Mustaqil ish mavzulari
1. Ilk ibtidoiy jam oa davrida ijtim oiy-iqtisodiy munosabatlar.
2. Ibtidoiy jam o a boshqaruvida urf-odat va an ’analarning o ‘rni.
3. 0 ‘zlashtiruvchi x o ‘jalik.
4. Ibtidoiy jam oa jins-yosh tuzilishi.
5. Ilk ibtidoiy jam o a ijtimoiy normalari.
7. Ib tid o iy ja m o a n in g so ‘nggi d a v ri
I. Oila. 2. Xususiy ntulkning paydo bo ‘lishi. 3. Jamoa boshqaruvi.
4. M a’naviy madaniyat. Ilmiy bilimlarning o'sishi. S.Yozuvning paydo
bo ‘lishi
1.
O ila. S o‘nggi ibtidoiy jam oa bosqichida ju ft oila hukm surar
edi. Ilgarigidek, har ikki tomOn istagi b o ‘yicha nikoh bekor qilinishi
mum kin edi va guruh munosabatlari belgilari bilan birga bordi. Ishlab
chiqarish xo ‘jaligiga ega boMgan urugMarda poliginiya (yunon tilida
poly- ko‘p va gynyo-xotin) k o ‘p xotinlik, qism an sororat (lotin tilida
soror-opa, singil) bir yoki ikki va undan ko ‘proq singillar bilan bir
vaqtning o ‘zida nikohda boMish, keyinchalik vafot qilgan xotinining
singlisi bilan nikoh amal qilar edi.
Chunki dehqonchilikda ayollar
m ehnatiga ehtiyoj katta edi. Aksincha, ovchi va term achi qabilalarda
poliandriya (yunon tilida poly - k o ‘p va andros-er) - k o ‘p erlilik,
jum ladan, levirat (lotin tilida levr - qayniuka, em ing ukasi) - ikki yoki
ипйап k o ‘proq aka-ukalar bilan bir vaqtda nikoh keng tarqalgan edi. Bu
yerda erkak ovchi asosiy ish kuchi edi. Ilk vaqt-larda oila x o ‘jaligining
ikki shakli yonm a-yon bordi: poliginiya va po-liandriya. Hali ham
nikohgacha boMgan aloqalar saqlanib qoldi va rag‘-batlantirildi. Chunki
qiz bola tugMshga qobilyatini ko ‘rsatishi lozim edi.
N ikohlar uzoq vaqt krosskuzen ((ingliz tilida cross-kesishadigan va
cousin-akasining o ‘gMi, akasining qizi yoki kesishgan-kuzen nikohi)
103
onasining ukasini qizi yoki otasining singlisini qizi bilan nikoh) shaklida
saqlanib qoldi. Q arindosh uru g ‘ jam oalari o ‘rtasida aloqalar kengayishi
bilan va ularni kengaytirish uchun krosskuzenlik boshida m ajburiy b o ‘l-
may qoldi. K eyinchalik esa y o ‘q boMib ketdi. Bu bilan nikohlar
ayirbosh-lash xususiyatini y o ‘qotdi va ja m o a uchun ayollarning ishchi
kuchini qoplashni talab qildi. N ikoh uchun toMov (qalin) paydo b o ‘ldi.
O ta-onalar hali tu g ‘ilm agan bolalarning nikohi to ‘g ‘risida ahdlashadigan
boMdilar (qorin ahdi) yoki chaqaloqlar (beshik ahdi)ning nikohi
to ‘g ‘risida, balo -g ‘atga yetm aganlarning kelishuvi am alga oshirildi.
0 ‘tgan asrning 70-yillarigacha bu odatlar o ‘zbek oilalarida kuzatiladi.
Agar ilgari erkak v a ayol
er-xotin b o ‘lish niyatini oddiygina e ’lon
qilgan boMsalar yoki boshqa y o ‘l bilan bildirgan boMsalar, endi nikohni
am alga oshirish uchun u yoki bu
darajada m urakkab m arosim lar,
odatlar paydo b o ‘ldi. B unday m arosim m a’lum bir urf-odatlam i
bajarishga olib keldi. H ar ikki tom on
ota-onalar, qarindosh-urugM ar
sovg‘alar ayirboshlaganlar. K elinni o ‘g ‘irlash odati ham shu davrda
paydo b o ‘ldi.
2.
X u su siy m u lk n in g p a y d o b o ‘lishi. Dastlab xususiy m ulk b a’zi
bir oziq-ovqat m ahsulotlari, hunarm andchilik buyum lari, m ehnat
qurollari va qurol-y arog1 k o ‘rinishida, chorvador qabilalarda chorva
m ollari sifatida ja m g ‘arildi. A sir olinganlar ham qul qilinib, xususiy
m ulkka aylantirildi.
