbiy  yoMboshchilar  urug‘-qabila  zodagonlari  ichidan  va  o ‘zining 
qobiliyatini  k o ‘rsatgan  askar-jam oatchilar  orasidan  ham   chiqishi 
m um kin  edi.  Ijtim oiy  tabaqalanish  davrida  harbiylarning  faoliyati 
kuchaygan 
paytda 
harbiy 
yoMboshchilarning 
m avqei 
boshqa 
y o ‘lboshchilar  m avqei-dan  ko‘ra  kuchaydi.  U rug‘-qabila  zodagonlari 
o ‘z  m ol-m ulklarini  saqlab  qolish  va  him oya  qilish  m aqsadida  harbiy 
boshliqlarning 
kuchayishiga  xalaqit  bermadilar.  Aksincha,  ularni 
qoMlab-quvvatlab, ular bilan  ham kor-lik qildilar.
Y o ‘lboshchilar  kuchli  q o'riqchilar  qismi,  urug‘  aslzodalari  bilan 
birgalikda  oddiy jam oa  a ’zolarining  qarshiligini  sindirishga  erishadilar. 
E ndilikda  urug‘  jam oasidagi  xalq  yig ‘inlari  o ‘z  kuchini  y o ‘qota 
boshladi.  YoMboshchilar  asosiy  m uam m olarni  endi  tor  doirada  hal  qila 
boshladilar. 
YoMboshchi 
o ‘z  atrofiga  yaqin  qavm -qarindoshlari, 
uru g ‘doshlarini  to ‘p-ladi.  U rug‘  oqsoqollari  hududlarga, jo y larg a  m as’ul
109


ishlarga  aynan  o ‘z  qarindoshlarini  tayinlaganlar.  YoMboshchi  oldidagi 
qurolli  guruh  harbiy  boMinmaga  aylanib,  yoM boshchining  bevosita 
o ‘ziga 
b o ‘ysungan. 
Diniy 
m uassasa, 
m afkura 
yoM boshchining 
hokim iyatini  m ustahkam lashga yordam   berdi.
YoMboshchi  hokim iyatining  siyosiy  tashkilotga  aylanishining 
m uhim   belgilaridan 
biri  q o ‘shim cha  m ahsulotni  k o ‘ngi Hi  qayta 
taqsim lash  shakllaridan  tartibga  solingan  soliqqa  tortish  edi.  Soliqlar 
m iqdori  belgilanib,  uning toMov  m uddati  ham aniqlashtirilgan.
Davlat  tuzilm asining  yana  bir  belgisi-aholin ing   urug‘-qabila 
belgilari  asosida  em as,  hududiy  tam oyil  b o ‘yicha  boMinishi  boMdi.  Eski 
u rug‘-qabila  birliklari  bilan  mos  kelm aydigan,  b a’zida  esa  ularning 
nom larini  saqlab  qolgan  tum an,  viloyat,  okruglar  paydo  b o ‘ldi.  Bu  qon- 
qarindosh  uru g ‘chilikdan  q o ‘shni jam o ag a  o ‘tishning oxirgi  natijasi  edi. 
Ammo  uzoq  vaqt  u rug ‘-jam oa  qoldiqlari,  uru g ‘chilikning  urf-odatlari, 
a n ’analari  saqla-nib qoldi.
4. 
M a ’n av iy   m a d a n iy a t.  Ilm iy   b ilim la rn in g   o ‘sishi.  M ehnat 
jarayoni  davrida,  ayniqsa,  odam ni  o ‘rab  turgan  tabiiy  m uhit  to ‘g ‘risida 
foydali  bilim lar  to ‘planib  boradi.  O vchilik,  baliqchilik,  terim chilikka 
asoslangan  o ‘zlashtiruvchi  x o ‘jalik d a  odam   o ‘zining  x o ‘jalik   hududida 
uning o ‘ziga xos  xususiyatlari,  boyligini chuqur bilishi  lozim edi.
