I мукаддима хива ва кддимги хоразм маданияти



Download 1,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/5
Sana27.03.2022
Hajmi1,63 Mb.
#513222
1   2   3   4   5
Bog'liq
Xiva madaniyati

(
12
).
1920 
йил апрелида Хивада халк вакиллари- 
нинг I Умумхоразм курултойи булиб утди, ун- 
да Хива хонлиги тугатилганлиги, Хоразм Рес- 
публикаси тузилганлиги, мамлакатнинг кадимий 
номи тикланиб, Хоразм деб атала бошлаши эъ­
лон килинди. Ёш хиваликлар дастури курул- 
той кабул этган Муваккат Конституцияга асос 
килиб олинди (13). Курултой республика ху- 
кумати — Халк Нозирлари Кенгашини тузди. 
Большевиклар Россияси янги тузилган давлат- 
ни зудлик билан тан олди ва 1920 йил сентяб- 
рида у билан шартнома тузди. Шартномада Хо­
разм Халк Республикасининг мустакиллиги ва 
бекарамлиги сузсиз тан олинди (14). Уша пайт- 
даёк тузилган харбий-сиёсий ва иктисодий би- 
тимларда большевиклар Россияси томонидан Хо­
разм Республикасига харбий, иктисодий ва ма- 
даний ёрдам бериш кузда тутилган эди. Шу 
билан бирга янги давлатнинг иктисодий тарак-
киётидаги эркинлигм чеклаб куйилдн. «Ахдла- 
шувчи томонлар бир-бирини узаро куллаб-кув- 
ватлашп кондаларига асосан, — дейилган эди 
битим моддаларидан бнрида, - Хоразм Рес- 
публикаси узининг ичкн нстеъмоли учун зарур 
булганидан ортикча барча хом ашёни Россия 
Республикасп ихтиёрига топшнради». Битимда. 
аввало, пахта ва унинг махсулотлари. муйна, 
гмлам, чарм. жун, урурликлар шундай махсу- 
лотлар жумласига киритилган эди (15). Шун­
дай килиб Хоразм Реснубликаси Росснядан бош- 
ка давлатлар билан эркии савдо кнлиш хукуки- 
дан махрум килинди, унинг иктисодиёти эса 
Россиянинг иктисодий эхтиёжларига махкам 6
of

лик килиб куйилганлиги сабабли карам холатга 
тушиб колди.
Хива Хоразм Республикасининг пойтахтига 
айландн. 1918 йилги маълумотларга кура, унда 
салкам 25 минг киши яшар, 94 та махалла бор 
эди. Шахар ахолиси таркибида майда товар иш- 
лаб чикарувчилар ва ишбилармонлар купчилик 
эди. Майда хужайинлар ва эркин касб эгалари 
64 фоизни ташкил кнларди. Пролетар унсур- 
лар заиф, ишчиларнинг аксарияти (80 фоиздан 
купрояи) муайян ихтисосга эга булмаган мар- 
дикорлар эди. Саноат ишчилари хаддан ташка­
ри оз, майда хунармандчилик ва косибчилик 
саноати Хивада энг куп таркалган тармок эди. 
Республикадаги 36 та пахта тозалаш ва ёя заво- 
дидан иккитаси Хивада эди. Бундан ташкари 
бу ерда 5 та 
fhiht
хумдони, 70 от кучига эга 
булган дизель электростанцияси, тегирмон, хам- 
мом, босмахона ва 21 ракамли телефон стан- 
цияси бор эди. Кейинги икки корхона 1920 —
1921 йилларда курилган эди.
Шахардаги косибчилик саноати 214 та май­
да корхонадан иборат булиб, уларда 1200 га 
якин киши ёки мехнатга лаёкатли жами ахоли- 
нинг карийб 25 фоизи ишларди.
Эркин касб кишилари орасида мехнатга лаё­
катли ахолининг 2,2 фоиздан купрори мусул­
мон рухонийларининг вакиллари, дин пешво- 
ларига T^FpH келарди (16).
Хива Хоразм Республикасининг пойтахти ма- 
комини олгач, янги давлатнинг маъмурий-сиё- 
сий марказита айланди. Шахарда янги хоки- 
миятнинг турли марказий муассасалари, сиёсий 
ва жамоат ташкилотлари: Нозирлар Кенгаши, 
Марказий Ижроия Кумитаси (1921 йил май­
дан), унинг хузурида туркман ва козок-кора- 
калпок булимлари, нозирликлар ишлаб турар-
4 8 ^ -


ли. 1>у идоралар роспублнканинг сиёсий, хужа- 
лпк ва маданий курнлииш вазнфаларннн хал 
кнларди. Хивада халк вакнлларшшнг бешта ку­
ру лтойи, Хоразм Коммуннстик партиясннинг 
туртта съезди, касаба уюшмаси, комсомол, дех- 
конларнинг конференциялари, йирнлишлари, ку­
ру лтоилари булиб утдн.
М;ианпй-маърифий, тиббий муассасаларнн 
ташкил этишга катта эътнбор берилди. 1920 йил 
апрелида Хивада каровсиз етим болалар учун 
интериат-мактаб, 800 урннлн клуб, 200 нусха 
китоб фондига эга булган кутубхона, 120 урии- 
ли касалхона очилди, кииокурнлма, почта, те­
леграф, дорихона ва бошка муассасалар ишлай 
бошладн. Тез орада шахарда ХКП Марказий 
Кумитаси хузурмда халк университети, партия 
мактаби, маориф нозирлнги хузурмда укитув- 
чнлар семмнарлари. курслар пшлай бошладм. 