X ususiy
m ulk,
eng avvalo,
u ru g ‘-qabila
y o ‘lboshchilari, harbiy boshliqlar va kohinlar qoMida to ‘plandi. U lar
dastlab u rug‘ yoki jam o ag a tegishli m ulk (oziq-ovqat, chorva m ollari,
qurol-aslaha,
ov oMjalari, harbiy oMjalar, ekin yerlari)ni o ‘zlashtirib
oldilar.
M isol
uchun,
m elaneziya-liklarda
(G azel
yarim
oroli)
y o ‘lboshchilar jam o an in g barcha boyligi chig‘anoqlar xazinasining
saqlovchilari edilar. C h ig ‘anoqlar xazinasini y o ib o s h c h ila r
ja m o a
ehtiyojlari uchun ishlatishlari zarur edi. Lekin ularni jam o an in g
kam bag‘al a ’zolariga
qarzga berib, o ‘z
m aqsadlari, y a ’ni
boyish
m aqsadida foydalanganlar. U ru g ‘-qabila oqsoqollari, harbiy boshliqlar
urushlardan olingan oM jalarning ancha qism ini o ‘zlashtirib olganlar
(qurol-aslaha, asirlar, oziq-ovqat,
chorva mollari va h.k). U lar
ja m g ‘arilgan m ol-m ulklarini o ‘z o ‘g ‘illariga m eros qilib qoldirganlar.
Jam oaning m ehnatsevar, tadbirkor, om adli oddiy ja m o a a ’zolari ham
anchagina m ulk to ‘plagan.
X ususiy m ulkning shakllanishi yangi va eski tartiblar o ‘rtasida
keskin ziddiyatlar sharoitida bordi. Y uzaga kelayotgan xususiy m ulk-
chilik ishlab chiqarishning k o ‘p sonli jam oachilik shakllari va jam o a-
104
urug‘ m anfaatlari
ustunligi psixologiyasini
bartaraf qilishga to ‘g ‘ri
keldi. Jam oa urf-odati, an ’analari boy jam o a a ’zolaridan
boylikni
boshqa kam bag‘al jam o a a ’zolari bilan
boMishishni talab qilar edi.
Boyib ketgan urug‘-qabila
oqsoqollari, harbiy boshliqlar, boy oila
boshliqlari o ‘z obro‘-e’tiborlari va ta ’sirini y o ‘qotm aslik uchun moM-
ko ‘l ziyofatlar berishi, qarindoshlarga
sovg‘alar, nochor jam oalarga
m oddiy yordam berishlari shart edi. Baxil, xasis boy o ‘z o bro‘-e ’tiborini
y o ‘qotib, m ulkidan mahrum boMishi m um kin edi.
X V II-X V III asrlarda Sibirning bug‘uchilik bilan shug‘ullanadigan
xalqlarida
alohida bir oila yuz boshdan ortiq bug‘u podasiga ega
boMishi m um kin emas edi. Bu m iqdordan ortiqcha bug‘u podasi, agar u
ko ‘ngilli ravishda tarqatib berilm asa, qarindoshlar va q o ‘shnilar
tom onidan tortib olingan. Ayrim paytlarda jam oa bilan o ‘z m ol-m ulkini
boMishmagan xasis boy oMdirilgan. B unday holni papuaslar turm ushida
ko ‘rish m um kin. Papuaslarda boyning yaqin qarindoshlari: «Sen yagona
boy odam boMishing mumkin em as, biz barcham iz teng boMishimiz
lozim, sen bor-yo‘gM biz bilan tengsan» degan so ‘zlar bilan boyni o ‘z
kam oni bilan o ‘zini otib oMdirishga m ajbur qilganlar. Ba’zi jam iyatlarda
esa ortiqcha m ahsu-lotning paydo boMishiga salbiy qaraganlar. M isol
uchun, M arkaziy Afrika-dagi bem ba qabilasida omadi chopgan dehqon
va y o w o y i asalari y ig ‘uv-chisi zararkunanda, jo du gar deb e ’lon
qilingan. Ijtim oiy tabaqalashuv davrida ja m g ‘arilgan
m ol-m ulk
barchaning k o ‘z oldida yo ‘q qilish odati keng tarqalgani tabiiy hoi
boMgan. K o‘pgina urug‘-qabilalarda yoMbosh-chi yoki boy odam vafot
qilganda, uning boyligi nam oyishkorona urug‘-doshlari k o ‘z oldida y o ‘q
qilingan. M isol uchun, M elaneziya orollarida
bu hududda boylik
m ezoni sanalgan bo‘yralar zaxirasi tizim li y o ‘q qilingan.
