Ibragimova G. N “ ” “ijtimoiy pedagogika” fanidan kurs ishi mavzu: sharq allomalari asarlarida dars va darsga qoʻyilgan talablar talaba

Sharq Renessansi deb nom olgan IX-XV asr Markaziy Osiyo ma’naviy madaniyatining eng yuksaklikka ko’tarilgan, boy davri bo’lib, bu davrda ilm-fanning ikki yo’nalishi (birinchisi) inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko’zi bilan egallanadi, (ikkinchisi) bu fanlar inson tomonidan (boshqa) kishilardan taqlid qilib o’rganiladi, ular asosida shariat qonunlari yotadi. Bu fanlarning asosini Qur’onda va Sunnada bo’lga Alloh va uning elchisining oldindan belgilab bergan yo’l-yo’riqlari tashkil etadi.
Bu davrda Sharq madaniyatini umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarish markazi ”Ma’mun akademiyasi” (IX asr, Bag’dod, ”Baytul hikma”) tashkil etildi. Akademiya ilmiy ijodkorlari faoliyatida Yaqin va O’rta Sharq xalqlari moddiy va ma’naviy madaniyatining qo’shilishi asnosida hozirgi Markaziy Osiyo madaniyatining maxsus bir-biridan ajratilmagan ko’p qirrali qorishiq turi vujudga keldi. Bunday ko’p qirrali ilmiy qadriyatlarning madonga kelishida vatandoshlarimiz Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780-850), Ahmad al-Farg’oniy (247-861), Ahmad ibn Abdulloh al-Marvaziy (IX asr), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va boshqalarning xizmatlari katta bo’lgan.
Sharq mutafakkirlarining ma’naviy madaniyat sohasiga qo’shgan ulushlari nihoyatda boy bo’lib, mazmunan qadriyatlarning barcha yo’nalishlarini qamrab olganligi bilan xarakterlanadi. Ular:

• 
  aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langa qadriyatlar;
  
• 
  ma’naviy-ruhiy qadriyatlar;
  
• 
  ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar;
  
• 
  badiiy-nafis qadriyatlar;
  
• 
  diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan.
  

Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotini o’rganishda inson xislatlari to’g’risidagi falsafiy fikrlari nihoyat muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy o’zining falsafiy qarashlarida odamning tuzilishini, ruhiyatini, madaniy va ma’naviy olamini o’rganishga ahamiyat beradi. Uning ta’limotida, inson barcha boshqa jismlarda bo’lmagan qobiliyat va kuchga, ruhiy quvvatga, aql va so’zlash qobiliyatiga egaligi bu kuch uni tabiatdagi boshqa jismlardan ajratib turishi va uning ustidan hokim bo’lish imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi.
Forobiy bu dunyoqarashida narsa-hodisalarni bilish, inson aqlini bilim bilan boyitish uni ilmli, ma’rifatli qilish uchun xizmat qiluvchi ruhiy jarayonlarga alohida e’tibor beradi. U o’zining ”Baxt-saodatga erishuv haqida”, ”Fanlarning tasnifi”, ”Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”, ”Ilmlar va san’atlar fazilati” kabi koplab risolalarida insonning ma’naviy rivojlanishi ilm-ma’rifatga bog’liqligini ta’kidlaydi.
Abu Rayhon Beruniy bilim umuminsoniy qadriyatlarni o’rganishning kaliti ekanligini alohida ta’kidlaydi. Ilm-ma’rifatli odam jamiyat taqdiri, insonlar taqdiri uchun kurashuvchan, barcha yomonliklardan uzoqdir. ”Ilmning foydasi ochko’zlik bilan oltin-kumush to’plash uchun bo’lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo’lishdir”
Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi sifatida mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashida, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb bildi. Yaratgan asarlarida u ta’lim-tarbiyaga doir she’r va hikmatlardan misollar keltirib, ular orqali har bir inson o’z qalbining farmoyishiga ko’ra xayr-ezgulikka intilishi, sun’iy obro’, shuhrat qozonish uchun muruvvat va sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asarida aqliy, axloqiy, mehnat, jismoniy va nafosat tarbiyasiga doir fikrlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. U insonni ulug’laydi. Uning fikricha, insonning ulug’ligi aql-idroki, so’zlash qobiliyati, bilimi, uquvi, hunarga egaligidadir. Adib o’quv va bilimni farqlaydi: o’quv tug’ma ravishda inson ruhiyatida mavjuddir, bilim esa o’qish-o’rganish va mehnat tufayli egallanadi. Agar ularning har ikkisi o’zaro birlashsa, insonning qadri ortadi:
Zakovat qayerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi,
Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’ladi.
