I. P. Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan o‘zaro o‘tkazish jarayonida xozir bo‘ladi, deb ta’kidlagan. Ikkinchi signal tizimi asosida birinchi signal bilan o‘zaro ta’sir qili

2.3. Bosh miyya assimetiryasi
Po‘st ostidagi soha va po‘st ostidagi tugunlar differensiallashmagan va umumiy sezuvchanlik markazidir. Emotsiya va instinktlarimiz shu soha bilan chambarchas bog‘Iiqdir. Harakatlarimizni idora etish uchun po‘stostidagi tugunlardan targ‘il jismning ahamiyati, ayniqsa, kattadir. Targ‘il jism zararlanganda, odatda, harakat kuchayadi, ammo poyma-poy bo‘ladi.
Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va odamda ongli jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya po‘stidir. Bosh miyaning pastroqdagi boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqa miya — ongsiz reflektor harakatlaming markazlari bo‘lib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni idora etadi. Bu yerda yana shuni aytib o‘tish kerakki, bosh miyaning yuqorida aytilgan hamma qismlari va orqa miya markaziy nerv sistemani bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘Iining bosqichlaridir. Bosh miyaning taraqqiyotidagi har bir qismi (pastdan yuqoriga qarab hisob qilganda) o‘zidan awalgi qismning ustiga qoplangan. Orqa miya, undan keyin esa uzunchoq miya markaziy nerv sistemasining eng qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va po‘st genetik jihatdan miyaning eng yosh qismlaridir. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari taraqqiy qilgunicha pastdagi (qadimgi) qismlari murakkabroq psixik funksiyalarni ham bajargan deb o‘ylash mumkin. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlari tarkib topib taraqqiy qilishi bilan murakkabroq psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o‘tadi. Shu bilan birga psixik funksiyalar tobora murakkablashib va takomillashib bordi. Psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o‘tishi bilan miyaning pastdagi qismlari muayyan refleks va instinktiv harakatlarnigina idora etadigan bo‘lib qoldi. Buning haqiqatan ham shunday ekanligini quyidagi hollar ko‘rsatib turibdi. Biologik taraqqiyotning ancha past bosqichlarida turgan hay- vonlarning miya po‘sti va oldingi miyasi olib tashlanganda, bu qism- larning funksiyasini pastroqdagi qismlar o‘tay boshlaydi (garchi mu­kammal shaklda boMmasa ham, har holda, o‘taydi). Masalan, oldingi miyasi olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga o‘xshaydi. Bunday baqa odatdagicha o‘tiradi; baqa turgan taxta ag‘darila boshlasa, u ag‘anab tushmaslikka harakat qiladi; agar baqa chalqancha ag‘anab tushsa, o‘nglanib oladi. Shunday qilib, baqa miya yarim sharlaridan mahrum bo‘Isa ham harakat qilish va o‘z harakatiarini muvofiqlashtirish qobiliyatini saqlab qoladi.
Yarim sharlari olib tashlangan kaptar og‘ziga soling an ovqatni yeydi, turtib yuborilsa yuradi; bunday kaptar turtinmasdan ucha oladi. Ammo kaptar turtib yuborilmasa, odatda, qimirlamay turaveradi. Agar it miyasi­ning ikkala yarim shari olib tashlansa, sun’iy suratda boqilib borilsagina bir necha yil yashay oladi. Bunday it og‘ziga solingan ovqatni yeydi, yura oladi. It urilsa vangillaydi, qattiq tovush eshitganda sapchib tushadi. Ammo bunday it o‘zicha ovqat qidirib topolmaydi va hatto yaqinidagi ovqatni ham topib yeya olmaydi. Bu it uni boquvchi kishilami tanimaydi. Awal hosil qilgan malakalari yo‘qoladi, shu bilan birga, yangi malakalar hosil qilish qobiliyati ham yo‘qoladi.
Ba’zi fiziologlar maymunlarning yarim sharlarini olib tashlab tajriba- lar qilganlar. Maymunlar operatsiya qilingandan keyin psixik funksiyalari yo‘qolishi bilan birga, harakatlar, harakatni muvofiqlashtirish ham buzil- gan. Ular to‘ppa-to‘g‘ri o‘tirib tura olgan, shuningdek, narsalarni chan- gallay olgan, ammo, murakkabroq harakatlar, ayniqsa, yurish qobiliyati buzilgan, shunday qilib, evolutsiyaning yuqori bosqichlarida murakkab harakatlar va ulami muvofiqlashtirish funksiyalari ham miya po‘stiga o‘tadi.
I.P. Pavlov yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlarida shunday hodi­salami ilmiy asosda tushuntirib berdi. Hayvonlar bosh miyasining ayrim qism- larini olib tashlash ustidagi tajribalar shuni ko‘rsatdiki, hayvon biologik taraq- qiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, quyi qismlarining yuksak psixik funksiyalami bajara olish imkoniyati o‘shancha kam bo‘ladi. Odamda miya- ning quyi qismlari yuksak psixik ftmksiyalami bajarishga mutlaqo qodir emas.⁹ Odam miyasining po'sti ostidagi qismlari po'st funksiyasini loaqal qisman ham bajara olmasa kerak. Yarim sharlarsiz tug‘ilgan bolalar (anzitsefallar)ni kuzatish bu holni juda ravshan tasdiqlaydi. Odatda, bunday bolalar uzoq ya- shamaydi. Shunday bolalardan birining faqat uch yil-u to‘qqiz oy yashagani ma’lum. Bu bola doim yotgan, turishga biron marta ham harakat qilib ko‘rmagan. U narsalarni ushlashga hech urinmagan, hatto narsalarni qo‘lda ushlab turishni ham bilmagan. Faqat yuzida ba’zi bir harakatlar ko‘ringan; u ba’zan ijirg‘angan; emganda va qoshiqlab ovqat berilganda lablari va tili ha- rakatga kelgan. Bola tagi xo‘l bo‘lganda ham hech parvo qilmagan. Bu bola bilan gaplashish yoki unga biron narsa o‘igatish aslo mumkin boMmagan. Unda hatto eng oddiy ko‘nikmalar ham hosil bolmagan. Yuqorida aytilgan- lardan, miyaning po‘st ostidagi qismlarining psixik hayotga hech qanday alo- qasi yo‘q degan ma’no chiqmaydi. Yarim sharlar po‘sti o‘z tolalari bilan bosh miyaning hamma qismlariga va orqa miyaga bog‘langan. Shu bilan biiga, yuqorida aytilganidek, orqa miyadagi nerv hujayralarining tolalari va po‘st ostidagi sohalaming tolalari yarim sharlar po‘stining qismlariga bogMangandir. Shu sababli butun markaziy nerv sistemasi va uning faoliyati boimasa, psixik hayot ham bo‘Imas edi. Shu bilan biiga, butun nerv sistemasining va butun organizmning faoliyatida bosh miya po‘sti asosiy rol o‘ynaydi. I.P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, yarim sharlar po‘sti oiganizmdagi hamma funk­siyalami idora etadi, katta yarim sharlar po‘sti organizmning barcha funksiya- larini boshqaradi.
Periferiyadagi nerv sistemasi markaziy nerv sistemasi bilan chambar- chas bog‘liq bo‘lib, undan ajralmasdir. Periferiyadagi nerv sistemasi nervlardan tuzilgan: bu nervlar markaziy nerv sistemasidan chiqib va butun organizmga tarmoqlanib, organizmning har bir qismini bosh miya va orqa miya bilan bogMaydi. Bosh miyadan 12 juft nerv, orqa miyadan 31 juft nerv chiqadi (2-rasm).
Periferiyadagi nerv tolalari orqa miya bilan bosh miyaning ichki qism­lariga kiradi. Ular bosh miyaning hamma qismlari bilan, jumladan, bosh miya po‘sti bilan bog‘lanadi.

XULOSA

Xulosa sifatida aytishimiz mumkinki, bir qancha hukmlarning mantiqiy bog’lanishi natijasida hosil bo‘lgan yangi hukm insonning bilish faoliyatida alohida ahamiyatga ega. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shaklidirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq hukmlardan yangi hukm hosil qilamiz.
Masalan, har qanday harakat materiya harakatidir, issiqlik harakat shaklidir, degan ikkita hukmni olaylik. Bu ikki hukmdan, demak issiqlik materiya harakatidir degan yangi hukm chikariladi. Bo‘nda birinchi hukm hamisha umumiy hukm bo‘lib, ikkinchi hukm yakka hukm bo‘ladi.
Keltirilgan misollardan kurinib turibdiki, mulohaza yuritish ham xulosa chiqarish ham voqelikni bevosita bilishning asosiy shakli sifatida namoyon bo‘lgan oldingi ikki hukmga asoslanib, uchinchi hukm chikariladi. Mazkur xulosani bevosita tekshirib ko‘rishga xech qanday ehtiyoj xolmaydi. Shu sababdan xulosa chiqarishda fikr o‘rtasidagi shunday bog’lanish natijasida bir yoki undan ortiq hukmlardan uchinchi hukm keltirib chikariladi.
Xulosa chiqarish uch turga bo‘linadi: induktiv, deduktiv va analogiya.
Masalan, temir elektr tokini o’tkazadi, pulat elektr tokini o’tkazadi, mis elektr tokini o’tkazadi, rux elektr tokini o’tkazadi. Demak, barcha metallar elektr tokini o’tkazadi, degan umumiy xulosa chiqaramiz.
Misol uchun barcha metallar elektr tokini o’tkazadi. Temir metaldir. Demak, temir ham elektr tokini o’tkazadi.
Analogik usulda chikarilgan xulosa chin, taxminiy hamda yolg’on bo‘lishi mumkin. Fikr yuritishning bo‘nday shakli ko‘pincha yosh bolalarga xos xususiyatdir. Demak, jo‘z’iy ikki yakka hukmlarga asoslanib, jo‘z’iy yoki yakka hukm keltirib chikaramiz. Masalan, bog’cha yoshidagi bola mana bunday mulohaza yuritadi: adamlar darvozadan ismimni aytib chaqirib keldilar. Ular sovg‘a olib kelgan bo‘lsalar kerak. Bu bolaning muloxazasini tahlil qilib kursak, uning fikr yuritishi mana bo‘nday tarzda taraqqiy etganligini shoxidi bulamiz. Utgan galda adam ismini aytib chaqirib kelgan edilar, yana chaqirayotirlar. Albatta, adam menga sovg‘a olib kelganlar, deb xulosa chiqaradi.
Shunday qilib, analogik yo`l bilan xulosa chiqarganda murakkab qonuniyatlar to‘g‘risidagi bilimlar o‘zlashtirilmasa-da, lekin turmushning turli jabhalarida undan foydalanib turiladi.
Amerika psixologlarining ta’kidlashlaricha odamlarning ongli ravishda xulosa chikrradigan vaqtida xulosa miyaning harakatlanish uchun tayyorgarlik ko‘rish vaqtidan keyinrok sodir bo‘ladi, ya’ni miya xulosa chiqarish vatstidan oldin unga tayyorlanar ekan. Ba’zi tadkskrtchilar odamning xulosa chiqarish jarayonining spektitsizmga (har narsaga shubxa bilan qarashga) yuyishadi. Ko‘pincha qaror qabul qilish bosqichma-bosqich amalga oshadi, degan fikr ilgari so‘raladi. Xulosa chiqarishning yana bir faraz funksiyasi ongning keyin sodir bo‘ladigan ish -harakatga ayni bir vaziyatda paydo bo‘lganda ishga tushishi haqida fikrlar berilgan.
Sog’liq tizimidagi ijtimoiy-iqtisodiy gradientlar shu faktni ko’rsatadiki, sogliq tizimidagi tengsizlik muammosi nafaqat ushbu muammodan aziyat chekib jabr korganlar, balki jamiyatga tegishli bolgan har bir shahsning vazifasidir. Sogliqni saqlash borasidagi ijtimoiy-iqtisodiy gradientning sistematik xarakteri yana shuni ko’rsatadiki, sogliq borasidagi tengsizlik adolatsizlikning nishonasidir. Bu esa, ayniqsa hayot davomida ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning rivojiga hissa qoshuvchi yoshlar va bolalarga nisbat sogliq borasidagi tengsizlik haqida gap ketganda yaqqol togridir.
Shu boisdan, bolalar va yoshlar borasidagi sogliqqa qaratilgan etiborni hisobga olgan holda yuqori qatlamlar va davlat hukumati ushbu sohada adolatsizlikning oldini olish uchun bir qancha muhim chora tadbirlarni amalga oshirishlari zarur. Hukumat shuni hisobga olishi kerakki, bolalar va yoshlarga nisbatan yomon holdagi salomatlik chora tadbirlariga ajratilgan investitsiyalar ijtimoiy va iqtisodiy orqa ketishni taminlashi mumkin. Bolalar va yoshlarga qaratilgan etiborsizlik, hususan ota-onalarning bolalar salomatligini takomillashtitish uchun emas, aksincha bu borasida loqaydliklarga yol qoyishi aksincha natijani olib keladi va uzoq kozlangan rejadagi ijtimoiy va iqtisodiy muammo va chekinishlarga olib kelishi mumkin.