Мазкур укув юртларн янги тузум учун мафку- 
ра марказлари эди.
1924 йилда республикада 2300 киши таълмм 
олиб турган 36 та бошланрпч ва у рта укув юр- 
тидан унтачаси пойтахтда жойлашган эди. Хн- 
вада 10 дан зиёд газета ва журнал нашр эти- 
ларди. 1924 йилда хиваликлар Тошкент, Моск- 
вадан ва совет Россиясмнинг бошка шахарлари- 
дан минг нусхадан купрок турлм марказий га­
зета ва журналларни олиб турдилар. Хамза Ха- 
кимзода Ннёзнйнинг ташаббусм билан Хивада 
хаваскор созанда ва хонандалардан мнллий 
труппа ташкил этилди.
Янги ташкил этмлган давлат муассасаларн- 
иинг фаолмяти, ижтимонй турмушнмнг янги 
шаклларм кадимий шахар хаётмга жон кнрит- 
ди, ундагн ижтимонй турмушни фаоллаштириб, 
турли кучлар уртасндаги уткнр карама-карши- 
ликка хам сабаб булди. Хоразм Республикаси 
эълон кнлингандан кейнн бир ой утгач Хивада 
хон тарафдорн булган рухоннйлар бошчилиги- 
да кузяолон бошландн. Улар Мадаминхон мад- 
расасига бир неча минг днндорни туплаб, ша- 
риатни химоя килиш шиори остида халк хоки- 
миятини аидариш ва хон хокнмиятини тиклаш- 
ни талаб килиб чикдилар (17). Жунаидхон бу 
кузролонни бажонудил куллаб-кувватлади.
1920 йил сентябрь ойинннг урталарида янги 
хокимиятга тарафдор булган Кушмамадхон бош- 
чилигидаги туркман бошликлари ва жангчила- 
рининг катта бир гурухи хоинона кулга оли- 
ниб, судснз ва терговсиз отиб ташланди. Ру­
ломал ихон кочишга улгурди. Аммо уни тутиш
учун жазо отряди юборнлдн. Бу отряд йулда 
учраган бир неча кишлокнн ер билан яксон 
килиб кетдп. Бу вокеа окибатнда ёвмнт ахолн- 
си чул оркалн оммавий равишда Эронга кочдн. 
Хоразм Республнкаснда миллатлараро муноса- 
батлар кескинлашдн, Россияга карши кайфнят 
кучайдн. Шундан фойдаланган Жунаидхон мнл- 
лнй озодлнк курашини кучайтириб юборди (18).
Шу ерда, Хивада 1920 пил 6 март куни булиб 
утган митннгда собнк ёш хиваликлардан иборат 
булган Полвон Ниёз Юсуповнннг хукумати арда- 
риб ташланганлигн эълон килинди. Унинг но- 
зирларн Жунандхонга борнб кушнлди.
Мана шу ва бошка вокеалар Хоразм Республн- 
касннннг мустакнллигн ва бекарамлигн ха- 
войи эканлигндан дарак берадн. 1920 йил 13 
сентябрдаги нттнфокдошлнк шартномаснда Хо­
разм Республикасининг «тула мустакиллнги ва 
бекарамлигн» Россия томонндан эътпроф км- 
лннганлигн амалда курук декларация булиб чнк- 
дн. Хоразм Республикаси эълон кнлннишн ара- 
фаснда ва ундан кейин хам большевиклар Рос­
сияси унинг турмушн барча сохаларнга ёппасн- 
га, ошкора аралашавердн.
1919 
йил сентябрида тузилган РСФСР Мар- 
казий ижроня кумитаси билан Халк Комиссар- 
ларн Советининг Туркнстон пшлари буйича мух- 
тор комнссмяси бу ишларнннг бевосита ижро- 
чиси булдн, кейннчалик у кискача Турккомис- 
сия деб атала бошладн. Катта ваколатлар бе- 
рилган бу комиссия Туркистон Республнкаснда 
Россия большевиклар хукуматининг вакнли бу- 
либгнна колмай, унга Туркнстон билан чегара- 
дош мамлакатлар, аввало, Бухоро ва Хива бн- 
лан алока урнатиш хам топширнлган эдн. 
РКП(б) Марказий Кумитаси 1919 йил 10 октя- 
брдаги махсус мандат билан Турккомнссиянинг 
ваколатларини янада кенгайтнрди. Унинг зим- 
масига У рта Осиёдаги олий партия назоратн 
вазифаси юкланди. Бу эса Турккомиссняга ёш 
коммуннстик ташкнлотларга ёрдам бериш ни- 
кобн остида, вокеаларнинг рнвожланишига таъ- 
сир утказнш ва уларнн уз йулига солиб юбо- 
риш учун бахона булди. Турккомиссия микдор 
ва ташкилий жихатдан жуда заиф хивалик ком- 
мунистик гурухларни ташкилий жихатдан жипс- 
лаштиришга доимо эътибор берганлиги беж из 
эмас. Россия большевикларн мазкур давлатда 
уз сиёсатини амалга ошириши учун шу гурух- 
лардан фойдаланмокчи булди. Улар хивалик 
коммунистларга хар томонлама, аввало харбий
4 - нею
49 !ф>


мадад бериб, улар учун махсус сиёсий курсат- 
малар ишлаб чикиш оркали «1920 йилги Хива 
революцияси» деб аталган вокеаларда тарих 
рил

дирагини бошка ёкка буриб юборишга, кейин- 
чалик ёш хиваликларнинг муътадил сиёсий дас- 
тури доирасидан чикиб кетишга муваффак бул- 
дилар.
1920 
йил 10 февралдаёк, Хивадаги куролли 
тунтаришдан кейин бир неча кун утгач, Турк- 
комиссия уз мажлисида Хоразмдаги вокеалар 
ва «Хива инкило6и»нинг истикболлари турри- 
сидаги масалани расмий равишда мухокама кил- 
ди. X и вага фавкулодда ваколатлар билан фав­
кулодда комиссия юборишга карор килинди.
1920 йил март ойида бу ерга юборилган Хоразм 
ишлари буйича фавкулодда вакил каби (бу ва- 
кил кейинчалик большевиклар Россиясининг 
шунта ухшаш бошка вакиллари билан алмаш- 
тирилди), бу комиссия хам амалда Хоразм дав- 
латининг ва ундаги халкларнинг такдирини хал 
килиш билан шурулланди.
Мазкур мухтор органлар хар бир 
й и р и л и ш

га, вокеага, хар кандай карорга аралашар эди. 
Масалан, 1920 йил 4 апрелда Хива шахрида 
булиб утган партия-совет фаолларининг йоти- 
лишида Хива инкилобий кумитаси, ёш хива­
ликларнинг шахардаги аъзолари билан бирга 
РСФСРнинг Хоразм ишлари буйича мухтор ко- 
миссияси тула таркибда, Россия куролли куч- 
ларининг Хивадаги кумондонлари ва коммуни- 
стлари хам катнашдилар. Йирилишда ягона пар­
тия-совет маркази — Хива коммунистлари ку- 
митасини тузишга карор килинди. Кумита тар- 
кибпга кирган ёш хиваликлар илгариги кели- 
шувга биноан уз партиясн таркатиб юборнлган- 
лигини эълон килдилар (19). Шу тарика, таш- 
каридан тазйик килиш йул и билан, коммуннс­
тик харакатнинг базаси сифатида саноат проле­
тариата мутлако булмаган бир мамлакатда ком- 
муннстларнннг якка хокимлиги эълон килинди 
ва миллий-демократик партия тугатнлди.
Бирок махаллий коммуннстик ташкилотлар 
сафига кирган собик ёш хиваликлар мамлакат 
сиёсий ва давлат хаётига рахбарликни давом 
эттирдилар. Улар халк вакиллари I Умумхо- 
разм курултойида сайланган биринчи респуб­
лика хукуматининг узагннп ташкил килдилар. 
Нолвоп Ниёз Юсупов Халк Нозирлари Кенга- 
шининг раиси этиб сайланди (20). Ёш хнвалик- 
лар хукуматининг купчилпк аъзолари либерал 
демократ булганликлари учун, уз мамлакатини-
нг мустакил давлат сифатида миллий-демокра­
тик йулдан боришини ёклаб чикдилар. Бу хол 
Россиянинг большевик рахбарларига ёкмас эди, 
шу сабабли улар ёш хиваликлар хукуматини 
бадном килишга уриндилар. Турккомиссия 1920 
йил июнидаёк биринчи хукуматнинг фаолияти- 
ни «хукуматнинг иш кобилияти паст ва мехнат- 
кашлар уртасида хурматга сазовор эмас», деб 
бахолади. Холбуки, умуман иктисодиёт дара- 
жаси хаддан ташкари паст ва хужалик турму- 
ши бутунлай издан чиккан, биринчи жахон уру- 
ши йилларида бошланган кулфатлар кейинги 
йилларда баттар кучайган мамлакатда жуда кис­
ка муддат ичида бирон-бир муваффакиятга эри- 
шиш амримахол эди.
1920 
йил сентябрь ойида туркман кабилала­
рининг бир катор рахбарларидан шафкатсиз- 
ларча уч олиниши билан боглик булган вокеа­
лар большевиклар Россияси мухтор органлари- 
нинг камситувчилик сиёсатини очик-равшан ош- 
кор килиб куйди.
Уша пайтдаёк шу иш билан шурулланган тер­
тое комиссияси мазкур отрядларни куролсиз- 
лантириш ва шундан кейин содир булган фо- 
жиалар учун бевосита айбдорларни аниклаган 
эди: Россиянинг Хоразмдаги мухтор вакили 
Шокиров «туркман отликларини отиб ташлаш 
хакида якка узи фармойиш» берганликда айб- 
ланди, Россия большевик кушинлари гурухи- 
нинг кумондони Дубянский туркман отрядлари- 
нинг ишларига аралашишда, хеч бир сабабсиз 
репрессиялар килишда айбланди ва х.к. (21). 
Бирок фожианинг хакикий айбдорлари четда 
колиб, бутун айб ёш хиваликлар хукумати зим- 
масига юкланди ва бундан Турккомиссия томо- 
нидан Хоразм Республикасининг ичкн ишла­
рига яна хам купрок аралашиш учун бахона 
сифатида фойдаланилди. Турккомиссиянинг
1920 йил 19 октябрдаги карори билан янги 
тайинланган РСФСР нинг Хоразмдаги мухтор 
вакили М.Сафоновга уша вокеалардан кейин рес­
публиканца кескнн туе олган миллатлараро му- 
носабатларни тартибга солиш сохасида жуда 
кенг ваколатлар берилди.
Сафонов республикадаги уз ваколатчилик 
фаолиятинн кенг авж олдириб юборганлиги, 
бутун республика худуди буйлаб сафар килиб, 
Х'чрашув ва митннглар уюштирганлига унинг рес­
публика конуний хукуматини писанд килмасли- 
шд;ш, республика ишларига бевосита аралашиш- 
га харакат кнлганидан далолат беради.


Ёш хиваликлар хукумати уз мавкеини мус- 
тахкамлашга, Сафоновни Хоразмдан чакирти- 
риб олишга эришишга харакат килади, миллий 
армияни ташкил этиш, мамлакат рахбариятида 
мустакил йул утказишга интилади.
Бу харакатларга жавобан ХКП Марказий Ку­
митаси ва хукуматдаги ёш хивалик рахбарларга 
карши уларни сиёсий жихатдан яккалаб куйиш 
максадида зур бериб кампания бошланди. Ту­
рккомиссия ва унинг мухтор вакили Сафонов 
Хива армиясининг сиёсий бошкармасига асосий 
умид борлайдилар, унда большевиклар Россия- 
сининг сиёсий ходимлари купчиликни ташкил 
килар эди. Сиёсий бошкарма Хоразмдаги бутун 
партиявий-сиёсий иш аппаратини узбошимчалик 
билан кулга олиб, ХКП Марказий Кумитаси- 
нинг сиёсатига зид бориб, кенг омма орасида 
унга карши иш утказди. Натижада у бутун пар­
тиявий-сиёсий турмушнинг танхо рахбари бу­
либ колди.
Мамлакатда оммавий митинглар утказилди. 
Уларда армия сиёсий бошкармасининг кутку с и 
билан ёш хиваликлар хукуматини агдариш ха- 
кида карорлар кабул килинди. 1921 йил 6 ма- 
ртда Хивадаги ана шундай митинглардан бири- 
нинг карорига биноан хукумат аядариб ташлан- 
ди ва II Умумхоразм курултойи чакирилгунга 
кадар сиёсий бошкарма руйхати асосида 5 ки- 
шилик Инкилобий кумита тузилгани эълон ки- 
линди.
Шундай килиб, Хоразм Республнкаснда яна 
ташки кучлар томонидан давлат тунтариши ут­
казилди ва конуний сайланган ёш хиваликлар 
хукумати ардарилди.
Давлат тунтаришининг катнашчилари уз ра- 
лабасини конун билан мустахкамлашга шошил- 
дн. 1921 йил 15 май куни Хивада II Умумхора­
зм курултойи чакирилди. Унга тайёргарлик иш­
лари ва курултойнинг иши большевиклар пар- 
тияси мухтор вакилларининг бевосита рахбар- 
лигнда утди.
II 
курултой янги Конституцияни тасдикла- 
ди. Унга аввалги хон хукуматларинннг тараф- 
дорлари, дин хизматчилари ва «текинхур ун- 
сурлар» (ёлланма мехнатдан фойдаланган ба- 
давлат дехконлар ва хунармандлар шундай 
умумлашма ном билан аталар эдн) сайлов ху- 
кукидан махрум этилнши туррнсидагн модда 
киритилди. Рухонийларга иктисодий тазйик ут­
казишга урнниб курнлди, вакфларга хужум 
килинди, шу ерларда ншловчи дехконлардан
давлат фойдасига солик ундириш жорий этил- 
ди (22).
Умуман, II курултойнинг карорлари Хоразм 
Республикасининг ривожланиш йул и узгарга- 
нидан: миллий-демократик йулдан воз кечилиб, 
жамият синфий табакаланиш йулига ута бош- 
лаганидан дарак берар эди. Шу йулни мустах- 
камлаш учун курултойда ёш хиваликлар хуку­
матининг сиёсати халкка карши сиёсат деб ко- 
раланди (23).
Ривожланиш йул и узгариши билан айни бир 
вактда Хоразм Республикасининг суверен ху- 
куклари доимо камситилар, унинг давлат мус- 
такиллиги оёкости килинар эди.
Республика ва унинг халклари такдирини 
ташки кучлар, уз мухтор, «фавкулодда» вакил- 
ларини кетма-кет юбориб турган кимсалар хал 
килар эди. Республика ахолисининг урф-одат- 
лари ва турмушини билмайдиган, унинг кад- 
риятларини тушунмайдиган, унинг турмуш тар- 
зи, урф-одатлари, анъаналари, динига ёт бул­
ган бу кучлар махаллий вазиятда турри йул то­
па олмас эдилар. Шундай булса хам, улар мам- 
лакатга рахбарлик килар, жамиятни сунъий 
равишда синфий табакаларга булишга интилар, 
рухонийларнинг, урур-кабила бошликларининг 
ахоли кенг табакаларига таъсирини камайтириш 
ва чеклашга уринар, жамиятда синфий зид- 
диятни аланга олдирар эдилар. Илгари киш- 
локларда тузилган камбараллар кумиталари ер- 
сиз ва оз ерли дехконлар иттифокига, кейин- 
чалик «кушчи иттифоки»га айлантирилди.