Zakovatli uqadi, bilimli biladi,
Bilimli, zakovatli tilakka yetadi.
Yusuf Xos Hojib ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liq holda bo’lishini tavsiya etadi, o’g’il bolalarning bir necha san’at turlarini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini ta’kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi.
Pеdagogikaning fan sifatida shakllanishi yosh avlodni hayotga tayyorlash, ular tarbiyasini samarali amalga oshirish ehtiyojidan kеlib chiqadi. Bu ehtiyoj tarbiya borasida orttirilgan tajribalar to’plangandan kеyin o’sha tajribalarni umumlashtirish, yoshlar tarbiyasi haqida qonun-qoidalarni ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi.
Avvalo pеdagogikaning nazariy kurtaklari falsafa nеgizida paydo bo’ladi. Ta'lim-tarbiya masalalari hamisha mutafakkir, yozuvchi, olimlar xayolini band qilib kеlgan. Ular o’zlarini bola tarbiyasi, ularni barkamol inson qilib tarbiyalash haqidagi yorqin mulohazalari bilan pеdagogik fikrlar ravnaqiga ulush qo’shganlar. Masalan: Nizomulmulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodatnoma», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq», Alishеr Navoiyning «Mahbub - ul qulub», Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarlari bеvosita odob, axloqqa daxldordir.
Bu asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do’stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi yuksak axloqiy fazilatlar o’z aksini topgan. Yosh avlodlarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish hamma davrlarda millatning ilg’or kishilari diqqat markazida bo’lib kеlgan.
Kaykovusning «Qobusnoma», IV asrda yashab o’tgan hind faylasufi Bеydaboning «Kalila va Dimna» asarlari, «Ramayana», «Mahobxorat» dostonlari, Sa'diyning «Guliston» va «Bo’ston», Jomiyning «Bahoriston», Ahmad Donishning «O’g’illarga nasihat», bundan tashqari Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Chor darvеsh», «Ming bir kеcha» kitoblari ham qimmatbaqo ma'naviy-madaniy mеros bo’lib, Sharqu g’arb xalqlari ming yillar mobaynida bulardan bahramand bo’lganlar va komillik tog’risida uning qirralarini yoritib bеrganlar.
O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari - madrasalar ta'lim va fan markazlari bo’lgan. O’zbekistonlik, Rossiyalik va chet el sharqshunos tadqiqotchilari tomonidan madrasa turidagi o’quv muassasalari aynan Markaziy Osiyoda yuzaga kеlgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan.

2. 
   IX—XII ASR SHARQ ALLOMALARINING AXLOQIY VA ESTETIK QARASHLARI
   

Markaziy Osiyo xalqlari axloqiy ta’limotlar taraqqiyoti tarixini o‘rganishda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz asarlari muhim o‘rin egallaydi. Xususan, YUsuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig» («Saodatga eltuvchi bilim»), Axmad YUgnakiyning «Xibbat ulxayqiriq» («Xaqiqatlar armug‘oni»), shular jumlasidandir.
Buyuk mutafakkir bobokalonimiz, so‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning «Maxbub ul qulub» («Kungillarning kaliti»), «Lison o‘tayr» («Kush tili») kabi asarlari axloqiy ta’limotlar tarixini o‘rganishda olamshumul manba sifatida xizmat qildi.
O‘rta asrlarda boshqa SHarq mamlakatlarida xam shpor axloqiy g‘oyalarni ilgari surgan donishmand mutafakkirlar etishib chiqdi. Ayniqsa, IX—XII asrlarda Markaziy Osiyoda madaniyat, ilmfan va falsafaning yuksak darajada rivojlanishi uchun qulay tarixiy, ijtimoiy va siyosiy shartsharoit vujudga keldi. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining falsafa, axloq soxasidagi nazariy merosi umuminsoniy madaniyatga muxim hissa bo‘lib qo‘shildi.
