I qism. Fotometriya asoslari

4.2.2. Spektral tavsifi bo‘yicha rangni taxminiy aniqlash 
Axromatik rangning spektrad tavsifi grafik shaklda to‘g‘ri chiziq 
yoki bir oz to‘lqinsimon gorizontal chiziq ko‘rinishida ifodalanadi. 
Xromatik ranglar grafik shakllarda ozmi yoki ko‘pmi keskin egilgan egri 
chiziq ko‘rinishida taqdim etiladi. Rang tavsiflari spektral grafiklar 
bo‘yicha quyidagicha o‘qiladi.
Rangning yorqinligi chiziqning abssissa o‘qidan joylashgan 
balandligi bilan aniqlanadi. Masalan, agar qaytarish grafigida egri chiziq 
ordinataning 0,4 balandligida o‘tgan bo‘lsa, unda rangning yorqinligi 
40% ga teng bo‘ladi. 
Rang tusining nomi o‘tkazish va qaytarish egri chiziqlari bo‘yicha 
spektrning ko‘pchiligini tashkil etgan nurlar bo‘lgan qismida egri chiziq
ko‘tarilishining maksimumi bo‘yicha o‘qiladi.
Rangning to‘yinganligi grafikdagi egri chiziqning egilish tikligi 
darajasi va yozilganlik kengliklari bo‘yicha o‘qiladi. Egri chiziqning 
ko‘tarilishida minimum va maksimum o‘rtasidagi farq qancha katta 
bo‘lsa, to‘yinganlik ham shuncha katta bo‘ladi. Biroq, har xil rang 
tuslarining ranglarida egri chiziqlarning bir xil yozilganlik kengligi har 
doim ham bu ranglar bir xil to‘yinganlikka ega deyishga asos 
bo‘laolmaydi. Masalan, to‘yingan yashilning qaytarish egri chizig‘i 
ko‘tarilishining maksimumi, huddi shunday to‘yinganlikdagi qizilga 
qaraganda past bo‘ladi. Bu holatda bir xil to‘yinganlikni his etish, 
ko‘zning spektr yashil nurlariga bo‘lgan kattaroq sezgirligiga bog‘liq 
bo‘ladi.
Rang tusi yutilish egri chizig‘ining minimal ko‘tarilishi bo‘yicha 
aniqlanadi. To‘yinganlik esa, egri chiziq egilishining tikligi va 
chuqurligi bo‘yicha ham aniqlanadi. Hamma spektr bo‘yicha egri 
chiziqning tikligi qancha kam bo‘lsa, rang shuncha kam to‘yingan 
bo‘ladi va ko‘proq axromatik rangga yaqinlashadi.
Egri chiziqlar, faqat ordinata o‘qi bir hil masshtabda 
razmetkalanganda solishtirilishi kerak, chunki yuqorida aytilgani kabi, 
spektral egri chiziqlarning shakli ko‘proq darajada grafikning 
masshtabiga bog‘liq bo‘ladi. Bunda rang tavsiflarini zonali grafiklar 
bo‘yicha o‘qish ancha osonlashadi. 

---

239 
Rangli tus eng katta qaytarishli (yoki o‘tkazishli) bitta yoki ikkita 
zona bo‘yicha aniqlanadi. Uchinchi zonaning sathi eng kichik, rangli 
tusga ta’sir qilmaydi. Uchinchi zonaning sathi bilan faqat rangning 
to‘yinganligi va yorqinlik bog‘langan. Zonal interval qancha kichik 
bo‘lsa to‘yinganlik ham shuncha kichik bo‘ladi. Minimal zona oq rang 
kirishmasinig kattaligini ya’ni shu rangning qanchalik oqarganligini
ko‘rsatadi. Oqarganlikning ko‘payishi bilan rangning yorqinligi ham 
oshadi. 
Zonali grafiklar bo‘yicha ranglar tahliliga misollar 4.5 – rasmda 
keltirilgan. 
4.5 – rasm. Har xil ranglar spektrlarining zonali diagrammalari
a) Sariq to‘yingan. Teng miqdordagi yashil va qizil nurlarning 
aralashmasidan tashkil topgan. Bitta zonadagi nurlarning yo‘qligi oqargan 
rangning yo‘kligini ko‘rsatadi. Bu yuqori to‘yinganlikning yoki toza rangning 
belgisi hisoblanadi (4.5, a - rasm).
b) Qizil kuchsiz to‘yingan
.
Ko‘k va yashil zonalardagi qaytarishning eng 
kam sathi, shu rangdagi oq rangning grafikdagi shtrixlangan hissasini aniqlaydi. 
Bu hissa juda katta, shu sababli rang to‘yinmagan bo‘lib ifodalanadi (4.5, b - 
rasm).
c) To‘q qizil, kuchsiz to‘yingan, deyarli oq (4.5, c - rasm).
d) Zarg‘aldoq to‘yinmagan. Oq kirishma shtrixlangan. Punktir bilan 
qizilning yashil bilan aralashmasidan tashkil topgan toza qizil va toza sariq 
ranglarning hissalari ajratilgan (4.5, d - rasm).
4.6 – rasmda eng asosiy ranglar nomlari va ularning spektral 
tarkiblari, zonali grafiklar yordamida sxematik tasvirlari keltirildgan 
rangli doira ko‘rsatilgan.
а) 
b) 
c) 
d) 

---

240