Аммо Хоразм Компартияси уларнинг асосий 
куроли булиб колаётган эди. Уни мустахкам- 
лаш никоби остида узлуксиз (1920 йил декаб­
ри, 1921 йил ёзи, 1923 йил) кайта руйхатга 
олишлар, оддий аъзолардан рахбарларгача 
хилма-хил тозалашлар утказилар, айрим пар­
тия ташкилотлари ва кУмиталари таркатиб 
юбориларди. Доимий силкитишлар йули билан 
юкорининг иродасига итоатгуй ювош партия- 
ни вужудга келтириш максади кузда тутилар- 
ди.
Бунга муваффак хам булинди. ХКП нинг I 
съезди (1921 йил декабрь) республика куролли 
кучлари туррисидаги масалани мухокама килиб, 
уни битта отлик полк ва укчи батальон билан 
чеклаш мумкин, деб хисоблади. Бу, аслида узи- 
нинг миллий армиясига эга булишдан бош тор- 
тиш эди. Куролли кучларни шу кадар оз дара- 
жагача чеклаб куйиш аслида давлат мустакил-


лигннинг мана шу мухнм рамзи тугатилишнни 
билдирарди.
Мамлакатнннг иктисодий мустакиллигнга хам 
хужум бошланди. 1921 йилнинг кузидаёк 
РКП(б) Марказий Кумитаси Туркнстон, Бухо- 
ро ва Хоразм республикаларини иктисодий бнр- 
лаштириш 
р о я с н н и
уртага ташлаган 
э д и .
1922 
йилнинг февралида бу гоя РКП(б) Мар­
казий Кумитаси Сиёсий бюросинииг мазкур уч 
республиканннг бирлашган хужалик органнни 
вужудга келтирнш максадга мувофнклиги туя- 
рисидаги карорида уз ифодасини топдн. РКП(б) 
Марказий Кумнтасннннг сиёсий бюроси учала 
республнкадаги пул муомаласнни бирлаштириш 
зарурлигнни иктисодий бирликиинг хал килув- 
чи шарти килиб куйдн. Россия червонеци пул 
муомаласининг асоси деб топплди (24). Шу та- 
рика. Хоразм Республикаси армиядан кейин дав­
лат мустакиллнги ва суверенитетииинг мухим 
тимсолларндан бири булмнш миллий валютаси- 
дан хам махрум булди.
Хоразм Республикаси билан Россия уртасн- 
да 1922 йилнинг июнида имзоланган янги бн- 
тим янада мустахкамрок иктисодий бпрлашув 
йулнда кунплган навбатдагн кадам булди. Бу 
бнтимга Хоразм Республнкаснга Россия ташки 
савдо вакилининг ёки Россия мухтор вакнлн- 
нинг кузатуви остида ташки бозорга чикнш ху- 
куки бернлди (25).
Хоразм Республикасининг суверен хукукла- 
рига бу кадар жадал аралашув хатто махаллнй 
коммуннстларни хам сароснмага солнб куйдн. 
Республика Компартнясининг III съездида (1922 
йнл июль) бир канча делегатлар «Хоразм -хо- 
размлнклар учун» шпори остида утказилаётган 
ислохотларга карши чикднлар. Аммо РКП(б) 
Марказий Кумнтасининг У рта Осиё бюроси бу 
фикрларни менсимадн ва 1923 йил 5 — 9 март 
кунлари, У рта Осиё республикаларини иктисо­
дий жихатдан бирлаштирншга барншлаб I кон­
ференция утказди. Уида бирлаштнрувчи ва му- 
вофиклаштирувчи марказ - У рта Осиё иктисо­
дий кенгаши (Средаз ЭКОСО) тузнлдн. Бу кен- 
гаш иктисодий сиёсатнннг бирлиги ва хужалик 
режаси асоснда иш олиб борнши лозим эди (26).
Хуллас, республика сиёсий, иктисодий, мо- 
лиявий турмушнга рахбарлик килишнинг энг 
асосий воситалари Россия назоратига утибгина 
колмай, хатто унинг давлат тизнмининг таркн- 
бий кисмларидан бирига хам айланиб колдн.
Советларнинг IV Умумхоразм курултойи
(1923 Гшл 17 — 20 октябрь) тасднклаган янги 
Конституция бу суверен давлатни Россия дав- 
латчнлиги аравасига узнл-кеснл кушиб кунпш- 
га кумаклашиб, Хоразм Республикасининг со- 
циалнстик курилиш йулига утиишни конун тар- 
зида мустахкамлаб куйди (27).
Янгн Констнтуцняга бнноан ернинг хусусин 
мулклиги бекор килинди, мавжуд барча ерлар 
умумхалк мулки деб эълон килинди ва мехнат- 
кашларга хеч кандай хак олмай топшприлди. 
Курултойда вакфлар туррисидаги уткир масала 
хам хал килинди: «барча вакф ерларига ягона 
кишлок хужалик 
с о л и р и
солинади, вакф ерла- 
рида утирган дехконлар эса бунннг учун хак 
тулашга мажбур килинмайдн» (28). К.урулто
1
"!ни- 
нг мана шу ва бошка карорлари барча нжтн- 
монй табакаларда: жамнки фукаролнк хукукла- 
ридан махрум этнлгаи, иктисодий ва сиёсий тур- 
мушдан кнсиб чнкарилган давлатманд кишилар- 
дан тортиб, хукумат томонндан ишончспзликка 
учраган зиёлиларгача; эхтиёжларига етарли эъти- 
бор бернлмаган туркман ахолнсининг аксар кис- 
мигача; линий ва куп асрлнк урф-одатлар асо- 
сндаги иктисодий муносабатларни ва солнк тар- 
тиб-коидгиармни бутунлан барбод этувчн ер тур­
рисидаги карор ва янги солик тнзнмндан норо- 
зн булган дехконлар ва хунармандларгача. ман­
да ва урта савдогарларгача 
хамманинг раза- 
бннн кузратдн.