Ularning falsafiy qarashlari taraqqiyoti, shuningdek davlat, ijtimoiy xayotga bo‘lgan munosabatlari, axloqiyestetik qarashlarning rivojlanishiga islom dini o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Allomalarning axloqiy ta’limotlarida inson eng buyuk oliy zot, deb bahrlanadi. Bu mutafakkirlar xamma narsaning qadrqimmatini insoniylik bilan belgiladilar va insonparvarlik g‘oyalari axloqiy tizimda yuqori bosqichga ko‘tarildi.
SHarqning buyuk mutafakkiri Abu Nasr Muxammed Tarxon Forobiy (873-950 y.y.) o‘z davrining g‘oyalarining ifodalab, ijtimoiyfalsafiy fikrning rivojlanishida muxim rol o‘ynagan 160 dan ortiq asar muallifi Forobiyning 40 asari saqlanib qolgan.
Forobiy Arastuning falsafiy qarashlarini chuqur o‘zlashtirib, uni targ‘ib qiladi. Masalan, Aras­tuning axloqiy ta’limotini sharxlab, shunday yozadi: «Oliy farog‘at fakat bu dunyoda bo‘lib, baxtni bu dunyodan tashqarida bor, deb hisoblanadigan barcha narsa aqlsizlikdir».
Forobiy «Baxtsaodatga erishuv haqida», «Fozil odamlar shahri» va boshqa asarlarida ijtimo­iy hayot masalalari bilan birga, fozil shaharda yashovchi xalqning axloqiy normalari, munosabatlari va xulq qoidalarini batafsil bayon etadi. Foro­biy inson va jamiyatni ta’riflashda evdemonizm nuqtai nazaridan to‘rib, fikr yuritadi. Aql va axloqning o‘zaro aloqadorligi tamoyiliga amal qiladi.
Faylasuf axloq nomalarini, aqillik bilan bog‘laydi. Uningcha, aqilli inson xar tomonlama, jumladan, axloqan mukammal bo‘ladi. Inson kamolotga erishuv yo‘lida xarakat qilganda aqliy bo‘lishga xam xarakat qilmog‘i lozim. SHundagina u ezgu niyatiga, ya’ni baxtsaodatga erishadi. YAxshi fazilatga ega bo‘lmoq uchun barcha ijobiy sifatlarni inson o‘zida mujassamlashtirmog‘i lozim. Xususan, inson jismoniy, axloqiy va aqliy jixatdan mukammal bulmog‘i, ya’ni idrokli, ziyrak bilimdon, yaxshi muomalali, pok adolatli, insonparvar, kuli ochiq, o‘z harakati va fikrida qat’iy, jasur, qo‘rqish va ojizlikni bilmaydigan bo‘lishi kerak
Bularning barchasiga bil im orqali erishiladi. Forobiy insoniy fazilatlarni ikkiga bo‘ladi, ya’ni nazariy fazilatlar va amaliy san’at (kasbhunar) fazilatlari. Inson bu fazilatlar yordamida baxtsaodatga erishadi.
Forobiyning fikricha, donolik bu baxt xaqida bilim beradigan fazilat, muloxazalilik va baxtsaodatga erishish xaqida bilim fazilatidir. Foro­biy fazilat xaqida ham fikr yuritib, u ezgulikka daxldor bo‘lishdan vujudga keladigan mexroqibat tufayli hosil bo‘ladi, deb ta’kidlaydi. Ushbu fikrlar o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritib, kelajak sari dadil qadamlar bilan rivojlanib borayotgan davlatimiz uchun katta ahamiyatga ega.
Respublikamiz Prezidenti Shavkat Mirziyoev ta’kidlaganlaridek «Mamlakatimiz taraqiyoti xalqimizning jipslashib, birbirimizga mexroqibatli bo‘lishimizga bog‘gliq. SHu narsa bizga umid, ishonch va kuch bag‘ishlamoqda, tinchtotuv xayotga asos bulmoqda».
Xar bir kishi o‘zining kelajagini buyuk bir maqsad shaklida bashorat va tasavvur qila olmasa uning bunyodkorlik faoliyati susayadi xamda astasekin o‘z qiyofasini yo‘qota boshlaydi. Forobiyning fikricha, insoniy vujuddan maqsad — eng oliy baxtsaodatga erishuvdir, avvalo bu baxtsaodatning nima va nimalardan iborat ekanligini bilishi, unga erishuvni uziga g‘oya va eng oliy maqsad qilib olishi, butun vujudi bilan maftun bo‘lishi kerak keyin bu baxtsaodatga erishtiradigan ishlarni shaxsan bajarishga kirishmog‘i lozim bo‘ladi. Demak baxtni qo‘lga kiritish uchun inson faol, tashabbuskor bo‘lishi kerak Forobiy baxtsaodatga ilmma’rifat orqali erishiladi, chunki u olamning moxiyati, mazmuni xaqida to‘liq mukammal bilim, kasbhunar egallash uchun muximdir, deb ta’kidlaydi.
