I tema. Kurstın ma’qseti ha’m wazıypaları. Usı lektsiyada «Gidrometriya»

Suw qaddinin takirarlanıw ha’m tamiyenleniw grafigi.
Suw kaddinin takirarlanıu ha’m tamiyenleniu iymek sızıgı uyrenilip atırgan darya suuınan xalık xojalıgının kop gana mutajliklerin jenillestiriu ushın paydalanıladı .Maselen,kanallarga shıgarılatugın suudın molsherin ha’m uaktın belgileude,keme katnauı ha’m agash agızıu islerin sholkemlestiriude ha’m t.b. kollanıladı.
Bir-birine saykes(uksas) suu kaddileri. Egerde bir daryada bir neshe post bolsa yamasa birdey tabiygıy geografiyalık shariyatta oz-ara jakın aralıkta bolgan daryalarda postlar bolsa,sol daryalardagı suu kaddinin terbelisi bir-birine uksas ha’m saykeslengen boladı.Sol sebebli postlardagı guzetiu natiyjeleri boyınsha suu kaddilerinin birgeliktegi jıl ishinde terbelis grafigin duziu mumkin.
Grafikten saykeslengen suu kaddilerin belgilep alıu mumkin.Saykeslengen suu kaddileri dep-suu rejiminin ozgerisi bir kıylı fazalarda guzetiliushi suu kaddilerine aytıladı. Usı grafikten paydalanıp, 20-25 bir-birine saykes suu kaddilerin belgilep shıgamız ha’m uksas kelgen suu kaddi biyikliklerin jardemshi tablitsaga tusiremiz.Bular xarakterli suu kaddileri dep juritiledi ha’m tablitsadagı jup suu kaddileri boyınsha saykeslengen suu kaddi baylanıs grafigi sızıladı.
1-tablitsa

Tochkalar	Jokargı post		Tomengi post
	N, sm	Kun	N, sm	Kun
1	244	3.04	546	6.04
2	232	5.04	542	7.04
3	297	14.04	577	14.04
4	274	22.04	562	22.04
1-tablitsanın dauamı
5	276	26.04	563	27.04
6	398	5.05	620	5.05
7	336	11.05	599	13.05
8	326	18.05	590	19.05
9.	316	24.05	589	24.05
10	420	13.06	834	14.06
11	389	21.06	848	20.06
12	420	29.06	872	28.06
13	364	4.07	778	4.07
14	416	19.07	857	19.07
15	382	25.07	792	25.07
16	412	31.07	843	31.07
17	406	7.08	813	5.08
18	416	8.08	833	8.08
19	402	13.08	819	13.08
20	417	22.08	825	22.08
21	350	31.08	743	31.08
22	361	4.09	764	3.09
23	223	13.11	561	13.11

r

Eger baylanıs anık bar bolsa,tochkalar bir bagdarda tıgız jaylaskan boladı ha’m olar arasınan baylanıs sızıgı otkiziledi.
Baylanıs grafiginen bir neshe ameliy maksetlerde paydalanıu mumkin. Meselen, tomengi postdagı suu kaddin adın ala shamalap biliuge,usı yamasa ekinshi posttagı guzetilmey kalgan suu kaddilerin tikleude ha’m baskada maksetlerdi sanap otiu mumkin.
Sına w saualları

1. 
   Suw kaddin arnaulı kayta isleudin tiykargı uazıypaları nelerden ibarat?
   
2. 
   Xarakterli suu kaddileri dep nege aytıladı?
   
3. 
   Suw kaddinin takirarlanıu ha’m tamiyenleniu grafigi degende nenii tusinesi ?
   
4. 
   Saykeslengen(uksas)suu kaddileri kashan ha’m kanday jagdaylarda sızıladı?
   
5. 
   Bir-birine uksas suu kaddileri dep nege aytıladı?
   

8- tema. Terenliklerdi o’lshew ha’m orınlanatugın islerdin ta’rtibi

Xammemizge belgili,darya ha’m baska suu obektlerinin terenligin bilmey turıp,birde bir gidrotexnikalık obekt kurıuga bolmaydı.Usı temada terenliklerdi olsheu,olsheu uaktında orınlanatugın isler tartibi,makset ha’m uazıypaları ha’m de xalık xojalıgındagı axmiyeti jaratılgan.
Terenliklerdi o’lshew degende belgili bir tochkada suu betinen ozen tubine shekem bolgan vertikal aralıktı olsheudi tusinemiz.
Terenlik olsheu islerinen kutilgen tiykargı makset darya,kol,suu saklagıshları ha’m baskada suu obektlerinin terenliklerin olsheu ha’m darya ultanının relfi xarakterlerin anıklau bolıp tabıladı. Shukırlık olsheu isleri suu obektlerinde suudın mugdarı kem bolgan dauirde alıp barıladı. Bunda ozennin kop bolimin apiuayı koz benen koriuimiz mumkin. Terenlik olsheu islerin orınlau natiyjesinde biz ozennin planın izobatlarda yamasa gorizantallarda saulelendirip beriuimiz,daryanın koldenen ha’m boylama profilin duziuimiz mumkin boladı.
Terenlik olsheu isleri bir kansha kıyık masele.Sonın ushın ozen refin(ultanın) anık korsete almaymız.Tomendegi jagdaylarda shukırlık olsheu isleri alıp barıladı:
1) Belgili bir suu obektin gidrografikalık tekseriu uaktında;
2) kema katnaytugın ha’m agash agızılatugın daryalarda terenlik olsheu isleri orınlanadı;
3) gidrotexnikalık obektlerdi kurıu uaktında;
4) ilimiy – tekseriu islerin alıp barıu uaktında;

4. 
   suu saklagıshlardın sayızlanıu xadiyselerin ha’m gidrometriyalık islerdi orınlau uaktında terenlik olsheu islerin alıp barıuga tuurı keledi.
   

Shukırlak olsheu uaktında tiykargı uazıypalar tomendegilerden ibarat:
1) belgilengen tochkanın koordinatın anıklau;
2) Terenlikti olsheu.
Terenlikti olsheu uaktında suu kaddinde olshep barıu zarur.
Tochkanın koordinatasın:

1. 
   ruletka, lenta jardeminde anıklau mumkin;
   
2. 
   kurgakta turıp muyeshlerdi olsheytugın asbaplar jardeminde;
   

3) kayıkta turıp tochkanın koordinatın anıklau mumkin.
Terenlik olsheudegi tiykargı makset suu astın,ozen tubi relefin anıklap tariplep(suuretlep) beriuden ibarat.
Relefti saulelendiriu maksetinde sol jerdin shariyatına baylanıslı xalda terenlik olsheu isleri tomendegi korinislerde emelge asırıladı.
1) koldenen profil boyınsha;
2) boylama profil boyınsha;
3) kıya muyesh astında;
4) aralas usıllar boyınsha alıp barılıuı mumkin.
Koldenen profil anık natiyje beredi. Darya ozeninde koldenen rauishte kespeler belgileymiz,olardın sanı Darya kenligine baylanıslı xalda anıklanadı: 100 m ge shekem bolsa yamasa ( )V da alınadı, bul jerde V - darya kenligi; 100 m den artık bolsa ; turinde alınadı.
Eger darya kenligi 10 m den 50 m ge deyin bolsa tochkalar sanı koldenen kesimde 10 nan 20 ga shekem alınadı, 100 m den Z00 m ge deyin bolsa 20 - Z0 vertikal tochkalarda alıu mumkin , 1000 m de 40 - 50 shekem vertikallarda alınadı. Darya ken bolsa, kopir ornatıu yamasa eki kurgakka bekkemlengen sım tartıp ogan kayıklardı baylap xar bir tochkada alıu mumkin.Eger olsheu alıp barılatugın jer jude ken bolsa,muyesh olsheytugın asbaplardı kollanıu mumkin.Terenlik olsheuden aldın ha’m keyinde suu kaddilerin olshep belgilep baramız.
Boylama profilde boylama kespeler alamız. Kespeler sanı daryanın kenligine baylanıslı xalda tanlanadı.
Koller, suu saklagıshlardın terenliklerin olsheude kobinshe koldenen profil yamasa boylama profil boyınsha olsheu isleri alıp barıladı.Bazı bir jagdaylarda kvadrat usılında da terenliklerdi olsheu mumkin.
Olshengen terenlikler boyınsha sol suu saklagıshlardın izobatlarda yamasa gorizontallarda saulelendrilgen(sızılgan)planı duziledi ha’m olarda toplangan suudın mugdarı esaplanadı.