I мавзу: Иқтисодий ўсиш курсининг мазмуни вазифалари ва унга таъсир этувчи омиллар

МУХОКАМА УЧУН САВОЛЛАР. 
 
1.
Инвестиция бозорини қандай шакллантириш мумкин?
2.
Молиявий ислоҳотнинг асосий мақсади ҳақида фикрингиз?
3.
Пул бозори ва инвестиция бозори ўртасида қандай фарқлар мавжуд?
4.
Хорижий инвестициялар деганда нимани тушунасиз?
5.
Молиявий ва реал инвестицияларни қандай тушунасиз?
6.
Ўзбекистонда қулай инвестиция муҳитини яратиш учун қандай чора-
тадбирлар амалга оширилаяпти?
7.
Қисқа ва ўзоқ муддатли инвестицияларни тушунтиринг.
8.
Чет эллик инвесторларни инвестициялари Ўзбекистон Республикаси 
ҳудудига жалб қилиш қандай йўллар билан амалга оширилади?
9.
Инвестициялар жойлашувини барқарорлаштиришни қандай амалга 
оширилади. 
10.
Барқарор иқтисодий ўсишнинг асосий йўналишлари нималардан иборат?

---

134 
7-БОБ. ИННОВАЦИЯ ВА ИҚТИСОДИЙ ЎСИШ. 
7.1 Инновацион жараѐнни иқтисодий ўсишга таъсири. 
Технология ѐки билимларнинг иктисодий аспектлари шахсий истеъмол 
махсулотларнинг иктисодий аспектларидан деярли фарк килмайди. Билим 
ракобатга эга булмаган махсулот хисобланади, чунки бир вактнинг ўзида бу 
махсулот тури билан фойдаланиш мумкин. Билимнин ракобатга эга булмаган 
томонининг асосий ахамиятьи, бу махсулотни бир марта ишлаб чикаришдек 
билинади. Сиз истеъмол килаетган махсулотингизни бошка бир инсон 
истеъмол килмайди, шунинг учун шу махсулотни ишлаб чикарган фирмалар 
уша инсон учун ва сиз учун ишлаб чикаладилар. Аммо махсулотни керак 
булган рецептни бир марта яратиш мумкин, ва бундан кейин бу рецептдан 
купчилик фойдаланиши имкониятига эга. Бу шуни билдирадики технология 
ривожланиши белгиланган харажатларни белгилаб беради, ва бир маротаба 
фойдаланилади.
Масалан Microsoft Excel программасини ярятиш учун, купчилик 
одамларга кечю кундуз ишлашларига тугри келар эди. Аммо бу 
программаларни яратилиши биланок, уни компакт-дисклар ердамида 
купайтириш мумкин булади. Худди шундай килиб, Блэк ва Шоулзлар (Black 
and Scholes) бир неча йиллар давомида формулани яратиш билан 
шугулландилар ва бу формулани яратгандан кейингина бошка одамлар 
томонидан калькуляция килиш осонлашди. Буни яратишдаги бошлангич 
харажатлар юкори булган, кейин эса улардан нусха олишдаги кетгган 
харажатлар камайиб борган. 
Билим куринишидаги яратилган махсулотлар киймати киммат бўлади, 
чунки фирмалар рақобатга эга бўлмаган маҳсулотларни яратишда кўпроқ 
эътибор берадилар. Янги назариянинг ва неоклласик назариясининг фарқлари 
шундан иборат: дунѐдаги реал вазият тубдан фарқ қилади, чунки баъзи бир 
фирмалар рақобатчилик шароитида амал килмайдилар. 

---

135 
Микроиқтисодиѐт назариясига кўра биз шуни биламизки, белгиланган 
харажатлар борлигида, ўсиб бораѐтган харажатлардан кўра юқори бўлади. 
Рақобатчилик шароитида одатда нарх ўсиб бораѐтган харажатларга тенг бўлиб 
қолади. Демак ҳар қандай фирма билим кўринишида яратиб бораѐтган 
маҳсулот нархи қиммат бўлади ва ўз навбатда зарар кўриб борадилар. Шунинг 
учун фирмалар маҳсулот ишлаб чиқаришларидан олдин уни бошланғич 
ҳаражатларни қоплашга ѐрдам берувчи қонуний хужжатларни пайдо бўлишига 
кўпрок эътибор берадилар. Бу шароитда билимнинг иккинчи томони келиб 
чиқади, яъни билим олишнинг қийинлигидир. Шунинг учун хукумат шундай 
бир меъерий ҳужжат тузишлари керакки бирон бир маҳсулот яратувчи шахс 
ѐки фирма шу маҳсулотга тўлиқ эгалик қилиши имконини беришлари керак. 
Шундай қилиб бирон бир маҳсулотни бирон бир шахс томонидан яратилиши 
қонуний асосга эга бўлиши лозим: Microsoft Excel программаларини пиратлар 
томонидан нусха кўчириб уларни сотишлари мумкин, агарда Microsoft 
компаниясининг муаллифлик ҳуқуқи химоя қилинмаса. Аммо бошқа 
маҳсулотларга эга бўлишни чеклаш имконияти бўлмаса (масалан билим олиш), 
у ҳолда давлат томонидан шу институтларга субсидиялар ажратишлари керак. 
Баъзи бир иқтисодчилар техник революциясининг келиб чиқиши кўпрок 
давлатларга боғлик бўлган, чунки улар маҳсулот яратувчилар учун қатъий 
қонуний-меъерий ҳужжатлар яратиб бердилар. Шунинг учун билимнинг ва 
ўзоқ муддатли иктисодий ўсишга эришиши учун давлат томонидан муаллифлик 
хукукини химоя килувчи хужжатларни кабул килишларидир. Агарда бу 
хукуклар вактида белгиланмаганда эди купчилик яратилган янгиликлар 
булмаган булар эди. Муаллиф хукукини химоя килиш идораларини тўзишда, 
хукумат икки омилни инобатга олиши лозим. Махсулот ишлаб чикарилгандан 
кейин уни монопол ишлаб чикаришга имкон бермасолик.
Глобал шароитида иқтисодий ўсишга эришиш учун муаллифлик 
хукукини химоя килишни нафакат бир давлатда балки бутун дунеда амалга 
ошишлиги бунга кафолат беради. Бошка сўз билан айтганда Ўзбекистон ишлаб 
чикарилган махсулот бутун дунеда сотилиш имкониятига эга булиши керак 

---

136 
аммо худди шу махсулотни бирон бир давлат томонидан яратилиши қонун 
билан химоя килиниши керак. Бу таъриф ҳамда савдо келишувидаги 
максадларидан бири хисобланади. 
 
Илмий техника тараққиѐтини иқтисодий ўсишдаги улушини ва таъсирини 
ҳисоблаш кўплаб иқтисодчи олимлар изланиш объекти бўлиб келган. Солоу 
иқтисодий ўсиш моделида техника тараққиѐт ва жамғарма каби омиллар 
экзоген бўлиб кўрсатилган ва ўз ўзидан ривожланиш тенденциясига эга деб 
кўрсатилган. Юқорида кўрилган Р. Лукас иқтисодий ўсиш моделида ва Менкю 
ва бошқалар иқтисодий ўсиш моделларида илмий техника тараққиѐти 
эндогенлаштирила бошлаган. Иқтисодий ўсишга илмий техника тараққиѐтини 
таъсирини кўриб чиққан ва моделлаштирган иқтисодчи олимлардан ромер 
бўлиб ҳисобланади. У ўсиў моделида, физик капитал ва инновацияга жалб 
этилган инвестицияларнинг натижаларини киритиган. Инновация натижалари 
бўлиб янги товар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ѐки мавжуд технологик 
жараѐнни самарали ташкил этиш бўлиб ҳисобланади. Бу ғоялар бошланғич 
этапда фирмалар учун тескари самара бўлиб ҳисобланади. Чунки фирма янги 
технологияда ишловчи ишчиларни қайта тайѐрлаш каби бир қатор 
ҳаражатларга дуч келади ва ишлаб чиқариш жараѐнида ўргатилади бу самара 
―ишлаб чиқаришда ўқитиш‖ деб ном олди. Ромер моделида Кобба-Дугласнинг 
ишлаб чиқариш функциясидан фойдаланиб, у бир фирма доирисида акс 
эттирилиб қуйидаги кўринишга эга: 
,
0<α<1,
β>0 (7.1.1) 
Бу ерда 
мос равишда t вақтда фирманинг ялпи маҳсулоти, 
капитал ва меҳнат ҳажми. 
- иқтисодиѐтдаги технология даражаси. 
кўрсаткичи умумий билимлар даражаси ўсиши билан ўсади. Умуман 
кўрсаткичи 
кўрсаткичи билан бир қаторда ўсади чунки капитал 

---

137 
ўсиши билан амалиѐтда ўқитиш ўсади. Шунинг учун бу моделда капитал 
захираси билимлар даражасига тенг бўлиб ҳисобланади. 
=
, бу ерда 
- t вақтдаги ялпи капитал захираси. 
Фараз қилайлик бу тоифадаги фирмалар иқтисодиѐтда N та. Бунда 
=N
, ишчи кучи =N ва ялпи ишлаб чиқариш қуйидаги ишлаб чиқариш 
функцияси орқали ифодаланилади: 
0<α<1,
β>0 (7.1.2) 
Жамғарма нормаси s ва аммортизация нормаси δ Солоу моделидек 
экзоген бўлиб ҳисобланади. Аҳолининг ўсиш сураъти n га тенг. Иқтисодиѐтда 
юқори ўсиш қайтими кузатилади α+(1-α)+β=(1+β)>1. Капитал ўзгариши 
қуйидагича ифодаланилади: 
(7.1.3) 
Агар тенгликни K га бўлсак у ҳолда 
, тенгликдан келиб чиқиб 
барқарор ҳолатда Y ва K бир хил ўсиш сураътлар билан ўсади. Ишлаб 
чиқаришнинг ўсиш суръати: 
(7.1.4) 
Барқарор ҳолатда 
(7.1.5) 
7.1.1 тенгликнинг ўнг томони нолга тенг эмас деб ҳисобласак, у ҳолда 
ўсиш аҳоли ўсиши натижасига эришилади. Агар n>0 ва β=1-α бўлса, ўсиш 
суръати чексизликга интилади. β+α>0 бўлган ҳолатда ҳам ўсиш суръати 
чексизликга интилади: 
δ = 

---

138 
-
= + (7.1.6) 
 
Ҳар бир ҳолатда ўсиш экзоген омили оқибатида эришилади, чунки 
иқтисодий ўсиш аҳоли ўсиш суръати ҳисобига эришилади, у эса моделда 
экзоген омил сифатида берилган. Фақатгина n=0 ва β=1-α ҳолда эндоген ўсиш 
ҳисобига эришилади. 
= 
=s
(7.1.7) 
Фараз қилайлик, агар фирма янги товар ишлаб чиқариши учун 
белгиланган ҳажмда ҳаражат қилса, лекин кейинчалик бу товарга монополияга 
эга бўлади. Аввалгидек ишлаб чиқариш маҳсулотнинг бир қисми инвестиция 
қилинади
 
деб ҳисобланса, инвестициялар янги товар ишлаб чиқариш ва 
уларнинг амалиѐтга қўллаш учун ишлатилади. Бу ҳолда ишлаб чиқариш 
функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади: 
=