A vstraliya  aborigenlari,  bushm enlar  m isolida  k o ‘rinadiki,  ibtidoiy 
jam o a  odam lari 
am aliy 
geografiya, 
m eteorologiya,  astronom iya, 
zoologiya  va  botanika,  m ineralogiya  sohasida  boy  m a’lum otlarga  ega 
boMganlar.  0 ‘zlarining 
xavfsizliklarini  ta’m inlash,  yashash,  och 
qolm aslik  uchun  ular  ov jo y lari  topografiyasi,  hayvonlarning  yuradigan 
yoMlari  v a  qiliqlarini,  o ‘sim liklarning  foydali  va  zararli  xususiyatlari, 
turli  m inerallar,  y o g 'o c h   turlari  va  boshqa 
narsalarning  xossalarni 
bilishlari;  ob-havoni  oldindan  bilish, 
joyni,  sham ol  y o ‘nalishlarini 
aniqlash,  izlarni  o ‘qishlari  shart edi.  Ibtidoiy ovchilar jo y g a  ustalik bilan 
m oslashganlar  va  relyefning 
o ‘ziga  xos  xususiyatlaridan  m ohirona 
foydalanganlar.  U lar  y o w o y i  hayvonlar  yuradigan  barcha  so ‘qm oqlar, 
daralam i  bilib,  ularni  doim o  nazorat  ostida 
saqlaganlar.  Ibtidoiy 
ovchilar  hayvon  va  qushlar  izlarini  bilibgina  qolm ay,  ularning  oxirgi 
izlari  y o ‘nalishini  ko ‘zdan  kechirib yoki  g ‘or o g ‘zidagi  chiqishni  hidlab, 
u  yerda  hayvon  bor-yo‘qIigini  ayta  olganlar.  Term achilar  bir  necha  yuz 
yeyishga 
yaroqli  o ‘sinilik  turlari,  jum ladan,  qaynatish  y o ‘li  bilan 
zaharini  y o ‘q  qilish  m um kin  boMgan  o ‘sim liklarni  bilganlar.  Hozirgi 
etnologlardan  biri,  ibtidoiy  odam ning  tunda  yoMni  topish  uchun 
yulduzli osm onni  yaxshi bilish zarurligining  guvohi  boMgan.
110


A m aliyotda  fizik  va  kim yoviy  bilim  asoslari  ja m g ‘arila  bordi. 
T abiatga  fizik  ta ’sir  qilish  ilk  qurollardan  boshlandi.  Odam   m urakkab 
tuzilm ali  qurolni  o ‘zlashtirib,  richagni  k ash f qildi.  Otiladigan  nayza  va 
kam onni  ixtiro  qilib,  qurolning  otish  masofasini  2-3  m arta  oshirdi. 
0 ‘rm on  qabilasi  veddlar  kam onni  oyoqlari  bilan  tortib,  kam on  o ‘qini 
330  m etr  uzoqlikda  otadilar,  b u g ‘uni  35  m etr  masofadan  aniq  nishonga 
olib,  urib yiqitadilar.
Tibbiyot,  farm akologiya  va  toksikologiya  kabi  am aliy  sohalar 
yaxshi  rivojlangan.  O dam lar  suyakning  sinishi,  yaralar,  jarohat,  lat 
yeyish,  chiqqan  suyaklarni  davolashning  amaliy  usullarini  yaxshi 
bilganlar.  Kasai  tishlarni  sug‘urib  olish,  sham ollash,  yaralar,  zaharli 
chaqishlarni  davo-lashni  oddiy  jarrohlik  operatsiyalarini  bilganlar. 
M ezolit  davridan  bosh  suyagini  trepanatsiya  qilish,  singan  oyoq- 
qoMlarning  qism larini  am putatsi-ya  qilish  k o ‘nikm asiga  ega  boMganlar. 
Ibtidoiy  odam   o ‘ngacha sanashni  bilgan.  Doira,  to ‘g ‘ri  chiziq,  nuqtaning 
tosh,  y o g ‘ochdagi  tasvirlari  topilgan.  V aqt  hisobi  m avsum lar  bo'yicha 
b o ‘linib chiqarilgan.
S ug‘orish 
inshootlarini 
qurish 
geom etriya 
va 
m atem atika 
asoslarining  shakllanishiga  sabab 
b o ‘ldi. 
Uy-joy,  diniy  e ’tiqod 
inshootlari,  m udofaa devorlarini  qurish  va suv  havzalarida suzish  uchun 
transport  vositalaridan  foydalanish 
m atem atika  va  niexanikaning 
rivojlanishiga  sabab  boMdi.  M etall  rudalarini  quyishning  paydo  boMishi 
bilan  m etallshunoslik qandaydir darajada  kimyo  fani  asoslarining paydo 
boMishiga  olib  keldi.  Uzoq  joylarga  suzish,  harbiy  yurishlar,  podaning 
orqasidan  k o ‘chib  yurish,  uzoq-uzoqlarga 
ozuqa  izlab  urugMarning 
k o ‘chishi  va  astronom ik  kuzatishlar  geografiya  fani  va  xarita tuzishning 
rivojlanishiga 
sabab 
boMdi. 
Polineziyaliklar 
o ‘zlarining 
ming 
kilom etrlarga c h o ‘zilgan  uzoq  sayohatlarida  oqim,  shamol  y o ‘nalishlari, 
dengiz  yoMlari  va  orollarni  aks  ettiradigan  tayoqcha,  qam ish  poyalari, 
toshchalar,  ch ig ‘anoqlar  hamda  xaritalardan  foydalanganlar.  Ovchilik, 
term achilik,  dehqonchilik  va  chorvachilik  m ashg‘ulotlari  flora  va  fauna 
to ‘g ‘risida  ulkan  m a’lum otlar  ja m g ‘armasini 
shakllantirdi.  Odam lar 
o ‘sim liklarning  foydali  xusu-siyatlarini  o ‘rgandilar  va  o ‘simliklardan 
shifobaxsh  m alham lar  tayyorlab,  yara-jarohatlar,  turli  kasalliklarni 
davolash  m alakasini  hosil  qildilar.  Yirtqich  hayvonlar  yetkazgan 
jarohatlar,  harbiy  to ‘qnashuvlarda  yarador  boMish  jarrohlikni  keltirib 
chiqardi.  Ilk  m etall  jarrohlik  asboblarini  yasash  imkoniyatini  yaratdi. 
D astlab  diniy  m ifologiya  bilan  bogMangan  tarixiy  xotira,  tarixiy  ong 
unsurlari  shakllandi.  Har  bir  urug‘  o ‘zining  kelib  chiqishi  va  o ‘zidan
111


oldin  o ‘tgan  ajdod-avlodlari,  ularning  m ashg‘ulotlari,  urf-odatlari, 
turm ush  tarzi  to ‘g ‘risida  tasavvurlarga ega  b o ‘ldi.  Bular to ‘g ‘risida  turli 
afsona,  rivoyat va eposlar yaratildi.  U rug‘ jam oasi  va  uning a ’zolari  o ‘z 
urugMarining  kelib  chiqishi,  geneologiya  daraxti  to ‘g ‘risida  tasavvur- 
bilim ni  shakllantirdi.  S hajara  daraxtini  tasavvur  qilish  u ru g ‘ning  uzoq 
o ‘tm ishi,  kechasi  v a  buguni  to ‘g ‘risida  yaxlit  bilim   tizim ini  yuzaga 
keltirdi. 
Q ator  paleolit  jam oalarida  shajarashunoslikning  o ‘ziga  xos 
tarixiy  bilim   sohasi 
sifatida  m avjudligi 
etnologiyada  asoslanadi. 
Polineziyada  uru g ‘  odatda  20  avlod  bo ‘yicha  hisoblanadi.  Bu  orollarni 
o ‘zlashtirishdan  boshlab  hisoblanadi.  Hatto  M arkiz  orollarida 
159 
avlodning  afsonaviy  ajdodi  osm ondan  boshlab sanaladi.
M ifologiyada  u ru g 1  ajdod-avlodlarining  o ‘tm ishda  tabiat  ofatlari, 
dushm anlarga  qarshi  m atonatli  kurashlari  yorqin  aks  ettirilgan.  S an’at 
jam iy at  v a  davlatning  vujudga  kelishi  arafasida  sayqal  topdi.  Suyak, 
yo g ‘och,  m etall,  yarim   qim m atbaho  toshlar,  oltin  va  kum ushdan  nafis 
san ’at  asarlari  yaratildi.  B ular  sirasiga  oltin  va  kum ush  haykalchalar, 
harbiy  qurollar  (xanjar,  pichoq,  nayza,  qalqon,  qilich,  oybolta,  sovut  va 
dubulg‘a),  zargarlik  buyum lari,  idish-tovoqlar,  hasham atli  kiyim lar  va 
egar-jabduqlar kiradi.
B adiiy  quym achilik,  metall  buyum larga  oltin  zarhal  berish,  suyak, 
tilla-kum ush  bilan  ziynatlangan  soplar,  qim m atbaho  toshlar v a  m etallar 
bilan  q o ‘shib  ishlangan  harbiy  qurol-yarogMar,  uy-ro‘z g ‘or  buyum lari, 
kiyim -bosh  v a  poyabzallar  paydo  boMdi.  Turli  hayotiy  m anzaralar,  ov, 
o ‘sim lik,  hayvonlarning  nafis  tasviri  tushirilgan  pichoq,  xanjar,  qilich, 
qalqon  soplari  v a  idish-tovoqlar  yasala  boshlandi.  M etallarga  badiiy 
ishlov  berish  sa n ’ati  yuksak  rivojlanganini  nam unalari  skif-sarm at,  sak 
qabilalaridan  qolgan  buyum larda k o ‘rish  mum kin.
5. 
Y o z u v n in g   p a y d o   boMishi.  Yozuv  o ‘z  taraqqiyotida  to ‘rt 
bosqichni  bosib  o ‘tdi.  Piktografik  yozuv  yoki  rasm li  yozuv  birinchi 
bosqich  hisoblanadi.  Piktografiya  (lotin  tilida  pictus-m anzarali  chizilgan 
va  yunoncha  grapho-yozam an)  tosh,  y o g ‘och,  loy  kabi  ashyolarga 
m uloqot  uchun  ataylab  tasvirlashdir.  Piktografik  yozuv  piktogram m a 
deb  ataladigan  rasm   v ositasida  tushunchani  alohida  s o ‘zlarga  boMmay 
uzatadi.  Shunga  tegishli  ravishda  piktogram m aning  alohida  unsurlari 
yaxlitlikning  bir  qism i  sifatida  chiqib,  faqat  bir-biri  bilan  bogMiqlikda 
to ‘g ‘ri  tushunilishi  m um kin.  Piktogram m a sxem atik  tasvir  boMib,  badiiy 
qiym ati  aham iyatli  boMmay,  rasm  nim adir  xabar  beradi.  U  kim ga  kerak 
boMsa,  to ‘g ‘ri  b ilish i-an g lash i  lozim  edi.  Toshga  bitilgan  piktogram m a 
petro g lif deb  ataladi.  U ning  shakllanishini  asosiy  m anbasi  ibtidoiy
112


tasviriy 
sa n ’at  edi.  Ibtidoiy  san ’atning 
ilk  izlari  yuqori  (so ‘nggi) 
paleolit 
(er.avv. 
40-25 
m ingyil-liklar)ga 
tegishli. 
Piktografiya 
shakllanishining  toMa  tugallanish  davri  neolit  davri  (er.avv.  8-6  ming 
yil).  Bu  davrda  piktografiya 
hikoyaga  q o ‘shim cha  emas,  xabarlarni 
m ustaqil  uzatish  uchun foydalanila boshlagan.
Piktografiyaning  o ‘rniga  ideografik  yozuv  keldi. 
Bu  inson 
tafakkurining  yanad a 
rivojlanishi,  odam ning  katta  m avhum lash- 
tirishlarga  qobiliyatining  shakllanishi,  nutqning  alohida  unsurlar  -  
so ‘zlarga  boMish 
qobiliyatining  shakllanishi  bilan  bogMiq  edi. 
Ideografiya  (yunon  tilida  idea  tushuncha  va  grapho-yozam an  m a’nosini 
bildiradi) 
so ‘zlarda  jo  
qilingan, 
uzoqlashtirilgan 
tushunchalarni 
bildiradi.  Ideografik  yozuv  xabarni  so ‘zm a-so‘z  belgilaydi.  So‘z 
tarkibini 
uzatishdan  tashqari,  so ‘z  tartibini  ham  uzatadi.  U  q at’iy 
o ‘rnatilgan  va  b arqaror yozilgan  grafik  belgilarga  ega.  Bunda  yozuvchi 
piktografiyadan 
farq  qilgan  holda,  ularni  k ashf  qilm ay,  tayyor 
to ‘plam dan  foydalanadi.
Ideografik  yozuv  piktografiya  asosida  paydo  boMdi.  Bu jarayon 
bir  necha  m ing  yillarni  o ‘z  ichiga  oladi.  Shartli  piktogram m a  alohida 
unsur-larga  boMindi  va  m ustaqil  mazm un  kasb  etib,  so ‘z  m a’nosining 
shartli  belgisiga  aylandi.
Davlat  va jam iy atn in g   paydo  boMishi  ideografik yozuvning yanada 
rivojlanishiga 
o lib   keldi.  T ez  yozish,  m urakkab  va  uzun  matnlarni 
uzatish  ehtiyojlari  paydo  boMdi.  Bu  rasm iarni  yanada  sxem alashtirish, 
ularni  yanada 
shartli  belgilar-m ixxat  va  iyerogliflarning  paydo 
boM ishigaolib  keldi.

Download 3,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   43




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish