I qism. Fotometriya asoslari

yorug‘lik 
1.6-rasm. VAKUUMLI FOTOLEMENT. Fotokatod kaliy yoki seziy 
bilan qoplangan bo‘lib, tushayotgan yorug‘lik ta’sirida bulardan 
elektronlar uchib chiqadi. Bunda hosil bo‘layotgan tok sezgir asbob 
yordamida o‘lchanadi. 1-anod; 2-mikroampermetr; 3-fotokatod; 4-
fotoelement. 

---

42 
 
1.7-rasm. FOTOELEKTRON KO‘PAYTIRGICH. Tushayotgan yorug‘lik 
intensivligining bir xil qiymatlarida 1.6-rasmda tasvirlangan vakuumli 
fotoelementga qaraganda ancha katta tok beradi.Kuchaytirgich koeffitsienti, 
qo‘shni dinodlardagi kuchlanishning qiymatiga bog‘liq holda 10
7
gacha yetishi 
mumkin. 1-fotokatod; 2-dinodlar; 3-kollektor; 4- fokuslovchi to‘r; 5-tushayotgan 
yorug‘lik; 6-slyudali ekran.
1.1.4. Yorug‘lik energiyasi
 
XVIII asrda Bufer va Lambert tomonidan asos solingan klassik 
fotometriya faqat nurlanishning statsionar jarayonlarnigina ko‘rib chiqar 
edi va uning unchalik ahamiyatga ega bo‘lmagan katta muddatli vaqt 
davomidagi ta’siri bilangina qiziqardi.
Biroq ancha vaqtdan beri shunday holatlar ma’lum bo‘ldiki, 
bularda nurlanishning davomiyligi muhim rol o‘ynar ekan. Misol uchun 
yalt etib ko‘rinadigan olov dengizda kemalarning yo‘llarini navigatsiyali 
to‘sishning bitta turi bo‘lib, suzuvchi buy yoki bakenlar yordamida 
amalga oshiriladi. Sutkaning qorong‘i vaqtlarida sekundning o‘ndan bir 
ulushlarida davriy ravishda yalt o‘tib ko‘rinadigan bu olovlar 
yorug‘lik 
yorug‘lik 
0 – fotokatod 
10 – anod 
1-9 - dinodlar 
a 
b 
c 

---

43 
dengizchilarga turgan joyini aniqlash imkoniyatini beradi. Qorong‘i 
pauzalar esa ancha katta bo‘lgan davomiylikka ega bo‘ladi.
Bunday yalt etib ko‘rinadigan olovning ta’siri faqat uning eng katta 
yorug‘lik kuchiga (yoki kuzatuvchining qorachig‘ida hosil bo‘ladigan 
maksimal yoritilganlikga) bog‘liq bo‘lmasdan, balki yaltillashning 
davomiyligiga, hamda olovning nurlanish vaqtidagi yorug‘lik kuchining 
(yoki qorachiqdagi yoritilganlikning) qanday o‘zgarishiga ham bog‘liq 
bo‘ladi. Shu sababli yalt etib ko‘rinadigan olovning fotometrik tavsifi 
chaqnashdagi eng katta yorug‘lik kuchi bilangina cheklanmaydi. 
Ko‘zning inersiya hossalari yorug‘likning ko‘zga ta’sir qilish 
davomidagi vaqtni hisobga olishga va manba yorug‘lik kuchining 
(kuzatuvchi qorachig‘idagi yoritilganlikning) nurlanish davomiyligiga 
ko‘paytirish bilan fotometrik baholashning yangi usulini kiritishga
majbur bo‘linadi.
Boshqa misol sifatida keyingi vaqtlarda kengroq tarkalayotgan 
yorug‘likning impulsli manbalarini ko‘rsatish mumkin. Impulsli 
manbalarda nurlanish davomiyligi sekundning ba’zida mingdan yoki 
milliondan biri bilan o‘lchanadi. Bu, masalan, fotografiya uchun muhim 
ahamiyatga ega. Bu manbalarning quvvatini tavsiflovchi yorug‘lik 
kuchining (yorug‘lik oqimlarining, yoritilganliklarning) oniy qiymatlari 
juda katta, lekin fotografik qatlam yoki inson ko‘zi kabi inersiyali 
priemniklarga yorug‘lik hosil qiladigan effektni ular aniqlamaydi. Bunda 
yorug‘likning ta’sir etish vaqti eng muhim ahamiyatga ega. Ko‘p 
hollarda impulsli manbalarni tavsiflash uchun yorug‘lik kuchini 
(yorug‘lik oqimi, yoritilganlikni) nurlanish vaqtiga ko‘paytmasiga 
proporsional bo‘lgan kattaliklarga murojaat qilishga to‘g‘ri kelmoqda.
Qachon impulsli manbaning nurlanishini tavsiflash kerak bo‘lsa, 
unda gap nima haqida ketayotganligini: noldan boshlab sekundning juda 
kichik ulushlarida o‘zining maksimal qiymatiga erishib keyin yana 
nolgacha kamayadigan o‘zgaruvchan quvvat to‘g‘risidami, yoki 
nurlanish vaqti bo‘yicha olingan quvvatning integralini ifodalaydigan 
impulsning energiyasi to‘g‘risidami ekanligini qat’iy ravishda ajratish 
kerak.
Fotokimyoviy jarayonlarda (fotografiya, fotosintez) olinadigan na-
tija yorug‘likka sezgir qatlamning yoritilganliliga emas, balki yoritilgan-
likning ta’siri davom etgan vaqtga ko‘paytmasiga ham bog‘liq bo‘ladi. 
Bunday holatlarning soni uzluksiz oshib borishi va ular borgan sari 
katta ahamiyatga ega bo‘layotganliklari sababli, fotometrik tizimni qator 

---

44 
yangi kattaliklar bilan to‘ldirish zarurligi namoyon bo‘lib qoldi. 
Bulardan birinchi navbatda quyidagilarni ko‘rsatish kerak: 
1. Yorug‘lik energiyasi Q, yorug‘lik oqimi F ni nurlanish vaqti t ga 
ko‘paytmasiga proporsional bo‘lgan kattalik: 
Q = Ft,
(1.10) 
lyumen-sekundlarda o‘lchanadi (lm·s). 
2. Ekspozitsiya H (yoki yorug‘lik miqdori) yoritilganlik E ni 
yoritish vaqti t ga ko‘paytmasiga proporsional: 
H = Et,
(1.11) 
luks-sekundlarda o‘lchanadi (lk·s). 
E = dF
tush
/dσ ifodaning o‘ng va chap tomonlarini manbaning 
ta’sir vaqti t ga ko‘paytirib, 
Et = ~dOt/dσ
hosil qilamiz yoki 
H = dQ/dσ.
(l.12) 
Oxirgi ifodadan ekspozitsiya (yoritish miqdori) N yorug‘lik 
energiyasining sirt zichligini ifodalashi ko‘rinib turibdi.
1.1 - jadvalda asosiy fotometrik va energetik kattaliklar va birliklar 
hamda ular orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar keltirilgan.
1.1-jadval