Янги йулдан норози булгаи барча кучлар 
мамлакат мустакиллигнга. унинг урф-одатлари 
ва динини саклаб колиш учун ошкора кура- 
шаётган Жунаидхонга интила бошладн. Бу 
умумхалк харакатнни рас.мнн доиралар босма- 
чилик деб атаб, ундан каттик ташвншга тушлп.
IV Курултой тамо.м булганндан бир неча кун 
утгач, махаллнй хукумат РКП(б) Марказий Ку­
митаси Урта Осиё бюросига «богмачилнк» ку- 
чайганини билдириб, рест'бликадаги Россия к>'- 
шинларнни купайтнришни илтимос кнлди.
1923 
йнл охирларида Жунандхон билан сулх 
музокараларн бошлашга уриннб курнлди. Аммо 
унинг: 1) Россия кушинларннп Хоразмдан олиб 
чикиб кетиш; 2) шариатга тула эркинлнк бе­
риш; 3) барча собик хокимлар ва оксоколларнн 
яна уз лавозимларнга тнклаш; 4) солнклар ва 
патентларни бекор килиш каби шартлари (29) 
расмий доираларга ёкмас эди, албатта. Халк 
разабинп бостиришнинг иложи булмадн. Музо- 
каралар хам утказилмади. Рухоннйлар Жунанд­
хон номндан кузролон кутаришга чакнриб. ахо-


лига мурожаат этдилар. Хоразм вохаси чегара- 
сидагн кучманчи туркманларнинг купчилик кис- 
мига бошчилик килган Жунаидхоннинг чики- 
ши, шунингдек узбеклар жуда зич яшайдиган, 
рухоннйлар ва вакф ер-сувлари куп булган Ха- 
зорасп ва Питнак туманларидаги галаён бу куз- 
юлонни бошлаб берди.
Миллий озодлик харакати кенгайиб, омма- 
вий туе олди (30), унинг тулкинлари Хивагача 
етиб келди. 1924 йил 23 январдан 28 январгача 
шахар камал килинди. Камалда Жунаидхонни­
нг 
минг куролли суворийси ва пиёда аскар- 
лари катнашди (31). Хиванинг калъа деворла- 
ри остида шиддатли, конли жанглар булди. Куз- 
юлончиларни бутунлай тор-мор килиш учун Хо­
разм Республикасида жойлашган катта харбий 
кучлардан ташкари Туркистон фронтидаги ки­
ем л арни, хатто авиацияни шошилинч равишда 
жангга солдилар. Бу кушинлар кейин бутун 
республика худуди буйлаб килич кутариб утди 
ва хамма ёкка ут куйди.
Жунаидхонга карши сунги харбий харакатда 
Туркистон фронтининг уч мингга якин туяли 
карвони булган туртинчи отлик полки ва тук- 
кизта самолёт, шунингдек Яхшигелдининг турк­
ман отряди иштирок этди. 1924 йил 8 апрелда 
Жунаидхон Кизил Арват темир йул станцияси 
ёнида сунги бор жанг килиб, колган-кутган ас- 
карлари билан Эронга утиб кетди.
Халк ралаёнининг уткирлиги большевиклар- 
ни бирмунча сергаклантирди. РКП(б) Марказий 
Кумнтасининг У рта Осиё бюроси 1924 йил 20 
февралда турридан-турри: «Хоразм шароитида 
соф синфий сиёсий йул учун етарли замин йук 
эди», деб таъкидлади. Унинг тавсиясига биноан 
республикада утказилган бир канча тадбирлар 
мохият эътибори билан республика рахбарияти- 
нинг синфий сиёсат утказишдан чекингани, эъ­
лон килинган максадлар юмшатилганлигидан да- 
рак берди (32). Конституцияга сайлов хукукини 
кенгайтириш, ёлланма мехнатдан фойдаланувчи 
ва шахеан ишлаб чикаришда катнашувчи бой 
дехконлар ва косибларни сайловчилар руйхати- 
га кушиш туррисида кУшимча киритилди; солик 
солиш ва бошка йияимлар олиш тартиби хам 
узгартирилди, косибларга икки ёклама солик 
солиш тугатилди; вакф ер-мулклари дахлеизли- 
ги айтилди, ихтиёрий равишда курол топширган 
харакат катнашчилари афв этилиши эълон ки­
линди. Республиканннг хужалик ахволини ях- 
шилаш тадбирлари хам белгиланди.
Аммо бу тадбирлар мамлакатдаги сиёсий ва- 
зиятни тубдан узгартира олмади. Сиёсий ах- 
вол можароли булиб колаверди. Бухоро ва 
Туркистонда булгани каби, Хоразмда хам ха- 
лкнинг тинимсиз каршилиги уз давлатчилпгпни, 
турмуш тарзи, дини, тарихий анъаналари уз- 
гармаслигини химоя килиш йулидаги кенг ми- 
кёсли озодлик харакатига айланиб кетди. Чет- 
дан келтирилган давлат ва жамият курилиши- 
нинг ёт шакл ва усуллари маъмурий йул би­
лан ижтимоий турмушга жорий килинар: сиё­
сий тизимда хокимлар ва оксоколлар тартиб- 
коидаси Урнига шУролар тикииггирилар; иктисо­
дий турмушда аерлар давомида мукаддас ва 
дахлеиз хисобланиб келган хусусий мулкчилик 
тугатилар; маънавий турмушда халк астойдил 
ишонган, бутун маъноси ва мохиятини дили­
га жо килган дин — ислом таълимотига 
ху-
жум килинар; ижтимоий сохада фукароларнинг 
айрим хукукларига хужум килишдан бошлаб 
Хоразм жамиятининг бутун-бутун ижтимоий 
катламларини батамом йук килишгача бориб 
етилган эди.