Forobiy insonning kamolotga erishuvida ta’limtarbiya nihoyatda zarurligini ko‘rsatib o‘tadi. U insonning ma’naviy xayotida onglilik va axloqiylikka e’tibor beradi. Forobiy inson axloqi uning faoliyatini belgilashda mezondir, ya’ni insonning ma’naviy boyligi, mazmuni uning axloqiy xarakatlarida namoyon bo‘ladi, deb xisoblaydi.
Forobiy «Baxtsaodatga erishuv haqida»gi risolasida inson guzallikni samarali idrok etishi uchun unda nozik tabiat va aqliy mukammallik zamini bo‘lishi keraq hissiy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lgan insongina dunyoning barcha sirlarini bila olishi mumkin, deb ta’kidlaydi. Inson aqlidroki tufayli hakikiy insonga aylanadi, bilim insonga baxt va shodlik keltiradi, inson bilish orqali o‘zida guzallik va mukammallikni kashf etadi, deb o‘qtiradi. Forobiy odamlarni ilm bilan, san’at bilan shug‘ullanishga da’vat etadi va shu tufayli go‘zal narsalar tushunarli narsaga aylanadi, deb ko‘rsatadi.
Forobiy insonning o‘zo‘zini tarbiyalashida, uni estetik rivojlanishida nazm va musiqa san’atining o‘rnini alohida ta’kidlaydi. Uning fikricha, san’atning barcha turlari birbiridan farq qiladi: nazm san’ati so‘z bilan, tasviriy san’at esa buyoqlar bilan ish ko‘radi, lekin ular insonga bir xil ta’­sir ko‘rsatadi. U Arastu izidan borib bu san’atlarning har ikkalasi taqlid qilish yordamida kishi­larning tasavvuriga va xissiyotiga ta’sir ko‘rsatishini maqsad qilib qo‘yadi, deb ta’kidlaydi.
Forobiyning fikricha, san’at insonda go‘zal es­tetik fazilatlarni tarbiyalashga qodir kuchga egadir. SHu bois mutafakkir inson oldiga aloxida talablar qo‘yadi. U mazkur risolasida ta’limtarbiya masalalariga aloxida tuxtalib, yoshlarning axloqiy fazilati nizomlarini xamda ularning san’atni egallashi uchun amaliy malakalarini tarbiyalash — tarbiyachilarning muqaddas vazifasi ekanligini ko‘rsatib beradi.
Forobiy insoniy sifatlarning barchasini odamlar va narsalar go‘zalligi tarzida baholab, ularni maksadga muvofiqlik va foydalilik tomonlari bilan uzviy bog‘laydi. U «SHe’r san’ati haqida» degan risolasida badiiy faoliyatni o‘ziga xos tarzda voeqelikka taqlid qilishga qiyos etib, musavvirlik va she’riyat birbiridan so‘z va bo‘yoq vositalarida ifodalanishi bilan farqlangan xolda, odamlar tasavvurlariga takdid orkali ta’sir utkazishni maksad qilib qo‘yadi, deydi. Bu ta’sir kuchi tasavvur deyiladi amda u tuyg‘u va aqdidrok oraligida turadi.
Ulug‘ uzbek mutafakkir olimi, o‘rta asr ilmfani va madaniyatining buyuk vakillaridan biri Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad al Beruniy (973—1048 y.y.) ilmiy merosida il yurt axloqiy fikrlar yanada rivojlantirildi.
Beruniy ta’limotida axloqning moxiyati kishi­larning turmush tarzi bilan bog‘lab qaraladi. Boshqacha aytganda, Beruniy axloqning mazmunini ijtimoiy xodisalar, kishilarning moddiy extiyoji va manfaatlari bilan bog‘lagan xolda tushuntirishga xarakat qiladi. Uning fikricha, inson ongga ega bo‘lganligi, tafakkur qudrati soxibi sifatida unga mamlakatni obod qilishga va tartibot o‘rnatish buyurilgan. SHuning uchun u o‘z asarlarida vatanparvarlik g‘oyalarini targ‘ab qiladi.
Beruniyning axloqiy ta’limotida rostguylik bi­lan adolat bir xil qiymatga ega bo‘lgan tushunchalar sifatida qaraladi. YOlgonchilik yovuzlik kishini adolatdan yuz o‘girtiradi, zulm, omonatga xiyonat qilish xalqning buzilishiga sabab bo‘lib, yomon xulqlar sanaladi. Inson o‘zining dunyosini tarbiyalab borib, nafsini yomon xulqlardan tozalab, axloqiy davolash bilan kamolotga erishadi va salbiy xulqlardan xoli bo‘ladi. Xulqni yangilash insonning o‘ziga boshiq bulsada, sharoit bilan xam belgilanadi.
Beruniy insonning baxti bilim va ma’rifatda, deb biladi. U insonning ezguligi va uning olijanob axloqiy fazilatlarini mad etish bilan birga insondagi salbiy illatlarni qoralaydi. U xayotning ma’nosi masalasida ijodiy mehnat va yaxshilikni asos, deb hisoblaydi. Mehnat xayotda iz qoldiradi, uning mevasidan avlodlar foydalanadi. SHu bi­lan birga u zo‘ravonlik majburiy mehnatni qoralaydi, erkin mehnatni sharaflaydi.
Abu Rayon Beruniy nafosat haqidagi qarashlarida voqia-hodisalarning o‘zaro bog‘likligi va aloqadorlik manbai hamoanglik va uytunlikdir, deb ko‘rsatadi. Beruniy har qanday harakat va undan hosil bo‘ladigan natijalar moddaga taalluqdidir, uning o‘zi narsalar, voqea hodisalarni birbiriga bog‘laydi va ular shakllarini o‘zgartirib turadi, demak birlamchi moddaning o‘zi esa yaratuvchiga muhtojdir, degan fikrni ilgari suradi.
Beruniy estetik qarashlarda nafosatning tabiiy asosi sifatida amal qiladigan amoanglik ayrim hodisalarga amal qiladigan etilgan bo‘lib, guzalik tabiat va insonga xos bo‘lgan kamolot, etuklik sifati darajasida baholangan. Uning fikricha, hech nimaga muhtoj bo‘lmagan narsalarni etuq mukam­mal deyish mumkin.
Axloqiy ta’limotlar taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan mutafakkirlardan biri Abu Ali ibn Sino (980-1037 y.y.) edi. Ibn Sinoning axloqiy ta’limoti Beruniyniki singari Forobiy qarashlari ta’sirida shakllandi va rivojlandi.
Ibn Sinoning ijodiy faoliyatida axloqiy masalalar katta o‘rin egallaydi. Bu muammolarga muallim o‘zining «Axloq», «Axloq fani», «Oila qurilishi» va boshka asarlarida katta o‘rin beradi. Uning axloqiy ta’limoti ijtimoiysiyosiy va falsafiy g‘oyalardan kelib chiqdi. Ibn Sinoning fikricha, axloqshunoslik yaxshilikni yomonlikdan ajratadigan va kishining baxtli bo‘lishi uchun sharoit ta’minlab beradigan fandir. U axloq kategoriyasiga yaxshilik va yomonlik ajratilgan va kishining baxtli bo‘lishi uchun sharoit ta’minlab beriladigan fandir.
Insoniy adolat inson xattixarakatining eng muxim bezagidir. Uningcha, adolat ruxiy lazzatning bosh o‘lchovidir. Adolat odamning ruhiy lazzatining bash o‘lchovidir. Adolat odamning uch istagi sabr, sabr, jasurlik donolik bilan paydo bo‘ladi. Agar in­son bu fazilatga ega bo‘lsa, u o‘zini saklay oladi, yaxshilikni o‘zida mustaxkamlab, xaqiqiy ruxiy lazzatga erishadi. Demak adolat yaxshilik bi­lan yomonlikning mezoni.