Dastlab yer jam o a mulki edi. Y erga xususiy m ulkchilik keskin
kurashlar natijasida
asta-sekin shakllandi. Oila doim o o ‘zi
ishlov
bergan yerga toMa egalik qilishga urinar edi. K o‘chm anchi va yarim
ko ‘chm an-chi qabilalarda yaylov, o ‘tloq yerlarda jam oa m ulki uzoq
saqlanib qoldi. Dehqonchilik jam oalarida esa o ‘tloq, daryo, o ‘rm onlar
um um iy ja m o a mulki boMib qoldi. Oilaning m ustahkam lanishi, mehnat
qurollarining takom illashuvi natijasida m ehnat unum dorligining o ‘sishi,
ortiqcha m ahsulotning paydo boMib, uning ayrim oilalar, yoMboshchilar,
harbiylar, kohinlar, ayrim m ehnatsevar oilalar qoMida to ‘planishi kabi
om illar xususiy m ulkning toMa qaror topishiga olib keldi.
Ibtidoiy jam oaning
so ‘nggi davrida ishlab chiqarish o ‘sdi va
ixtisoslashdi. Bu ishlab chiqarishni individuallashtirdi. Y akka tartibda
105
ishlab chiqarisli o ‘z navbatida q o ‘shim cha m ahsulotning paydo
boMishiga im koniyat yaratdi. M ehnat unum dorligining o ‘sishi va
m ehnatning ixtisoslashuvi natijasida m ahsulotni ayirboshlash uchun
m axsus
ishlab chiqarish yoMga q o ‘yildi va m ahsulot m untazam
ayirboshlash
am aliyotini
yaratdi.
A na
shunday
qilib,
erkin
begonalashadigan xususiy m ukl paydo b o ‘ldi. U ibtidoiy jam o a davri
ja m o a yoki shaxsiy m ulkidan farq qilar edi. Bu odam ning ekspluatatsiya
m unosabatlariga y o ‘l ochdi.
3.
J a m o a b o sh q a ru v i. Ibtidoiy jam o a bir necha qon-qarindosh
oiladan tuzilgan. Jam oa m a’lum bir hududda ovchilik, terim chilik bilan
sh u g ‘ullanib, hayot kechirgan. O vchilik va term achilik bilan sh ug ‘ul-
langanda, odatda jam o a bir necha x o ‘jalik guruhlariga boMingan. Har
bir guruhga hayotiy tajribaga ega boMgan, k o ‘pincha jam o ad a yoshi
u lu g ‘ boMgan kishilar boshchilik qilganlar.
Jam oaning boshligM yoki oqsoqoli hokim iyati o ‘z tajribasi,
nam unali faoliyati, tafakkuri, aql-zakovatining boshqalardan ustunligiga
asoslangan edi. U urug‘doshlar ichida o b ro ‘-e ’tiborga ega boMib, uning
aytganlari so ‘zsiz bajarilgan. O qsoqolning hokim iyati
rasm an hech
qanday kuchga ega boMmagan, lekin uning m aslahatlari yoki buyruqlari
so ‘zsiz
bajarilgan.
O qsoqolning
hokim iyati
urug‘ning
barcha
m anfaatlariga xizm at qilib, kundalik hayotda
uning so ‘zlari yoki
buyrugM bilan bu hokim iyat am alga oshirilishi m um kin edi. Oqsoqol
x o ‘ja lik hayotida boshliq, kichik harbiy to ‘qnashuvlarda yoMboshchi,
u ru g ‘ning urf-odatlari, a n ’analarini saqlovchisi edi. O datda dastlab u rug ‘
oqsoqoli x o ‘ja lik hayotida boshqa jam o a a ’zolari bilan
yonm a-yon
m ehnat qilgan, iste’m olda hech qanday im tiyozga ega boMmagan. Jam oa
o ‘zining ichidan eng obroMi, yoshi ulug ‘ kishini oqsoqol qilib saylab
q o ‘ygan. K eyinchalik urug‘ oqsoqollari ortiq-cha m ahsulotning paydo
boMishi bilan o ‘z ulushlarini
k o ‘paytirganlar. ularning bir qism
hokim iyati harbiy yoMboshchi, kohinlarga o ‘tgan.
Jam iyatning tashkil etilishigacha boMgan davrda ibtidoiy jam o ad a
hokim iyat xalqning qoMida edi. Jam oaning rivojlanishi bilan katta
x o ‘ja lik ishlari m uhokam asi, jam o a ichida y u z bergan hodisa, harbiy
kelishm ov-chiliklar va hokazolar jam o a a ’zolari yoki qarindoshlar
yigMnlarida tan olingan boshliq rahbarligida hal qilana boshlandi.
Jam oa-urug‘chilik
v a u rug‘-qabilachilik
tuzum ining va ayniqsa,
segm entar tashkilot ((lotin tilida segm entum -boM ak)ning urug‘ yoki
jam o an in g guruhlarga boMinishi, ular ham o ‘z navbatida, yanada kichik
bo ‘gMnlarga boMinib ketadi) rivojlanishi bilan
jam o a hokim iyati
106
organlarining pog'onalashuvi
boshlanishiga turtki berdi. Shaxsiy
y o ‘lboshchilik qilishning yangi m exanizm lari paydo boMdi. Y ig‘in va
kengashlarga barcha balog‘atga yetganlar, toMa huquqli jam oachilar
yoki qarindosh-urugM ar ishtirok etar edilar. Q aror birgalikda qabul
qilinar edi. Shu bilan birga fikrlarning birligiga erishishga katta e ’ti-bor
berilgan. Shu sababli, bir xil qarorga kelish y o ‘lboshchilar, jam oaning
boshqa obroMi odam larini ob ro ‘-e ’tibori va ishontira bilish qobiliyatiga
bogMiq edi.
