I мукаддима хива ва кддимги хоразм маданияти



Download 1,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet1/5
Sana27.03.2022
Hajmi1,63 Mb.
#513222
  1   2   3   4   5
Bog'liq
Xiva madaniyati




I. МУКАДДИМА
ХИВА ВА КДДИМГИ ХОРАЗМ МАДАНИЯТИ
*Хоразм ноёб маданият, нафис санъат, юксак маъри-
фат, турмушнинг домо фалсафаси ва инсонпарварлик гоя-
лари билан йугрилган адабиёт ва шеьрият масками,
думёвий илм учоцларидан бири...
Хоразм вох,асининг тарихий-маданий мероси бевосита
Хива шах,ри билам боглщдир
».
Ислом Каримов
арказий Осиёдаги энг диккдтга сазовор ша- 
харлардан бири — Хива Амударёнинг чап 
сохилида, 
Р
збекистоннинг хозирги Хоразм 
вилоятининг жанубида жойлашган. Бу — 
минтакада бутунлигича сакланиб колган ягона 
нодир обида-шахардир. 1967 йилда Хива ку- 
рикхона-шахар деб эълон килинди, 1990 йил- 
дан бошлаб эса Хиванинг ички клсми — Ичан 
калъа ЮНЕСКО томонидан жахон ахамиятига 
молик тарихий обида сифатида эътироф этил- 
ди.
Хива маъмурий жихатдан туман марказидир. 
Н. Муравьев сузларига Караганда, XIX аср бош- 
ларида бу ерда «уч мингтача хонадон ва ун 
минггача ахоли» истикомат килган (1). Пол­
ковник Г. Н. Данилевский фикрича, утган аср 
уртасида «Хива ахолиси хар икки жинсда 4000 
жондан ошмайди» (2). Асримиз бошида у ерда 
20 мингга я кин ахоли истикомат килган. Хозир 
эса, сунгги статистик маълумотларга кура, ша- 
хар ахолиси 52 минг кишига етди.
Хива ва унинг атрофидаги табиий-географик
иклим инсон хаёт кечириши ва фаолият курсати- 
ши учун кулайдир. Шахар Хоразм вохасининг 
жануби-гарбий кисмида жойлашган, Коракум 
сахросига деярли бевосита туташиб кетган. Ён- 
атрофидаги унумдор далалар ва шахарнинг узи 
хам вилоятнинг бутун жанубий кисмидан окиб 
утадиган кадимий Полвон-Разовот каналидан сув 
ичади. Иклими кескин Континентал, киши меъё- 
рида совук, кор кам булади. Ёзи эса иссик ва 
курук утади. Шахар якинида куйи сугориш ти- 
зимларининг окава суви билан туладиган бир 
канча кул бор. Хива туманининг махаллий ахо­
ли томонидан асраб-авайланадиган хамда окило- 
на фойдаланиладиган усимлик ва хайвонот дун- 
ёси, бутун вилоятдаги каби, анча бойдир.
Хозирги хиваликларнинг этник таркиби бир 
хил — шахар ахолисининг 95 фоизини ташкил 
киладиган узбеклардир. Руслар, татарлар, ко- 
рейслар, козоклар, украинлар ва бошка мил- 
латлар вакиллари эса озчиликни ташкил кила- 
ди. Асримиз бошида бутун Хива хонлигида ахо­
ли таркиби бундан хам хар хил эди.


«Туркестанский сборник»да келтнрилган 
маълумотларга Караганда, Хивада беш-олти элат 
вакиллари нстикомат кнлган. Булар — шайбо- 
нийлар авлоди булган узбеклар — мамлакатнн 
забт этнб, унга эгалик кнлганлар; сартлар — 
каднмгн ахоли; дурма - кул - форсийлар; 
атрофдагм кучманчи ва ярим кучманчи турк- 
манлар; коракалпоклар ва козоклар эди (3).
Хоразм ахолиси Хива хонлиги тузнлгандан 
кейин хам, хивалнклар сингари, ^зларинн хо- 
размлнклар деб атаган. Янги давлат номн асо- 
сан европалнклар, айникса рус муаллифлари 
томонидан Хива хонлиги деб ишлатилган. 1920 
иилда Хива хони агдарилгач, янги тузилган халк 
хокимияти мамлакатнинг кухна номини тиклаб, 
Хоразм Республикаси деб атагани ва сунги 
пойтахт Хивани марказлигича саклаб колгани 
бежиз эмас.
Хоразмлик-хиваликларнинг атрофдаги каби- 
лалар ва халклар билан алокалари, шунингдек 
Хоразм вохасидаги узлуксиз миграция жараён- 
лари, бу кухна заминнинг куп асрлик тарихи 
давомида уни бир неча бор босиб олган куп 
сонли келгинди боскинчилар уларнинг этник 
таркибига ва маданиятига таъсир курсатди. 
Шунга карамай, Хоразмнинг, шу жумладан Хи- 
ванинг туб ахолиси маданияти ва турмушининг 
узига хос хусусиятларини, хатто охиригача улиб 
битмаган уз тилини хам Олтин Урда хамда 
Хоразмда чияатой турклари хукмронлик кил- 
ган даврга кадар саклаб кола билди.
В. В. Бартольд Хоразмнинг XV аср тему- 
рийлар давридаги этник таркибини таърифлар 
экан: «Хива хони ва тарихчи Абулгозий кел­
гинди узбекларга махаллий сартларни, купрок 
шахарликларни, Урганч ва бошка бирмунча аха- 
миятли шахарлар хамда айникса Хива ва Хазо- 
расп ахолисини карама-карши куяди», — деб 
ёзганди.
ТошДУ антропологлари ва этнографлари то­
монидан Хивада утказилган тадкикотлар маълу- 
мотларига кура, И чан калъа ахолиси монго­
лоид белгиси бироз аралашган европеоидлар- 
дан иборат булган. Шахар атрофидаги кишлок 
ахолиси антропологик белгиларига кура шахар- 
ликлардан бирмунча фарк килади. Афтидан, 
бунда махаллий дехконлар хамда савдогар-ху- 
нарманд ахолининг европеоидларга анча ухшаш 
белгиларга эга булган кушни ярим кучманчи ва 
кучманчи туркман кабилалари билан этногене- 
тик хамда ирсий-генетик алокаларининг таъси-
ри кузга ташланади. Антропологларнинг тахми- 
нича, хиваликлар уз ирсий турига кура фарио- 
на (чует) узбекларига анча якиндир. Тозаборёб 
(Хоразмда) ва Чует (Фарронада) манзилгохла- 
ридаги казишмалар натижасида олинган пале- 
антропологик маълумотлар шундан далолат бер- 
мокда. Асримизнинг 20-йилларида Хива ахоли- 
сини тадкик килган Л. В. Ошанин хоразмлик- 
лар (хиваликлар) орийларга ва хинд-европа тил 
гурухига якин, деган хулосага келади (4).
Хива минтакасида, афтидан, милоддан ав- 
валги I минг йиллик урталарндан, шахар ман- 
зилгохлари булган дехконч^чик маданияти юзага 
кела бошлаган. Археологнк казишмалар жараё- 
нида Ичан калъа худудида турли даврларга оид 
бир неча маданий катлам аникланди. Археолог- 
лар, шунингдек, илк шахар бинолари излари- 
ни, сопол идишлар колдикларини ва бошка нар- 
саларни топишдн. Булар ушбу худудда одам- 
лар качон яшаганлигини аниклаш имконини бер- 
ди (5). Хусусан, Ичан калъанинг энг куйи кат- 
ламидан топилган нарсалар милоддан аввалги
V аерга оид деб белгиланди. Бу — 2500 йил 
деганидир. Шунингдек Хива урнидаги биринчи 
манзилгох атрофида одамлар дехкончилик би­
лан шурулланганини курсатувчи ашёлар топил- 
ди. Хивага якин жойлашган Хазорасп, Бозор- 
калъа, Хумбузтепа атрофида хам шунта ухшаш 
холатга дуч келинди.
Хива шахри юзага келганидан буён унинг 
тарихи мухим сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва 
маданий ходисаларга бой бутун Хоразм тарихи 
билан чамбарчас боглик булиб келди.
Ноёб кухна шахар колдикларига бой Хоразм 
ёхуд Хворазм — «Куёшли ер» — Марказий 
Осиёнинг энг кадимий тарихий-маданий минта- 
каларидандир. Кулёзма манбаларгина эмас, бал­
ки у ерда топилган, милоддан аввалги VI —V 
аерлар — милоднинг I — IV аерларига оид ар- 
хеологик-нумизматик ва эпиграфик ёдгорлик- 
лар хам шундан дарак беради. «Хоразм» номи, 
турлича транскрипцияда булса-да, нафакат зар- 
душтийларнинг мукаддас китобида, балки Бе- 
хистун битикларида, Геродот, милетлик Гека- 
тей асарларида хам учрайди.
Масалан, Бехистун битикларида Дорога (ми­
лоддан аввалги 521—485 йиллар) карашли 23 
вилоят саналганда хоразмийлар вилояти хам эс- 
лаб >ггилади. Бу вилоятга чеккада жойлашган 
Хива калъаси хам кирган. Милетлик Гекатей 
эса Парфия (хозирги Хуросон)дан шаркда


жойлашган «хорасмий» халкл ва «Хорасмия 
шахри* хакида ёзади. Геродот «хорасмийлар»ни 
парфияликлар ва с^едлар билан бир сатрапия- 
га киритади.
Вакти келиб бу кадимий воха, узига хос та- 
биий-географик шароитлари боис очик осмон 
остидаги ажойиб, хайратомуз табиий музейга 
айланди. Бу ерда кум барханлари узра куплаб 
калъалар ва саройлар вайроналари, шахарлар 
харобалари кад кртариб турибди, асрлар юзи- 
ни курган улкан сугориш тизимлари излари куз- 
га ташланади.
Бундан 60 йилдан зиёдрок аввал С. П. Толс­
тое рахбарлигидаги археологик-этнографик экс­
педиция кадимги Хоразмни урганиш буйича иш 
бошлаган эди. Унинг худудида 70 га якин ар- 
хеологик ёдгорлик руйхатга олинган. Уларни 
хронология жихатидан милоддан аввалги IV аср- 
дан милоднинг XV —XVI асрларигача булган 
даврга оид шахарлар, деб хисоблаш раем 

Download 1,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish