I psixodiagnostika ha’m eksperemental psixologiya pa’nine kirisiw joba

Tayanish tu’sinikler:
1.Psixofizika( grekshe,phisus- ta’biyat)-psixikaliq o’zgeshelik ha’m nizamliqlardin’ fiziologiyaliq nizamliqlarin u’yrenedi.

2.Psixofiziologiya-psixologiya ha’m neyrofiziologiyanin’ psixikani oni neyrofiziologiyaliq tiykarlar menen birge u’yrenetug’in tarawi.

3.Psixologiyaliq laboratoriya-insan ruwxiy protsesslerin u’yreniw maqsetinde buyimlarg’a iye arnawli ta’jiriybeler alip barilatug’in ilimiy orin.

4.Psixodiagnostika(grekshe.diagnostikos-biliwge iye)shaxstin’ individual psixologiyaliq o’zgesheliklerin aniqlawshi ha’m o’lshewdi islep shig’iwshi psixologiya usili.

5.Kombinatsiya-birlestirgen testler degen ma’nini bildiredi.

6.Psixometrika-bul psixologiyaliq o’lshew degen ma’nini bildiredi.

2.1. Psixodiagnostika ha’m eksperimental psixologiyanin’ psixologiyaliq izertlewler tarawi sipatinda qa’lipleskenge shekemgi bolg’an da’wirde psixodiagnostikag’a baylanisli bilimler rawajlaniwi.

Psixodiagnostikanin’ rawajlaniw tariyxi ko’p a’sirlerge barip taqaladi.Individual psixologiyaliq pariqlardi aniqlawg’a mo’lsherlengen da’slepki testler 4000 jil aldin belgili bolg’an.A’yyemgi ma’deniyat tariyxin u’yreniw bug’an aniq missal bola aladi.A’yyemgi Qitayda Xiristos tuwiliwinan 2200 jil aldin shaxstin’ ko’p o’zgesheliklerin qamrap alg’an a’meldarlardi tan’law sistemasi jaratilg’an.Bunda a’meldarlardin’ ko’p g’ana qa’siyetlerine: atap aytqanda, shirayli jaziwdan-ku’ndelik minez-huliqina shekem itibar berilgen.Ploton insanlardi bir-birinen pariqlaytug’in tuwma uqipliliqlardin’ a’hmiyetlerin jaqsi tu’singen.

Ha’r u’sh jilda imperator aldinda alti bag’dar boyinsha:muzika shertiw, Kaman atiw,shabandazliq, jaziw,oqiw, ma’resimlerdi biliw siyaqli sinaw shinig’iwlarin a’melge asirip barg’an.

Ma’selen eramizdan alding’i VI-V a’sir A’yyemgi Gretsiyada Pifagor o’z mektebine kelgenlerdi qabil qiliwda olarg’a da’slep qiyin matematikaliq ma’sele Bergen,ma’seleni sheshken adam sol waqitta oqiwg’a qabil qiling’an, ma’seleni sheshe almag’an adamdi bolsa arnawli zalg’a alip kirgen.

Bul jerde bolsa,sinaw qag’iydasina ko’re bir topar adamlar onin’ u’stinnen ku’liwdi baslag’anlar,eger sinaliwshi o’zin mu’na’sip tutip luqma taslawshilarg’a orinli juwap bere alsa olda mektepke qabil qiling’an.

A’yyemgi Misrda bolsa, ruwxaniyliqqa oqitilg’an adamlardin’ mag’liwmati, sa’wbetlesiwi, k’nlikpesi tekserilgennen son’ ol qarang’I jer tolelerden bir o’zi o’tiwi lazim bolg’an.