Jam oaviy hokim iyat organlarining pog‘onaviy bo‘ysunishi uy
xo ‘jaliklari boshliqlarining jam oa va urug‘ kengashlarida vakilligi y o ‘li
bilan,
bunday
kengashlarning boshliqlari-fratriya (yunon tilida—
birodarlik-bir qabilani tashkil etgan bir necha urug‘lar guruhi) va
qabilalar kengashlarida vakilligi bilan
am alga oshirish m um kin edi.
Lekin vakillik tam oyili barcha a ’zolarning ishtirokini siqib chiqarm adi.
M isol uchun, Luis M organ Shim oliy Am erikadagi irokezlarning jam oa
boshqaruvida shunday holatni kuzatgan: Irokez qabilasida urug‘
kengashiga balog‘at yoshiga yetgan erkaklar, fratriya qabilalar
kengashiga urug‘ boshliqlari kirgan. Bu potestar (lotin tilida-hokim iyat)
p o g ‘onaning har bir darajasi o ‘z vakolati sohasiga ega. Uy x o ‘jaliklari
kengashida barcha ichki m asalalar, urug‘ kengashlarida x o ‘jalik,
ijtim oiy va m afkuraviy hayotning m uam m olari, qabila kengashlarida
urugMar orasidagi va boshqa qabilalar bilan m unosabatlar ko ‘rilgan.
Q abila kengashi qabiladoshlarning oliy m anfaatlarini him oya qilgan. U
uru g ‘ boshliqlarini tasdiqlagan, hatto ularni urugbning xohish-irodasiga
qarshi alm ashtirishi mumkin boMgan. UrugMar o ‘rtasidagi janjallarni hal
qilgan, elchilarni j o ‘natib, elchilarni qabul qilgan. Urush eMon qilgan va
katta
jan g lar
paytida
alohida
harbiy
qism lar
harakatini
m uvofiqlashtirgan, qabilalararo ittifoqni shakllantirgan.
Q abila kengashi kam chaqirilgan. Barcha darajadagi yoMboshchilar
uchun yaroqli, qobiliyatli va loyiq kishilardan saylangan yoMboshchida
x o ‘jalik n i
boshqarish
ko ‘nikm asi,
m ehnatsevarlik,
tashkilotchilik
qooiliyati, urf-odatlarni bilish, saxiylik, harbiy ishga qobillik yoki diniy
rasm -rusum larni
bilish sifatlariga ega boMishlari shart edi. B a’zi
jo y lard a yoMboshchilarning
funksiyasi ajratilm agan, b a’zi joylarda
sharoitdan kelib chiqib, yoMboshchilik harbiy boshliq. kohin-sehrgar
yoki tabib, oddiy oqsoqollarga boMingan. Ularning har biri o ‘z sohasida
m ukam m al boMishlari shart boMgan. U yoki bu qabilada m a’lum bir
faoliyat (qabila oqsoqoli, harbiy boshliq, kohin) alohida aham iyat kasb
107
etgan. YoM bosh-chining saylanish jara y o n id a
ayni shu faoliyat
qobiliyatiga u rg ‘u berilgan.
B o ‘lg‘usi y o ‘Iboshchining hayotiy tajribasiga ham e ’tibor berilgan.
K o‘p urugMi jam o ad a k o ‘p sonli u ru g ‘ning vakilini yoMboshchi etib
saylash
ehtim oli yuqori boMgan. O rtiqcha m ahsulot
va shaxsiy
boylikning paydo boMishi yoMboshchilik tashkilotiga ham o ‘z ta ’sirini
o ‘tkaza boshladi. 0 ‘z boyligi, saxiyligi bilan ajralib turadigan odam lar
yoM boshchilikka birinchi davogar boMa boshladilar. U lar nafaqat
boylikka, balki yuqorida sanab o ‘tilgan sifatlarga ega boMishlari lozim
edi.
Ijtim oiy v a m ulkiy tabaqalanish jam o alard a qaram a-qarshilik va
ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Ijtim oiy ishlab chiqarishning m urakkab-
lashuvi tashkiliy boshqaruv funksiyalari yoki hokim iyat funksiyasini
m ustahkanilashni talab qildi. Jam oaning yuqori tabaqasining m ol-m ulki
va im tiyozlarini
oddiy jam oachilar, kam bag‘allar va
boshqa
tazyiqlardan him oya qilish kerak edi. Ibtidoiy tenglik, dem okratiya ruhi
bilan su g ‘orilgan
an ’anaviy uru g ‘-qabila hokim iyati buning uchun
yaroqsiz
edi. U lar dastlab potestar (davlatgacha boMgan hokim iyat
tashkiloti), keyin esa yangi siyosiy
tashkilot (davlat)ga o ‘z o ‘rnini
b o ‘shatib bera boshladi.
Shunday m uhim shakllardan biri erkaklar yoki m axfiy ittifoqlari
edi. M axfiy ittifoqlar erkaklar ittifoqidan kelib chiqdi. U larning
funksiyasi yaqinligi sabab, ularni yagona rivojlanayotgan m uassasa deb
qarash m um kin. Etnologik kuzatishlardan m a ’Iumki, s o ‘nggi ibtidoiy
jam oalard a erkaklar
uylari m avjud boMgan.
Bu yerda yigMlishlar
o ‘tkazilib, u ru g ‘ er-kaklarining diniy hayoti o ‘tgan. Sinflar shakllanishi
davrida ular qarin-doshlar va qarindosh boM maganlarning alohida
ittifoqlarining tashkiliy m arkazlari boMgan. Jum ladan, turli jam o a
a ’zolari ham bu yerga kelganlar. K o ‘pgina jam iy atlard a (Shim oliy
A m erikada ojibva, T ropik A frikada
yoruba v a boshqalar) ittifoqlar
asosan boy odam larning birlashm alariga kirish uchun katta m iqdorda
natural va pul toMovlari, ju d a katta chiqim talab qilingan. Y ana shu
bilan birga, ijtim oiy m avqega erishish, hatto ittifoqda boshchilik qilish
shartlangan edi. Bu ittifoqlar o ‘z a ’zolarini a n ’anaviy uru g ‘ jam oasi
hokim iyati ta ’siri ostidan chiqarib, ularning ta ’sirli m avqei v a m ulkini
him oya qilganlar va norozi boMganlarni terror qilganlar. M isol uchun,
Yangi G veniyada duk-duk ittifoqining boshligM boMgan kishi ittifoq
a ’zolariga tegishli m evali daraxtiar va butun bir plantatsiyalarga egalik
qilish huquqini o ‘zlashtirib olgan. Shunday tarzda u ularning xususiy
108
m ulkini him oya qilgan. M isol uchun, G ‘arbiy A fri-kaning qator
jam iyatlarida ittifoqlar urug‘-qabila hokim iyat tashkilotlarini chetga
surib q o ‘yib, ijtim oiy tartibni him oya qilish, sud ishlarini olib borish,
urush va tinchlik m asalalarini hal qilish funksiyalarini egallab olganlar.
Erkaklar yoki maxfiy ittifoqlar M elaneziya va G ‘arbiy A frika,
M ikroneziya, Polineziya, Indoneziya va A m erikada m a’lum edi. Bunday
qoldiqlar O siyo va Y evropaning qadim gi va zam onaviy xalqlarida ( 0 ‘rta
O siyo xalqlari, xitoyliklar, germ anlar) mavjud edi. Lekin ular unchalik
ta ’sirga ega em as edi.
Sinfiy tabaqalanish davrida
faoliyatning differensiatsiyasi va
ijtim oiy-potestar hayotning m urakkablashuvi hayotning turli sohalarida
o ‘z yoM boshchilariga ega b o ‘ldi. Bunday yoMboshchilar sirasiga u rug‘
boshliqlari, harbiy y o ‘lboshchilar, kohinlar, kam hollarda sudyalar
kirgan. Bu vazifalarning uchalasi ham bir kishining q o ‘lida to ‘planishi
m um kin edi.
U rug‘
oqsoqollari,
harbiy
boshliqlar,
kohinlar
u ru g ‘dan
uzoqlashdilar. U rug‘-qabila zodagonlari ijtimoiy ishlab chiqarish,
ijtim oiy m ahsulotni taqsim lashni egallab olib, urug‘-qabila hokim iyatini
ham o ‘z
q o ‘llarida to ‘pladilar. Bu hokim iyat xalqdan uzoqlasha
boshladi. U rug‘-qabilaga tegishli boMgan ijtimoiy m ahsulotning bir
qism ini
o ‘zlashtirib
olgan
y o ‘l-boshchilar
o ‘z
hokim iyatlarini
m ustahkam lash uchun tan soqchilar, qo ‘riq-chiIar, xizm atkorlar va
boshqalar xizm atidan foydalanish imkoniyatini yaratdi. Bir vaqtning
o ‘zida diniy hokim iyat-kohinlikni ham bajaradigan y o ‘lboshchilarning
hokim iyati yanada kuchli edi.
Harbiy yoMboshchilar urug‘-qabila zodagonlari ichidan va o ‘zining
qobiliyatini k o ‘rsatgan askar-jam oatchilar orasidan ham chiqishi
m um kin edi. Ijtim oiy tabaqalanish davrida harbiylarning faoliyati
kuchaygan
paytda
harbiy
yoMboshchilarning
m avqei
boshqa
y o ‘lboshchilar m avqei-dan ko‘ra kuchaydi. U rug‘-qabila zodagonlari
o ‘z m ol-m ulklarini saqlab qolish va him oya qilish m aqsadida harbiy
boshliqlarning
kuchayishiga xalaqit bermadilar. Aksincha, ularni
qoMlab-quvvatlab, ular bilan ham kor-lik qildilar.
Y o ‘lboshchilar kuchli q o'riqchilar qismi, urug‘ aslzodalari bilan
birgalikda oddiy jam oa a ’zolarining qarshiligini sindirishga erishadilar.
E ndilikda urug‘ jam oasidagi xalq yig ‘inlari o ‘z kuchini y o ‘qota
boshladi. YoMboshchilar asosiy m uam m olarni endi tor doirada hal qila
boshladilar.
YoMboshchi
o ‘z atrofiga yaqin qavm -qarindoshlari,
uru g ‘doshlarini to ‘p-ladi. U rug‘ oqsoqollari hududlarga, jo y larg a m as’ul
109
ishlarga aynan o ‘z qarindoshlarini tayinlaganlar. YoMboshchi oldidagi
qurolli guruh harbiy boMinmaga aylanib, yoM boshchining bevosita
o ‘ziga
b o ‘ysungan.
Diniy
m uassasa,
m afkura
yoM boshchining
hokim iyatini m ustahkam lashga yordam berdi.
YoMboshchi hokim iyatining siyosiy tashkilotga aylanishining
m uhim belgilaridan
biri q o ‘shim cha m ahsulotni k o ‘ngi Hi qayta
taqsim lash shakllaridan tartibga solingan soliqqa tortish edi. Soliqlar
m iqdori belgilanib, uning toMov m uddati ham aniqlashtirilgan.
Davlat tuzilm asining yana bir belgisi-aholin ing urug‘-qabila
belgilari asosida em as, hududiy tam oyil b o ‘yicha boMinishi boMdi. Eski
u rug‘-qabila birliklari bilan mos kelm aydigan, b a’zida esa ularning
nom larini saqlab qolgan tum an, viloyat, okruglar paydo b o ‘ldi. Bu qon-
qarindosh uru g ‘chilikdan q o ‘shni jam o ag a o ‘tishning oxirgi natijasi edi.
Ammo uzoq vaqt u rug ‘-jam oa qoldiqlari, uru g ‘chilikning urf-odatlari,
a n ’analari saqla-nib qoldi.
4.
M a ’n av iy m a d a n iy a t. Ilm iy b ilim la rn in g o ‘sishi. M ehnat
jarayoni davrida, ayniqsa, odam ni o ‘rab turgan tabiiy m uhit to ‘g ‘risida
foydali bilim lar to ‘planib boradi. O vchilik, baliqchilik, terim chilikka
asoslangan o ‘zlashtiruvchi x o ‘jalik d a odam o ‘zining x o ‘jalik hududida
uning o ‘ziga xos xususiyatlari, boyligini chuqur bilishi lozim edi.
A vstraliya aborigenlari, bushm enlar m isolida k o ‘rinadiki, ibtidoiy
jam o a odam lari
am aliy
geografiya,
m eteorologiya, astronom iya,
zoologiya va botanika, m ineralogiya sohasida boy m a’lum otlarga ega
boMganlar. 0 ‘zlarining
xavfsizliklarini ta’m inlash, yashash, och
qolm aslik uchun ular ov jo y lari topografiyasi, hayvonlarning yuradigan
yoMlari v a qiliqlarini, o ‘sim liklarning foydali va zararli xususiyatlari,
turli m inerallar, y o g 'o c h turlari va boshqa
narsalarning xossalarni
bilishlari; ob-havoni oldindan bilish,
joyni, sham ol y o ‘nalishlarini
aniqlash, izlarni o ‘qishlari shart edi. Ibtidoiy ovchilar jo y g a ustalik bilan
m oslashganlar va relyefning
o ‘ziga xos xususiyatlaridan m ohirona
foydalanganlar. U lar y o w o y i hayvonlar yuradigan barcha so ‘qm oqlar,
daralam i bilib, ularni doim o nazorat ostida
saqlaganlar. Ibtidoiy
ovchilar hayvon va qushlar izlarini bilibgina qolm ay, ularning oxirgi
izlari y o ‘nalishini ko ‘zdan kechirib yoki g ‘or o g ‘zidagi chiqishni hidlab,
u yerda hayvon bor-yo‘qIigini ayta olganlar. Term achilar bir necha yuz
yeyishga
yaroqli o ‘sinilik turlari, jum ladan, qaynatish y o ‘li bilan
zaharini y o ‘q qilish m um kin boMgan o ‘sim liklarni bilganlar. Hozirgi
etnologlardan biri, ibtidoiy odam ning tunda yoMni topish uchun
yulduzli osm onni yaxshi bilish zarurligining guvohi boMgan.
110
A m aliyotda fizik va kim yoviy bilim asoslari ja m g ‘arila bordi.
T abiatga fizik ta ’sir qilish ilk qurollardan boshlandi. Odam m urakkab
tuzilm ali qurolni o ‘zlashtirib, richagni k ash f qildi. Otiladigan nayza va
kam onni ixtiro qilib, qurolning otish masofasini 2-3 m arta oshirdi.
0 ‘rm on qabilasi veddlar kam onni oyoqlari bilan tortib, kam on o ‘qini
330 m etr uzoqlikda otadilar, b u g ‘uni 35 m etr masofadan aniq nishonga
olib, urib yiqitadilar.
Tibbiyot, farm akologiya va toksikologiya kabi am aliy sohalar
yaxshi rivojlangan. O dam lar suyakning sinishi, yaralar, jarohat, lat
yeyish, chiqqan suyaklarni davolashning amaliy usullarini yaxshi
bilganlar. Kasai tishlarni sug‘urib olish, sham ollash, yaralar, zaharli
chaqishlarni davo-lashni oddiy jarrohlik operatsiyalarini bilganlar.
M ezolit davridan bosh suyagini trepanatsiya qilish, singan oyoq-
qoMlarning qism larini am putatsi-ya qilish k o ‘nikm asiga ega boMganlar.
Ibtidoiy odam o ‘ngacha sanashni bilgan. Doira, to ‘g ‘ri chiziq, nuqtaning
tosh, y o g ‘ochdagi tasvirlari topilgan. V aqt hisobi m avsum lar bo'yicha
b o ‘linib chiqarilgan.
S ug‘orish
inshootlarini
qurish
geom etriya
va
m atem atika
asoslarining shakllanishiga sabab
b o ‘ldi.
Uy-joy, diniy e ’tiqod
inshootlari, m udofaa devorlarini qurish va suv havzalarida suzish uchun
transport vositalaridan foydalanish
m atem atika va niexanikaning
rivojlanishiga sabab boMdi. M etall rudalarini quyishning paydo boMishi
bilan m etallshunoslik qandaydir darajada kimyo fani asoslarining paydo
boMishiga olib keldi. Uzoq joylarga suzish, harbiy yurishlar, podaning
orqasidan k o ‘chib yurish, uzoq-uzoqlarga
ozuqa izlab urugMarning
k o ‘chishi va astronom ik kuzatishlar geografiya fani va xarita tuzishning
rivojlanishiga
sabab
boMdi.
Polineziyaliklar
o ‘zlarining
ming
kilom etrlarga c h o ‘zilgan uzoq sayohatlarida oqim, shamol y o ‘nalishlari,
dengiz yoMlari va orollarni aks ettiradigan tayoqcha, qam ish poyalari,
toshchalar, ch ig ‘anoqlar hamda xaritalardan foydalanganlar. Ovchilik,
term achilik, dehqonchilik va chorvachilik m ashg‘ulotlari flora va fauna
to ‘g ‘risida ulkan m a’lum otlar ja m g ‘armasini
shakllantirdi. Odam lar
o ‘sim liklarning foydali xusu-siyatlarini o ‘rgandilar va o ‘simliklardan
shifobaxsh m alham lar tayyorlab, yara-jarohatlar, turli kasalliklarni
davolash m alakasini hosil qildilar. Yirtqich hayvonlar yetkazgan
jarohatlar, harbiy to ‘qnashuvlarda yarador boMish jarrohlikni keltirib
chiqardi. Ilk m etall jarrohlik asboblarini yasash imkoniyatini yaratdi.
D astlab diniy m ifologiya bilan bogMangan tarixiy xotira, tarixiy ong
unsurlari shakllandi. Har bir urug‘ o ‘zining kelib chiqishi va o ‘zidan
111
oldin o ‘tgan ajdod-avlodlari, ularning m ashg‘ulotlari, urf-odatlari,
turm ush tarzi to ‘g ‘risida tasavvurlarga ega b o ‘ldi. Bular to ‘g ‘risida turli
afsona, rivoyat va eposlar yaratildi. U rug‘ jam oasi va uning a ’zolari o ‘z
urugMarining kelib chiqishi, geneologiya daraxti to ‘g ‘risida tasavvur-
bilim ni shakllantirdi. S hajara daraxtini tasavvur qilish u ru g ‘ning uzoq
o ‘tm ishi, kechasi v a buguni to ‘g ‘risida yaxlit bilim tizim ini yuzaga
keltirdi.
Q ator paleolit jam oalarida shajarashunoslikning o ‘ziga xos
tarixiy bilim sohasi
sifatida m avjudligi
etnologiyada asoslanadi.
Polineziyada uru g ‘ odatda 20 avlod bo ‘yicha hisoblanadi. Bu orollarni
o ‘zlashtirishdan boshlab hisoblanadi. Hatto M arkiz orollarida
159
avlodning afsonaviy ajdodi osm ondan boshlab sanaladi.
M ifologiyada u ru g 1 ajdod-avlodlarining o ‘tm ishda tabiat ofatlari,
dushm anlarga qarshi m atonatli kurashlari yorqin aks ettirilgan. S an’at
jam iy at v a davlatning vujudga kelishi arafasida sayqal topdi. Suyak,
yo g ‘och, m etall, yarim qim m atbaho toshlar, oltin va kum ushdan nafis
san ’at asarlari yaratildi. B ular sirasiga oltin va kum ush haykalchalar,
harbiy qurollar (xanjar, pichoq, nayza, qalqon, qilich, oybolta, sovut va
dubulg‘a), zargarlik buyum lari, idish-tovoqlar, hasham atli kiyim lar va
egar-jabduqlar kiradi.
B adiiy quym achilik, metall buyum larga oltin zarhal berish, suyak,
tilla-kum ush bilan ziynatlangan soplar, qim m atbaho toshlar v a m etallar
bilan q o ‘shib ishlangan harbiy qurol-yarogMar, uy-ro‘z g ‘or buyum lari,
kiyim -bosh v a poyabzallar paydo boMdi. Turli hayotiy m anzaralar, ov,
o ‘sim lik, hayvonlarning nafis tasviri tushirilgan pichoq, xanjar, qilich,
qalqon soplari v a idish-tovoqlar yasala boshlandi. M etallarga badiiy
ishlov berish sa n ’ati yuksak rivojlanganini nam unalari skif-sarm at, sak
qabilalaridan qolgan buyum larda k o ‘rish mum kin.
5.
Y o z u v n in g p a y d o boMishi. Yozuv o ‘z taraqqiyotida to ‘rt
bosqichni bosib o ‘tdi. Piktografik yozuv yoki rasm li yozuv birinchi
bosqich hisoblanadi. Piktografiya (lotin tilida pictus-m anzarali chizilgan
va yunoncha grapho-yozam an) tosh, y o g ‘och, loy kabi ashyolarga
m uloqot uchun ataylab tasvirlashdir. Piktografik yozuv piktogram m a
deb ataladigan rasm v ositasida tushunchani alohida s o ‘zlarga boMmay
uzatadi. Shunga tegishli ravishda piktogram m aning alohida unsurlari
yaxlitlikning bir qism i sifatida chiqib, faqat bir-biri bilan bogMiqlikda
to ‘g ‘ri tushunilishi m um kin. Piktogram m a sxem atik tasvir boMib, badiiy
qiym ati aham iyatli boMmay, rasm nim adir xabar beradi. U kim ga kerak
boMsa, to ‘g ‘ri b ilish i-an g lash i lozim edi. Toshga bitilgan piktogram m a
petro g lif deb ataladi. U ning shakllanishini asosiy m anbasi ibtidoiy
112
tasviriy
sa n ’at edi. Ibtidoiy san ’atning
ilk izlari yuqori (so ‘nggi)
paleolit
(er.avv.
40-25
m ingyil-liklar)ga
tegishli.
Piktografiya
shakllanishining toMa tugallanish davri neolit davri (er.avv. 8-6 ming
yil). Bu davrda piktografiya
hikoyaga q o ‘shim cha emas, xabarlarni
m ustaqil uzatish uchun foydalanila boshlagan.
Piktografiyaning o ‘rniga ideografik yozuv keldi.
Bu inson
tafakkurining yanad a
rivojlanishi, odam ning katta m avhum lash-
tirishlarga qobiliyatining shakllanishi, nutqning alohida unsurlar -
so ‘zlarga boMish
qobiliyatining shakllanishi bilan bogMiq edi.
Ideografiya (yunon tilida idea tushuncha va grapho-yozam an m a’nosini
bildiradi)
so ‘zlarda jo
qilingan,
uzoqlashtirilgan
tushunchalarni
bildiradi. Ideografik yozuv xabarni so ‘zm a-so‘z belgilaydi. So‘z
tarkibini
uzatishdan tashqari, so ‘z tartibini ham uzatadi. U q at’iy
o ‘rnatilgan va b arqaror yozilgan grafik belgilarga ega. Bunda yozuvchi
piktografiyadan
farq qilgan holda, ularni k ashf qilm ay, tayyor
to ‘plam dan foydalanadi.
Ideografik yozuv piktografiya asosida paydo boMdi. Bu jarayon
bir necha m ing yillarni o ‘z ichiga oladi. Shartli piktogram m a alohida
unsur-larga boMindi va m ustaqil mazm un kasb etib, so ‘z m a’nosining
shartli belgisiga aylandi.
Davlat va jam iy atn in g paydo boMishi ideografik yozuvning yanada
rivojlanishiga
o lib keldi. T ez yozish, m urakkab va uzun matnlarni
uzatish ehtiyojlari paydo boMdi. Bu rasm iarni yanada sxem alashtirish,
ularni yanada
shartli belgilar-m ixxat va iyerogliflarning paydo
boM ishigaolib keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |