I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

26-DARS. KISLORODNING ТABIAТDA AYLANISHI. HAVO VA UNING ТARKIBI, HAVONI IFLOSLANISHDAN SAQLASH.
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga kislorodning tabaitda aylanishi, fotosintez va nafas olish jarayonlari, havo va uning tarkibi, atrof-muhit muhofazasi haqida tushunchalar berish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Kislorodning tabiatda tarqalishi haqida suhbat.
   
2. 
   Kislorodning tabiatda aylanishi.
   
3. 
   Havo va uning tarkibi.
   
4. 
   Havoning tozaligini saqlash haqida suhbat.
   

Kislorodning Yerdagi resurslari

Muhit	Asosiy kimyoviy shakllari	Massa, t
Litosfera	Silikatlar, alyumosilikatlar, oksidlar	10^19
Gidrosfera	Suv	1,510^18
Atmosfera	Molekulyar kislorod	1,210^15
Biosfera	Suv, karbon kislotalar, oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar, lipidlar	10^12

Тabiatda kislorodning aylanishi asosan fotosintez va nafas olish jarayonlari bilan bog‘liq.

Fotosintezda atmosferadagi karbonat angidrid gazi (CO₂) suv bilan ta’sirlashib, organik modda va kislorod hosil qiladi. Bunda CO₂ dagi kislorodning yarmi biomassa hosil qilish uchun qolgan yarmi yana suv hosil qilish uchun sarf bo‘ladi. Karbonat angidrid ta’sirlashadigan suvdagi kislorod O₂ holida to‘la atmosferaga o‘tadi. Shunday qilib fotosintez reaksiyasi kislorodni gidrosferadan atmosferaga va atmosferadan biosferaga o‘tishini ta’minlaydi:
6CO₂ + 12H₂O*  C₆H₁₂O₆ + 6H₂O + 6O₂*
Fotosintezga teskari jarayonlar bo‘lgan nafas olishda, o‘lgan organizmlarning parchalanishi va yonishda kislorod biosferadan atmosferaga hamda gidrosferaga qaytadi:
C₆H₁₂O₆ + 6O₂  6H₂O + 6CO₂
Havo. Atmosfera havosi ko‘plab gazlarning tabiiy aralashmasi hisoblanadi. Havoning asosiy qismini tashkil qiluvchi azot va kisloroddan tashqari uning tarkibiga bir oz miqdorda inert gazlar, karbonat angidrid va suv bug‘lari, vodorod kiradi. Ulardan tashqari sharoitga qarab, havoda chang va ba’zi tasodifiy qo‘shimchalar ham uchrab turadi. Kislorod, azot va inert gazlar havoning doimiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi, ular har qanday joyda ham deyarli bir xil midorda uchraydi. Karbonat angidrid, suv bug‘lari va chang miqdori sharoitga qarab o‘zgarib turadi.