Ibn Sino insonning yaxshi axloqiy fazilatlariga kishilarning yomon xulq va xatti-xarakatlarini qarshi qo‘yadi. U insonning salbiy nuqsonlariga aldash, nafrat, zaiflik, adovat, o‘ch olish, bo‘xton, irodasizlik kabi yomon xislatlarni kiritadi. Mu­tafakkir insonning nuqsonlaridan biri ishiga qarama-qarshi bo‘lgan joxillikdir, deb ta’kidlay­di. Bu bilan xudbinlik va munofiqlikni qoralaydi, xaqiqiy do‘stlarni soxta do‘stlardan farqlashga chakiradi. «YAxshi do‘st, deydi u, kishining xamma yaxshi va yomon sifatlarini aks ettiruvchi oynadir. YAxshi do‘st o‘z vaqtida butun nuqsonlarni ko‘rsatadi, maslaxat va xatti-xarakati bilan bu kamchiliklarni yuqrtishta yordam beradi. Rostguylik sadoqat, pok muhabbat, iroda makr, yovuzlik ustidan g‘alaba qozonadi, ikkiyuzlamachilik faqat o‘z foydasini ko‘zlab do‘stlashish yomonlikdir».
Ibn Sino axloqiy ta’limotining muhim tomonlaridan biri bolalar ta’lim-tarbiyasi masalasidir. U tarbiya kishilarning axloqiy fazilatlari rivojlanishida muhim rol o‘ynashini alohida ta’kidab, tarbiyaning asosiy maqsadi bolaga yaxshi axloqiy fazilatlarni singdirishdan iboratdir, deb isoblaydi. Uning fikricha, axloqiy tarbiyada jamoaning roli kattadir.
Ibn Sino yosh avlodni tarbiyalash oila va davlatning muxim vazifasi, jamiyat taraqqiyoti, jamiyatning xujalik va madaniy yutuqlari bevosita ma’lumotli, madaniyatli kishilarning o‘sishiga bog‘liq deb e’tirof etadi, «barcha bilimlarga ega narsalar mukammallikka moyildir» deb ta’lim beradi. «Mukammallik» atamasida u insonning ichki go‘zalligi va ezgulikka intilishini ifodalaydi.
Ibn Sino «Musiqa bilimiga oid to‘plam» asari birinchi maqola muqaddimasida tovushning sezgi organlariga ta’siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish nafratlanish xissining paydo bo‘lishi kabi masalalarga tuxtaydi.
Unda musiqaning kishi xayotiga kanchalik zarurligi va uning paydo bo‘lishi sabablari haqida muloxaza yuritiladi. CHunki inson tabiati yoqimli narsalar orqali engil tortadi, orom oladi, aksincha og‘ir tortadi, orom yo‘qrladi, nafrat qo‘zgaladi.
XI asrning buyuk mutafakkiri YUsuf Xos Xojibning axloqiy qarashlari uning ijtimoiysiyosiy, diniy va boshqa g‘oyalarining negizini tashkil eta­di. Mutafakkir fikricha, odam kimligidan (xokim yoki oddiy kishi bo‘lishidan) katiy nazar inson bo‘lishi lozim, chunki dunyoda faqat insoniylikkina abadulabad krladi. SHu sababli uz nomining xamisha yaxshilik bilan eslanishini istagan kishi faqat yaxshilik qilishi lozim. Mutafakkir insoniylik deganda olijanob fazilatlarga ega axloqiy barkamollikni nazarda tutadi. Zero, axloqiy kamolot insonning butun xayoti va faoliyatining birlamchi asosidir. U jumladan, shunday deb yozgan edi: «Kimning odobi yaxshi va axloqi tug‘ri bo‘lsa, u kishi maqsadiga etadi va baht unga kulib boqddi», chunki «yaxshi axloq jamiki yaxshiliklarning zaminidir».
YUsuf Xos Xojibning fikricha, uzini kamtarona, muruvvatli qilib tutadigan kishigagina baxt kulib boqadi. Kalondimog‘, manmanlikka berilgan, maqtanchoq kishidan hamma yuz o‘giradi, bunday yomon xislatlar yaxshi odobli kishilarni o‘zidan yiroqlashtiradi. Xaqiqiy inson bulg‘usi avlodlar uni yuksak axloq-odobli kishi deb eslashlari uchun, o‘zi­dan keyin yaxshi nom qolishiga xamisha xarakat qishadi. SHu sababli deb ta’lim beradi u, agar kishi obru-e’tiborli bo‘lishni istasa, uning ko‘ngli ochiq, kiyofasi va so‘zlari ma’noli xamda yoqimli bo‘lmog‘i lozim. Mutafakkir inson kamolotga etishi uchun mazkur xislatlardan tashqari yana sabotli, chidamli va sabr-toqatli bo‘lishi darkorligini ta’kidlaydi. Inson xar taraflama layoqatli bo‘lishi zarur, ana o‘shandagina uning uchun xayot yanada yaxshiroq va xushchakchakroq bo‘ladi, baxt unga xamisha yor bo‘ladi.
YUsuf Xos Xojib oilaviy tarbiya — bolalarning axloqiy qiyofasini shakllantirishda eng aso­shaxsning hayoti va faoliyatini boshqaradigan va tartibga soladigan muayyan xulqatvor, odob, xatti-xarakat tamoyillari va me’yorlarining majmuidir.
Axloq jamiyat va insonni o‘ziga xos tarzda go‘zallik qonuniyatlari vositasi bilan o‘rganuvchi eng qadimiy va xozirgi zamonda nihoyatda muxim axamiyatga ega fandir. SHu boisdan u doimo dono va iste’dodli kishilarning bahsiga sazovor bo‘lib, xamisha odamlarning diqqat e’tiborini o‘ziga jalb qilib kelgan. «SHarq Arastusi» nomi bilan mashxur bulgan buyuk olim Abu Nasr Forobiy «Axloq — o‘z muvozanatini yo‘qotganning xulqini tartibga keltiradi, mukamallikka etmagan xulqni mukammal kiladi va muvozanati buzilgan xulqning muvozana­tini sakdab qoladi. Bu ilm tananing salomatligi uchun xam foydalidir» — degan edi.
Dastlab axloq tushuncha sifatida SHarq mamlakatlarida vujudga kelgan. Ilk axloq tushunchasi kddimgi Misrda paydo bo‘lgan.
Qadimgi Xitoyda xam axloqiy fikrlarning taraqqty etganligini ko‘ramiz. Masalan, kadimgi Xitoy mehnat aholining ma’naviy hayoti va yuksak axloqi haqida «SHutszin» («Qushiqlar») kitobida ajoyib naqlar to‘plangan.
Kishilik jamiyatining butun taraqqiyoti davomida insonlar komillikka intilib yashaganlar va yashab kelmoqdalar. Insonning komillikka intilishi borasida fikr yuritar ekanmiz, bu erda inson­ning axloqi to‘g‘risida oz bo‘lsada mushoada qilmaslikning iloji yo‘q. Binobarin, axloq asosini insonning muayyan talab va extiyojlari tashkil etadi. Inson faoliyatining yuqori darajalik xususiyati ana shu talab va extiyoj tabiatining qaysi darajadaligi bilan belgilanadi.
Talab va ehtiyoj — murakkab, ko‘p qirrali xodisadir. Insonning talab etiyojlarining kelib chiqishi va shakllanishi sabablari ijtimoiy taraqqiyot bilan bevosita bog‘likdir. Muayyan talab va extiyoj bo‘lmasa, inson axloqining ham muay­yan shakli vujudga kelmaydi. Talab etiyojlar in­sonni axloqa undaydi, axloq esa yangi-yangi ta­siy omil ekanligini, mabodo bolalarning xulq-atvori yomon bo‘lsa, bunga bola emas, ota aybdor ekanligini, ota o‘z farzandini aqilli va fahmli qilib tarbiyalamoqchi bo‘lsa, u bolani doimo diqqat-e’tibor ostida tutishi lozimligini ta’kidlaydi. Mutafakkir o‘z bolalarini ortiqcha erkalatib, bu bilan ularning kelgusida noloyiq xatti-harakatlar qilishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aybdor bo‘ladigan ota-onalarni qattiq qoralaydi va kimki o‘g‘il yoki qizini taltaytirib yuborgan bo‘lsa, buning uchun u oxiri qattiq yig‘lashini aytadi.
Mutafakkirning fikricha, bolalarni hunar va bilimga o‘rgatish ularning axloq-odobini tarbiyalashning asosidir. SHuning uchun ham otaning eng birinchi burchi o‘z bolasiga zarur bilimni berish va uni hunarga o‘rgatishdir. U bola odobli bo‘lishi, uy vazifalarini sarishtalik bilan o‘z vaqtida bajarishi uchun uni go‘dakligidanoq tarbiyalamoq lozim, deb ta’kidlaydi.
YUsuf Xos Xojibning bunday qarashlari o‘z davri odobnomasi, axloqiy karashlarining yorqin namunasi sifatida O‘rta Osiyoda ilg‘or fikrlarning rivojlanishida katta rol o‘ynagan.

3.