XIX a’sirdin’ birinshi yariminda psixologiyada o’lshew ideasi ken’ en jaydi.Bul da’wirde insane haqqindag’I emperikaliq psixologiyaliq bilimlerdi aniqlawda vrashlar u’lken rol oynaydi.Vrash-psixiatrlar Evropa keselxanalarinda ruwxiy keseller ha’m nevrozlardi turaqli baqlap,o’z baqlaw na’tiyjelerin jazip baradi ha’m bul jaziwlar analiz qilindi.Bul waqitta psixodiagnostikanin’ baqlaw,sorawnama, hu’jjetlerdi analiz qiliw metodlari payda boldi..Bul da’wirde psixodiagnostika qatan’ bolmag’an,erkli xarakterge iye bolip,bir keseldi bir qiyli metod ja’rdeminde vrashlardin’ baqlawlarina tiykarlang’an.Bul da’wirde psixodiagnostika metodlari sipat da’rejesine iye boldi.Ma’selen,fransuz shipakeri J.Eskirol aqili zayiplardin’ ha’r qiyli ko’rinislerin u’yrenip,intellektti o’lshewde so’ylewdin’ rawajlaniwina itibar beriw kerek degen juwmaqqa keldi(E.Segen aqili zayip balalardi diagnoz qiliw testin islep shiqti).XIX a’sirdin’ ekinshi yariminda psixologiya pa’ni individual pariqlardi mug’darliq aniqlaw imkaniyatina iye boladi.Ayniqsa,bug’an V.Vundt ta’repinen da’slepki eksperimental laboratoriyanin’ ashiliwi ha’m Veber,Fexner jumislari tu’rtki boldi.XX a’sirdin’ 20-jillarinda psixodiagnostika o’zbetinshe pa’n sipatinda rawajlandi.Bug’an to’mendegi tariyxiy ha’diyseler tiykarg’I sebep bolip,1884-jil Angiliyada F.Galton ta’repinen antropometrikaliq laboratoriya sho’lkemlestiriliwi xizmet qiladi.

“Shatastirilg’an siziqlar” usili

Talabalar to’mende keltirilgen ma’mleketler ha’m sol ma’mleketlerdegi psixodiagnostikaliq tekseriwlerdin’ bir-birine masin tabiwlari kerek boladi:

Ma’mleketlerdin’ ati	Siziqlar	Psixodiagnostikaliq tekseriwler
A ’yyemgi Misr		Bul jerde sinaw qag’iydasina ko’re bir topar adamlar birinshi basqish sinawinan o’te almag’an insanlardin’ u’stinen ku’liwdi baslaganlar, eger sinaliwshi o’zin mu’na’sip tutip luqma taslawshilarg’a orinli juwap bere alsa olda mektepke qabil qiling’an.
A’yyemgi Qitay		Aqili zayiplardin’ ha’r qiyli ko’rinislerin u’yrenip,intellektti o’lshewde so’ylewdin’ rawajlaniwina itibar qaratilg’an.
Fransiya		Jan’shiliq o’neri,Kamanbazliq penen bir qatarda xusnixatta tekserilgen.
A’yyemgi Gretsiya		Ruwxaniyliqqa oqitilg’an adamlardin’ mag’liwmati, sa’wbetlesiwi, k’nlikpesi tekserilgennen son’ ol qarang’I jer tolelerden bir o’zi o’tiwi lazim bolg’an.

2.2.Psixodiagnostikanin’ psixologiyaliq izertlewler o’zbetinshe tarawi sipatinda rawajlaniw da’wiri.

Psixologiyaliq diagnostika pa’n sipatinda XIX a’sir aqirinda eksperimental tiykarda ju’zege keldi.

Psixologiyaliq diagnostikanin’ ju’zege keliwinde F.Galton (1879);J.Cattell (1890);H.Ebbinghaus (1891);A.Binet ha’m Henri(1896);A.Binet ha’m Th.Simon(1905) lerdin’ jumislari u’lken a’hmiyetke iye boldi.Bul ta’jiriybelerde individual pariqlardi u’yreniwdin’ jan’a statistikag’a tiykarlang’an qurali-test isletile baslag’an.Psixologiyada birinshi ma’rte psixometrik bag’dar tiykarshisi F.Galton testler jaratqan.Da’slepki test aqildi o’lshew metodi sipatinda qollanildi,keyinshelik bolsa,onnan shaxsti,onin’ reaktsiyalarin u’yreniwde paydalana baslandi.Psixodiagnostikada jan’a metodlardi islap shig’iw psixiatrik
shipaxanalardin’ za’ru’rlikleri sebepli ku’sheytirildi.Keyinshelli bolsa, ka’sip tan’law jumislari menen baylanisli psixotexnikanin’ rawajlaniwi menen ja’nede rawajlantirildi.


Th.Simon (1905)

A.Binet (1905)

Galton (1879)

J.Cettell (1890)
Psixologiyaliq diagnostika pa’n sipatinda 1920-jillarda ken’ qa’liplesip bardi.Shvetsariyaliq psixolog ha’m psixiatr H.Rorsharx (1921)din’ “Psixodiagnostika” miyneti baspadan shig’ariliwi menen psixodiagnostikag’a tiykar salindi.Psixodiagnostika tu’sinigi individti u’yrenetug’in barliq metodlar kompleksin o’z ishine aladi.Bul kitap baspadan shig’ariliwi menen psixologiyaliq diagnostika rawajlaniwinda jan’a da’wir baslandi,ol psixometriyadag’I shaxsti u’yreniw jan’a metodlari bolg’anProektiv metodlar menen baylanisqan edi.Proektiv psixologiya bir putin shaxsti u’yreniw mu’mkin emes,dep talqin qiliwshi psixometrikaliq ko’z-qaras ha’m bixeviorizmge qarsi qarsiliq bildiriwshi pa’n sipatinda rawajlana basladi.


Psixologiyaliq diagnostikanin’ ju’zege keliwinde to’mendegi alimlar o’z u’lesin qosqan







H.Ebbinghaus (1891)

Keyinshelik psixodiagnostikada jan’a metodlar jaratiliwi menen birge birlestirilgen (kombinatsiya qiling’an) testler qollanila baslandi.Ma’selen, aqildi u’yreniw metodlari arasinda amerikali psixolog D.Wechsler(1939,1955)nin’ subtestleri ken’ tarqaldi.Jan’a proektiv metodlarda jaratilip, ken’ paydalana baslandi.(Amerikali psixolog G.Murray(1935,1943)din’ Tematik Appersepsion Testi (TAT),nemis psixologi S.Rosensweygtin’ frustratsiyag’a bolg’an reaktsiyanimu’yreniw boyinsha testi ha’m basqalar.)Jeke sorawnamalar(MMRI,16 PF) ken’ tarqaldi.

2.3.Buring’i awqamda psixodiagnostika ha’m eksperimental psixologiya pa’nin’ tag’diri

Rus psixologiyasinda diagnostikaliq metodlardan paydalaniw o’z tariyxina iye.Bul protsesste sha’rtli ra’wishte 2 basqishti ajiratiw mu’mkin.

Birinshi basqish o’tken a’sir 20-jillarinin’ basinan 30-jillar ortasina shekem bolg’an da’wirdi o’z ishine aladi.Bul da’wirde pedagogika ha’m psixotexnikada test metodlari ken’ tarqaldi.Bug’an baylanisli ta’rizde pedalogiya-bala haqqindag’I pa’n rawajlana baslandi.Onin’ predmeti- balalar turmisin u’yreniw,na’silinin’ rolin, fizikaliq ha’m ruwxiy rawajlaniw nizamliqlarin aniqlaw,balalar psixikasinda kesellik ko’rinislerin u’yreniwden ibarat.(K.N,Kornilov,1917).Bul da’wirde psixologiyaliq diagnostikanin’ rawajlaniwina M.S.Bernshteyn,L.S Vigotskiy,P.P.Blonskiy.S.G.Gellershteyn,N.D.Levitov, G.I.Rossolimo, P.I.Shpilreyn, A.M.Shubert ha’m basqalar u’lken u’les qosqan.Alimlar ta’repinen ilgeri su’rilgen Qatar aldi pikirler keyinshelik rawajlandirilmadi,sebebi 1936-jildan keyin bu tarawdag’I barliq ta’jiriybeler toqtatildi ha’m psixodiagnostikanin’ keying rawajlaniwina aniq tosiq ju’zege keldi.Ataqli rus psixologi L.S.Vigotskiy shaxs psixik rawajlaniwinin’ o’zgesheliklerin u’yreniwge ah’miyetli u’les qosti.Onin’ ta’liymati insang’a ta’n bolg’an psixik protsessler ha’m insane sanasinin’ tariyxiy rawajlaniwina bag’ishladi.Onin’ pikirinshe, balalar psixik rawajlaniwi insaniyat qa’liplesiwinde ta’lim ha’m ta’rbiya protsessleri jetekshi rol oynaydi.

Psixodiagnostikanin’ rawajlaniwindag’i ekinshi basqish 50-60 jillarg’a tuwri keledi.Bul da’wirde aqiliy rawajlaniwdi u’yreniwge u’lken itibar berildi.Atap aytqanda, A.A.Lyublinskaya ta’jiriybelerinde so’ylew ha’m onin’ funktsiyalarinin’ rawajlaniw o’zgeshelikleri u’yrenilgen.

A.N.Leontev ha’m A.V.Zaporojets basshilig’inda tiykarg’I psixik protsesslerdin’ rawajlaniwinda xizmettin’ roli u’yrenilgen.D.B.Elkonin basshiliginda so’ylewdin’ rawajlaniwi ha’m baqsha da’wirinde oyinnin’ jetekshi xizmet tu’ri sipatindag’i roli aniqlandi.Bul ta’jiriybelerden aling’an na’tiyjeler balalar ushin ta’lim ha’m tarbiya da’stu’rlerin du’ziwde tiykar bolip xizmet qildi.Rus psixologlari ta’reoinen islep shig’ilg’an aqiliy rawajlaniwdi sipatliq analiz qiliw prinsipi Qatar waziypalardi sheshiwde o’z o’nimdarlig’in ko’rsetgen ha’m ko’p g’ana ta’jiriybelerde o’z sa’wleleniwin tapti.(Z.I.Kalmikova,1975,1982; G.A.Vardanyan,1979; L.A.Venger, 1974; K.M.Gurevich,1980; V.Voytko, Yu.Z.Gilbux, 1981;D.B.Elkonin, 1982; V.V.Stolin,A.G.Shmelev, 1987; L.F.Burlachuk. S.M.Mozorov, 1989 ha’m basqalar). Psixologiyaliq diagnostikanin’ kishi a’meliy bag’dari ol yaki bul ha’diyselerdi biliwge ha’m ta’riyplewge qaratilg’an.B.G.Ananev (1968) psixologiyaliq diagnostikani psixologiyaliq ta’jiriybelerge qaratilg’an ba g’dari dep ta’riypleydi, onin’ maqseti,psixofiziologiyaliq funktsiyalar, protsesler ha’m shaxs o’zgesheliklerinin’ rawajlaniw da’rejesin aniqlaw, tu’rli qozg’atiwshilar ta’sir qilg’anda insane halation biliw,insannin’ miynet qa’bilietin, uqipliliqlarin aniqlawdan ibarat.

Psixodiagnostikanin’ rawajlaniwindag’i u’shinshi basqish 70-jillardan ha’zirgi ku’nge shekem bolg’an da’wirge tuwri keledi..Bunda test normalari islaep shig’iliwina itibar berildi.K.K.Plotonov (1974) psixologiyaliq diagnostikani psixik ha’diyselerdin’ belgi ha’m o’zgesheliklerin u’yreniw haqqindag’i pa’n, dep esaplang’an.K.N.Gurevich (1874) bolsa insanlardi psixologiyaliq ha’m psixofiziologiyaliq diagnoz qoyiw haqqindag’i pa’n dep bilgen. Diagnoz (aniqlaw)- sinaliwshinin’ ayiriqsha ko’rsetkish ha’m xarakteristikalarin teren’ analiz qiliw tiykarinda onin’ o’zgesheligi ha’m halati haqqindag’i juwmaq esaplanadi.Sol menen birge psixodiagnostikaliq ta’jiriybe , eksperimental ta’jiriybeden tu’pten pariq qiladi.Psixodiagnostikaliq ta’jiriybede aniq individ,individler topari haqqinda mag’liwmat alinadi, eksperimental ta’jiriybede teoriyaliq faraz tekseriledi.Sonin’ esabina psixodiagnostika arnawli metodikaliq prinsiplerge boysinadi.Biraq psixologiyaliq diagnostikag’a tu’rlishe ta’riyp beriwlerine qaramastan,onin’ tiykarg’I tu’sinigi”psixologiyaliq diagnoz” tu’sinigi bolip qaladi.Turmista biz keselxanalarda tu’rli keselliklerge diagnoz qoyiwlarina u’yrenip qalg’anbiz.Bunda dianozdin’ tuwrilig’i tekseriwdin’ tu’rli klinikaliq metodlardan paydalaniwg’a baylanisli boladi.Qatar hallarda bunday diagnostika quramali apparaturali test metodlarinan paydalang’annan keyin g’ana mu’mkin boladi.Eksperimental diagnostikada da ta’jiriybe tiykarinda psixolog sinaliwshinin’ minez-huliqi,xizmeti haqqinda juwmaq shig’aradi, yag’niy shaxsqa psixologiyaliq diagnoz qoyadi.

Psixologiyaliq diagnoz qoyiwdin’ uliwma sharayatlarg’a baylanisli tiykarg’i o’lshemlerin ajiratip ko’rsetiw mu’mkin:psixologiyaliq diagnoz insang’a ta’n bolg’an arnawli ha’diyse ha’m o’zgesheliklerdi aship beriwi kerek; ha’r qanday diagnoz aling’an na’tiyjelerdi bayan qiliw menen shegaralanbaslig’i, ol yaki bul belginin’ ju’zege keliw sebebi, aqibeti, keying rawajlaniwi da ko’riniwi kerek.