I мавзу: Иқтисодий ўсиш курсининг мазмуни вазифалари ва унга таъсир этувчи омиллар

10.2.2-Расм. Кенгайтирилган такрорий ишлаб чиқариш. 
Динамик ишлаб чиқариш жараѐнини ташкил қилиш қўшимча табиий 
ресурслар, фондлар ва қўшимча меҳнат ресурслар асосида шакллантирилади. 
Динамик тармоқлараро баланс қуйидаги кўринишга эга. 
Тармоқлар 
Жорий 
харажатлар 
ҳаракати 
потоки 
Тармоқлараро 
фондлар ҳаракати 
(ўсиши) 
Якуний 
маҳсулот 
Ялпи 
маҳсулот 
1 2 3 ... n 
1 2 3 ... n 
1 
2 
3 
.. 
n 
nn
n
n
n
n
n
n
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
Х
...
..
..........
..........
...
...
...
3
2
1
3
33
32
31
2
23
22
21
1
13
12
11
nn
n
n
n
n
n
n
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
Ф
















...
..........
..........
..........
...
...
...
3
2
1
3
33
32
31
2
23
22
21
1
13
12
11
n
N
N
N
N
..
3
2
1
n
Х
Х
Х
Х
..
3
2
1
Динамик балансда харажатлар ва маҳсулотлар тақсимоти тенгламаси қуйидаги 
кўринишда бўлади. 







i
ij
n
j
ij
i
N
Ф
Х
Х
1
Ишлаб чиқариш 
ресурслари 
Қўшимча фондлар 
(инвестиция) 
Маҳсулот
Қўшимча меҳнат 
ресурслари 
Ишлаб
чиқариш 
жараѐни 
(10.2.15) 

---

230 
Иқтисодий ўсишга фақат кенгайтирилган такрорий ишлаб чиқаришда, 
яъни динамик ишлаб чиқариш жараѐнини ташкил қилгандагина эришиш 
мумкин. Маълум бир вақт (t) ичидаги ўзгаришни тасаввур қилсанг, ўсиш 
j
Х

қуйидаги фарқдан келиб чиқади: 
 
 
Х
Х
j
t
j
j
Х
1
-
t



Иқтисодий ўсишнинг фондларни ўсишга пропорционаллиги қуйидагича 
аниқланади.
j
ij
ij
Х
b
Ф



, яъни
j
ij
ij
Х
Ф
b



Прогноз натижаларнинг сифатини ошириш учун прогноз объектнинг 
хусусиятларини чуқур ўрганиб, унинг ҳар бир элементини вақт бирлигида 
ўзгаришини чуқур ўрганиш, тадқиқот қилиш зарур. Иқтисодиѐтнинг 
макродаражаси ўта мураккаб тизим ҳисобланади. Чунки барча тармоқлар бир 
бири билан бевосита ажралмас ҳолда боғлиқдир. Алоҳидабир тармоқнинг
ривожланишини прогноз қилмоқчи бўлсак, унинг бошқа тармоқлар билан 
боғлиқлик даражасини инобатга олмаслик прогноз натижаларини талабларга 
ўлиқ жавоб бермайди.
Прогноз асосида макродаражада шакллантирилган режани амалда 
бажарилишини таъминлаш, тармоқлар ўртасида диспропорция бўлмаслиги, 
тармоқлараро материаллар харажатлари қандай бўлиши кераклиги, якуний, 
ялпи ва материаллар харажатлари ўртасидаги миқдорий боғлиқликни аниқлаш 
фақат тармоқлараро баланс моделлари асосида амалга оширилиши мумкин. 
10.3 Тармоқлараро балансда меҳнат ва фонд харажатлари 
ТАБ асосий моделининг шаклини ўзгартириш ѐрдамида яна бир неча 
иқтисодий кўрсаткичларни, жумладан, бевосита ва тўла меҳнат харажатлари 
коэффициентларини ҳам аниқлаш мумкин. Бу ҳолатда табиий (натурал) 
ўлчовдаги маҳсулотлараро балансга асосланамиз. Баланс сатрларида ҳар бир 
маҳсулотнинг бошқа маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ва сўнгги истеъмолга 
тақсимланиши ҳамда ҳамма турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга жонли 
(10.2.16) 

---

231 
меҳнат сарфланиш тақсимоти кўринади (меҳнат сарфлари бир хил 
мураккабликда деб олинади). 

j 
- 
j
-маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарфланган 
жонли меҳнат харажатлари; 
X
j 
- 
j
-маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажми бўлсин. 
У ҳолда 
t
X
j
j
j


- 
j
-маҳсулотнинг 1 донасини ишлаб чиқаришдаги бевосита 
меҳнат харажатларини кўрсатади. Тўла меҳнат харажатлари тушунчаси 
бевосита жонли меҳнат харажатлари билан моддийлашган меҳнат харажатлари 
йиғиндиси сифатида қаралади ва қуйидагича ҳосил бўлади: 
n
n
n
nn
n
n
n
n
n
n
n
n
n
T
T
T
T
t
t
t
t
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
T
a
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
3
2
1
3
2
1
3
2
1
3
3
3
33
3
32
3
31
2
2
2
23
2
22
2
21
1
1
1
13
1
12
1
11
Бу шаклда ҳар бир 
j
- маҳсулот учун: 
T
j
- 
j
-бирлик маҳсулотга сарфланган тўла меҳнат харажатлари коэффициенти; 
t
j
- бирлик маҳсулотга сарфланган бевосита жонли меҳнат харажатлари 
коэффициенти; 
a
ij
T
i
- 
i
-ишлаб чиқариш воситаси ѐрдамида 
j
-маҳсулотга кўчирилган 
моддийлашган меҳнат харажатлари. 
T
a T
t
j
ij
i
j
i
n





1
.
(10.3.1) 
Бу тенгламадан зарур алмаштиришлар ѐрдамида қуйидаги тенгламани 
олиш мумкин: 
T
b t
j
ij
j
i
n




1
, (10.3.2) 
бу ерда 
b
ij
- тўла харажатлар коэффициентларидир. Демак, ҳар қандай 
j
-
маҳсулот учун тўла меҳнат харажатлари катталиги барча хилдаги маҳсулотлар 
турларига сарфланган бевосита меҳнат харажатларининг солиштирма 
йиғиндиси сифатида аниқланиши мумкин. 

---

232 
Тўла меҳнат харажатлари кўрсаткичлари ҳар бир маҳсулот тури бўйича 1 
дона маҳсулотга сарфланган ҳақиқий ижтимоий меҳнат харажатларини 
акслантиради. 
Ҳозирги кунда мураккаб бозор иқтисодиѐти шароитида фаолият олиб 
борувчи субъектларнинг самарали хатти-ҳаракатлари уларнинг бозор 
конюънктурасини яхши таҳлил қила олишлари ва керакли қарор қабул 
қилишларига боғлиқдир. Бунинг учун улар ўзларининг турли шароитларини 
ҳар томонлама иқтисодий таҳлил қила олишлари керак. Буларга мавжуд 
маблағлардан қандай маҳсулотлардан қанча ишлаб чиқариш, қаерда ва кимга 
қандай баҳоларда сотиш кераклигини аниқлайди. 
Бунинг учун уларга моделлар ва моделлаштириш, уларнинг турлари, 
асосий босқичлари, маълумотлар билан тузилган моделларни тўлдириш 
йўллари ўргатилиш билан моделлаштириш натижаларида қўлга киритилган 
иккиламчи маълумотлардан бозор иқтисодиѐти шароитида турли қарорлар 
қабул қилишда амалда фойдаланиш йўлларини кўрсатиб беради. Аниқ 
иқтисодий объектлар мисолида моделлаштиришни, объектга таъсир этувчи 
омилларни ўрганиш ва уларнинг таъсир кучини баҳолаш, самаланинг моделини 
тузиш ва компьютерда турли хилдаги вариантлар устида иқтисодий-математик 
изланишлар олиб бориш ва олинган натижаларни ҳам иқтисодий, ҳам 
математик томондан тўғри талқин қила билишни ўргатишдир.