Янги ижтимоий тартиб-коидаларнинг ёппа- 
сига хужуми шароитида У рта Осиё халклари- 
нинг онгида узига хос анъаналарни химоя ки­
лиш уз давлатчилигини мустахкамлаш билан 
айни бир нарса деб идрок этиларди. У рта Осиё 
халклари Хоразм, Бухоро, Туркистонни уз кад- 
риятининг энг мухим тимсоллари деб, уз тари- 
хи, дини, маънавияти^ аждодларининг ватани 
рамзи деб билар эдилар. 20-йиллардаги миллий 
озодлик харакатида У рта Осиёдаги мазкур дав- 
латларнинг зУр жипелаштирувчилик ахамияти 
катта куч билан намоён булди. Бу харакатда
У рта Осиёдаги барча халкларнинг вакиллари 
бир сафда туриб: «Туркистон — туркистонлик 
халкларнинг ватани. Душманни ватан тупрояи- 
дан хайдаб чикарамиз!», «Хоразм — хоразм- 
ликлар учун!» деган ва бошка шиорлар остида 
уз она-юртининг мустакиллиги учун курашди- 
лар.
Тарихан таркиб топтан мазкур давлатларнинг 
мавжудлиги большевикларнинг режаларига тус- 
кинлик килар эди. Уша пайтда Туркистон фрон­
тининг харбий кисмларидан иборат кудратли 
куч хам халк каршилигини бостира олмас эди. 
Ана шунда РКП(б) рахбарияти 1924 йил ян­
варь ойида, хали Хоразм Республикасидаги куз- 
ролон бутунлай бостирилмаган бир пайтда мил- 
лий-худудий чегараланиш 
р о я с и н и
уртага таш-


лади. Бу 
р о я
Турккомиссия томонидан 1920 йил- 
даёк ишлаб чикнлган эди.
РКГКб) Марказий Кумнтасининг Ташкплот 
бюроси 1924 йил 31 январнда Тошкентга йул 
олаётган Я.Рудзутакка У рта Осиёдаги уч рес­
публика рахбарларп билан кенгаш утказиб, мил- 
лий-худудий чегараланишнинг и.мконняти ва 
максадга мувофиклнги туррисидаги масаланн ур- 
ганишнн топширдп.
Шу тарнка, Россия таркибида булган Тур­
кнстон республнкаснда чегаралаш утказиш ха- 
кидагн 1920 йнлдаги яоя анча кенг мпкёслн 
вазифага 
чегараланншга Туркнстон респуб- 
лнкасндан ташкари халп мохнятн жихатндан 
мустакил, суверен давлатлар булиб турган Бу­
хоро ва Хоразм республикаларини хам кушиш 
вазнфаспга айландн. У рта Осиёда миллнн-ху- 
дуднй чегараланиш утказиш ва уларнинг урни- 
да бир тусдаги миллим давлатлар ташкил этиб, 
кейннчалик уларнп СССР таркнбнга 
к у ш и ш
тур- 
рнсндагн масаланннг куннлпшп на кадар туррн- 
лигига Москвада хеч кандан шак-шубха йук 
эдн. Бирок Бухоро ва Хоразм республикаларн 
партия ташкилотларининг узпда бунннг туррн- 
лигпга шубхаланувчнлар бор эди.
Аввалнга, 1924 йнл март ойинннг урталарн- 
да Хоразм партия ва совет фаолларпнинг 
йири

лншн мнллнй-худудий чегараланншни утказиш 
ва Хоразм Республикаси миллий белгига караб 
чегараланишн хамда Урта Оснёда республнка- 
лар (Узбекистан, Туркманистон ва бошка рес- 
публикалар) тузпладнган булса, Хоразмнннг те- 
гишли туманлари янги республнкаларга кпри- 
шини ёкладн (33). Бирок, 28 апрель купи 
РКГКб) Марказий Кумитаси Урта Осиё бюро- 
спнннг мажлнснда Хоразм Республпкасндан ва- 
кил булиб келган ХКП Марказий Кумитаси- 
нинг котибн К.Одннаев билан ХКП Марказий 
Кумитаси бюросининг аъзоси М.Абдусаломов 
чегараланншга карши чнкдилар. 9 июнь куни 
ХКП Марказий Кумнтасининг нжроня бюроси- 
да уларнинг фикри куллаб-кувватландп. Шун- 
га карамай, нжроня бюро 26 и юл да миллим 
чегараланиш утказнлшиини «мутлако зарур» деб 
тан олдн ва Урта Осиё бюросндан Хоразмнп 
тула-тукис чегаралаш туррисидаги уз кароринм 
РКП (6) Марказий Кумитасига етказншни су- 
радн (34).
Россия давлати таркнбнга кирувчи Туркнс­
тон автоном республикаси билан бирга хаки- 
катда мустакил давлатлар булган Бухоро ва Хо­
разм республикалармнинг миллий-худудий че- 
гараланишга жалб этилнши, уларнинг кайтздан 
булиннши ва улар асосида СССР таркнбнга ки- 
рувчи янгн давлат бприкмаларн барпо этилиши 
окибатида мазкур икки мустакил давлат дунё 
харитасндан нук булиб кетди.
Урта Осиёда 1924 йилгн миллий-худудий че- 
гараланишдан кейин Хива пойтахт шахри ма- 
комндан махрум булди ва Хоразм Республика- 
сннннг узбек ранонларн билан бнрга Узбекис- 
тон таркнбнга Хоразм округинннг маъмурий 
марказн сифатида кнрдн, 1938 йнлдан кейин. 
ра|"юнлар ташкил этнлгач. Хива р;шоншшнг мар­
казн булиб колдн.
Йнгнрманчн йиллар бошпдагн шнддатли снё- 
сий жараёнлар, кадимий Хнвадаги конлн ку- 
ролли тукнашувлар шахарга аянчлн таиафот ет- 
казди. Унинг айрим жо(!лари бузилдн ва влн- 
рон булди. Шахар ахолиси анча камайдн. 1918 
йилда 25 минг киши яшаган булса, 1924 йилга 
келиб унинг ахолиси 18 мннгдан ошар-ошмас 
даражага тушнб колди (35).
Хива пойтахт шахар макоминн йукотган бул­
са хам, барнбир йирик маданий марказлардан 
бпри булиб колаверди. Юксак даражада ри- 
вожланган узнга хос модднн ва маънавнй мада- 
ният, халк усталарннинг куп асрлик тажриба- 
снии узнда мужассамлаштпрган меъморий оби- 
далар саналмнш Хоразмнннг урта аср меъмор- 
чнлмк ёдгорликлари жахонга машхур ва маълум- 
дир.
Хоразм Узбекистоннннг бошка минтакалари- 
га ннсбатан иктисодий жихатдан жуда колок 
эдн. 20 30-йнлларда бу ерда саноат корхонл- 
ларннн жойлаштнрнш учун зарур шаронт йук 
эдн. Катта кийинчнлнкларга карамай 1925 йил­
да Хива пахта тозалаш заводи ишга тушнрил- 
ди.
Шахарда саноатнн рнвожлантирнш учун. 
айннкса, миллий ишчи ва мутахасснслар зарур 
эди. Шу максадда ходнмлар тайёрлашдан тор- 
тнб уларнинг турмушнни йулга куйншгача тур- 
ли ишлар утказнлдн. Махаллнй хокимият ндо- 
раларн хатто маъмурий-буйрукбозлнк усулла- 
рини хам ншга солднлар. Масалан, 1937 пил 2 
августда Хива шахар Советн махалла кумита- 
ларининг рапсларига шахар пахта тозалаш за- 
воднда ишлаш учун хар бир махалладан 10 
киши ажратнш ха км да фармойиш юборди.
Махаллнй саноатда аввало косибчилик иш­
лаб чнкарншннн кооперациялаш вазифаси хал


этилди. 30-йилларнинг урталарида айрим май­
да артеллар бирлаштирилиб, йирик артеллар 
тузилди. Чунончи, пилла чувадиган, шойи ру- 
моллар ва гиламлар тукийдиган косибларни бир- 
лашгириб, «Умид* артели ташкил килинди. 1939 
йилда «Умид» артелидан ажралиб чиккан «Уч- 
кун» артели кулоллар, темирчилар, кунчилар 
ва бошкаларни бирлаиггирди.
Хивани электр билан ёритишни яхшилашга 
катта эътибор берилди. 1945 йилда курилган 
электр станция ахолининг 30 фоизини электр 
нури билан таъминлади. 1959 йилда Хивада 
фоидаланишга топширилган 550 квт кувватли 
электр станция шахарнинг электрга булган эх- 
тиёжини таъминлади.
Хива шахринннг маъмурлари шахар хужа- 
лигининг барча тармокларини. коммунал-ман- 
ший муассасаларни ривожлантиришга, умумин 
ободончиликка жидднй ахамият бердилар, бу 
мухим ишга шахарликларнинг узларини жалб
килдилар. 50-йилларнинг охирига келиб Хива­
да шахар водопровода курилди, кучаларнинг 
60 фоиздан купрояи асфальтланди. Саноат усу- 
лида уй-жой куриш хажми ошди, асосан икки 
каватли уйлар куришга киришилди. Шахар че- 
гараларини кенгайтириш хисобига якка тартиб- 
да уй-жой курила бошлади. Учта микрорайон 
вужудга келди. Шахарликлар табиий газ олди. 
Янги мактаблар, дуконлар, кинотеатрлар, ма- 
даний-маиший, тиббий муассасалар, ахолига 
машиий хизмат курсатувчи корхоналар пайдо 
булди.
^тган ун йилликлар давомида шахар киёфа- 
си тубдан узгариб, чегаралари анча кенгайди.
Хозирги Хивага келган киши хар кадамда 
янгиликка кузи тушади, кухна обидалар замо- 
навий нморатлар билан ёнма-ён турганини ку- 
ради. Бу ноёб шахарда утмиш ёдгорликлари 
тарихдан далолат берса, янгилнклар одамлар- 
нинг мехнати ва зафарларидан дарак бермокда.

Download 1,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish