I mavzu. «Ilmiy tadqiqot metodologiyasi» fanining maqsadi va vazifalari

 
IV.
Umumilmiy eksperimentlar. 
4.1. Xayoliy eksperiment 
Ilmiy bilish usullari masalasini ko„rib chiqqanimizda alohida umumilmiy bilish usullari 
guruhi mavjudligini qayd qilgan edik. Bu usullar tabiat va jamiyatda keng tarqalgan xossalar va 
qonuniyatlarni o„rganishda samarali natija berishi bois fanning deyarli barcha soha va 
tarmoqlarida tatbiq qilinadi. Analiz va sintez, formallashtirish, analogiya, tizimli yondashuv va 
boshqalar shular jumlasiga kiradi. 
Umumilmiy usullar qatorida xayoliy eksperiment o„ziga xos ijodiy imkoniyatga ega bo„lgan 
usul hisoblanadi. 
Xayoliy eksperimentda ob‟ekt sifatida uning aqliy analogi (o„xshashi) bo„lgan obrazli model 
tuziladi, shundan keyin bu model tasavvur qilish kuchi bilan turli sharoitga qo„yiladi, tahlil 
qilinadi. 
Masalalan, tadqiqotchi uch o„lchovli golografik obrazni tasavvur qilib, uning topologik 
ko„rinishini model sifatida qabul qilishi mumkin. Bunda xayoliy model – «ob‟ekt» paydo 
bo„ladi. Tadqiqotchi ongida hosil bo„lgan modelga fikran ta‟sir ko„rsatib, undagi mumkin 
bo„lgan o„zgarishlarni qayd qiladi, ularni tahlil qiladi. Bu borada tadqiqotchi nazariy bilimidan 
foydalanib, turli birliklar, doimiyliklar va postulatlarga asoslanib tasavvuridagi modelning 
miqdoriy qiymati va o„zgargan xossalarini aniqlaydi, uni har tomonlama o„rganadi. 
Demak, xayoliy eksperimentning asosiy quroli – izlanish ob‟ektining ongda tuzilgan modeli 
bo„lib, tadqiqotchi o„zini tasavvurida uni turli sharoitga qo„yadi, “ta‟sirlar” o„tkazadi, bo„lishi 
mumkin oqibatlarni mantiqiy tahlil vositasida ko„rib chiqib xulosaga keladi, xatto bashoratomuz 
g„oyani olg„a surish imkoniyatiga ega bo„ladi. 
O„tgan asrni boshida N.Bor noklassik fizikada endi shakllanayotgan atomning planetar 
modeli ustida xayoliy eksperiment o„tkazib, yadro atrofida aylanayotgan elektronning bir qator 
xossa va holatlarini tasavvur qildi, qo„lga kiritilgan faktlarga asoslanib uchta gipotetik postulatni 
(qoidani) olg„a surdi: 1) atomda tashqi ta‟sir bo„lmaganda statsionar (o„zgarmas) holat mavjud; 
2) atom statsionar holatda bo„lganda aylanayotgan elektronning impulsi diskret (uzuq-uzuq) 
qiymatga ega; 3) elektron bir statsionar orbitadan ikkinchisiga o„tganda bir kvant energiyani 
chiqaradi yoki yutadi. Keyinchalik Borning bu g„oyalari o„tkazilgan bir qator real fizik 
eksperimentlarda to„la tasdiqlandi. 
Xayoliy eksperiment tadqiqotchi amalga oshirayotgan aqliy faoliyatning bir ko„rinishi 
bo„lib, unda tasavvurni kuchi bilan real eksperimentning obrazli modeli ongda shakllantiriladi, 
ob‟ektning haqiqiy yoki mumkin (ehtimolli) bo„lgan hislatlari aniqlanadi. 
Xayoliy eksperiment strukturasiga: 1) tadqiqot ob‟ektining tasavvurda yaratilgan aqliy 
(ideal) modeli; 2) eksperimentning mavhumlashtirilgan sharoiti va modelga (xayolda) 
o„tkaziladigan ta‟sirlar; 3)xayoliy ob‟ektga ko„rsatiladigan ta‟sirlarni ongli va reja asosida 
o„zgartirish; 4) xayoliy eksperiment jarayonida fan qonunlari, tamoyillari, fundamental 
birliklaridan foydalanish kiradi. 
Shunday vaziyat ham bo„ladiki, tadqiqotchi real eksperimentni o„tkazishga to„sqinlik 
qiladigan tashqi tabiiy muhit va ta‟sirlar borligini inobatga olishga majburdir. Muammoning bu 
tamonini hisobga olsak xayoliy eksperiment ma‟lum ustunlikka ega. Bunday eksperimentda 
chegara qo„yadigan va to„sqinlik qiladigan tabiiy omillar fikrda inobatga olinmaydi, tasavvur 
qilish yo„li bilan tajribani ongda mavhum model va jarayonlar shaklida amalga oshirish mumkin. 
Xayoliy va real eksperiment o„rtasida o„xshashlik mavjud, ya‟ni har qanday real 
eksperimentni amalga oshirishdan oldin uni tadqiqotchi o„z ongida rejalashtiradi, o„tkazish 

---

jarayonini bosqichlarga bo„lib tasavvur qiladi. Shu bois, ko„p hollarda tadqiqotchi real 
eksperimentni ideal rejasi sifatida xayoliy eksperimentni ongida o„tkazadi, sodir bo„lishi mumkin 
jarayonlarni tasavvur qiladi, natijasini ma‟lum ehtimollik bilan ko„z oldiga keltiradi. 
Xayoliy eksperiment qayd etilgan ustunlikka ega bo„lgani bois, real eksperimentga 
qaraganda tatbiq qilinishi sohasi ancha kengdir. Ayniqsa real tajribani o„tkazishni iloji 
bo„lmagan vaziyatda tadqiqotchilar xayoliy eksperimentga tez-tez murojaat qiladilar. 
Yana fan tarixiga nazar tashlaymiz. Galiley xayoliy eksperiment o„tkazib jismlarning 
harakati holatida inersiya mavjud,degan xulosaga keldi. Olimning kashfiyoti Aristotelning 
harakatdagi jismda uni itarayotgan kuch yo„qolsa u to„xtab qoladi, degan fikri umumiy 
qonuniyatni bildirmasligini asoslab berdi. Galileyning kashfiyoti haqida A.Eynshteyn shunday 
deydi: «Biz ko„rdik – ki, inersiya qonunini bevosita eksperimentda namoyish qilib bo„lmaydi, 
uni faqat kuzatish bilan bog„langan mushohadali tafakkurdan keltirib chiqarish mumkin. Bu 
masalada real eksperimentni o„tkazishni iloji yo„q». Haqiqatan ham hech qanday real 
eksperimentda inersiya qonunini kuzatib bo„lmaydi, biron – bir asbobda qayd qilishni iloji ham 
yo„q. 
Xayoliy eksperiment real izlanish chegarasini kengaytiradi, tasavvur qilishni kuchi bilan 
real eksperiment oldida turgan to„siqlarni «bartaraf» etib, kashfiyotga olib boradigan g„oyani 
olg„a surish, xulosa qilish imkoniyatini beradi. 
4.2.Matematik eksperiment
Matematik eksperiment xayoliy eksperimentga o„xshash moddiy eksperimentga qaraganda 
bir qator afzalliklarga ega. 
Moddiy eksperimentni o„tkazish uchun ko„p vaqt, vositalar, turli manba va ta‟minot zarur. 
Bundan tashqari yana bir muammo mavjud. Agar ishlab chiqilgan uskuna o„rganilayotgan 
xodisa, uning xossalari haqida yetarli ma‟lumot bera olmasa, unda boshqa yangisini qurishga 
to„g„ri keladi. To„g„ri, fiziklarda salbiy natija ham bari-bir natija, degan naql mavjud. Ya‟ni, 
eksperiment o„tkazishda sodir bo„lgan muvafaqiyatsizlik tadqiqotchini qayerda xatoga yo„l 
qo„yilganligini izlashga majbur qiladi. Matematik eksperiment arzon, qisqa vaqt ichida amalga 
oshiriladi, modelni boshqarilishi esa yengil,ya‟ni,matematik operatsiya orqali amalga oshiriladi. 
Matematik eksperiment asosini o„rganilayotgan ob‟ektning matematik modelini tuzish 
tashkil qiladi. Bu model matematik struktura ko„rinishiga ega , ob‟ektning o„rganish uchun zarur 
bo„lgan tomonini ifodalaydi. 
Eksperimentda matematik struktura va uning parametrlariga fizik yoki ob‟ektning tabiatiga 
mos keladigan ma‟no beriladi, shu ma‟nodan kelib chiqqan holda olingan natija tushuntiriladi. 
Tenglamalar tizimidan tashkil topgan model kuzatsa bo„ladigan topologik, grafik ko„rgazma 
shaklga keltirilgan bo„lishi mumkin. 
Matematik eksperimentning texnologik bosqichlari quyidagilardan iborat: 
1. Ob‟ektning matematik modeli tuziladi, ko„rib chiqilishi kerak bo„lgan tomonlar, 
masalalar ahamiyatiga qarab birinchi va ikkinchi darajaga bo„linadi, modeldan foydalanish sharti 
va chegarasi aniqlanadi. Model differensial yoki integrodifferensial tenglamalardan iborat 
matematik formulalar asosida tuziladi. 
2. Eksperiment oldiga qo„yilgan vazifa matematik masalaga aylantiriladi. Masala 
algebraik formulalar majmuasi bo„lib, unda hisob va yechimni topish shartlari ifodalanadi. Ko„p 
xollarda masala algoritm shakliga keltiriladi. Bunda eksperimental masala turli sinov rejimidan 
o„tayotgan modelning optimal parametrik qiymatini topishdan iborat bo„ldi. 
3. Kompyuterdan foydalanish maqsadida eksperimentga oid masalani yechish 
algoritmi va dasturi ishlab chiqiladi. 
4. Matematik amallarni bajarilishi davomida natija raqamli axborot shaklida paydo 
bo„ladi, ularning mazmuni aniqlanadi. Axborotni aniqligi modelni asosini tashkil qilgan 
tenglamalar va algoritmlarni naqadar ishonchli bo„lishi bilan belgilanadi. 
5. Matematik model ustida olib borilgan hisoblar natijasi qayta ishlab chiqiladi, 
olingan qiymatlar va raqamlar bo„yicha xulosa chiqarish amalga oshiriladi. 

---

Xususan,fizikada matematik eksperiment usuli bilan termoyadroli sintez jarayoni o„rganildi. 
Bunda deytriy va tritiyni sharik shaklida ifodalaydigan sonlar va tenglamalar tizimidan iborat 
model ishlab chiqildi. Modelga tenglamalarda ifodalangan «lazer nuri» yuborildi. Ma‟lum 
algoritmlar asosida bajarilgan matematik operatsiyalarni ko„rsatishicha modeldagi markazni 
qisilishi haroratni katta darajaga ko„tarilishishga olib keldi. Natijada parametrik qiymatlar keskin 
o„zgardi, termoyadroli reaksiyani ifodalaydigan miqdoriy o„zgarishlar hosil bo„layotgani ayon 
bo„ldi. 
4.3. 
Kompyuterli eksperiment 
Ilmiy tadqiqotda kompyuter texnologiyasidan foydalanish yangi imkoniyatlarni ochib 
beradi. Bu texnologiya o„zida matematik va xayoliy eksperiment, modellashtirish va analogiya 
usullarida mavjud bo„lgan afzallik va ustun tomonlarini birlashtiradi. 
Kompyuter texnologiyasida eksperiment qo„yish uchun zarur bo„lgan mexanizm va vositalar 
mavjud. Bulardan eng muhimi kompyuter dasturida mujassamlalangan sun‟iy aqldir. 
Inson aqli bajaradigan amallar va funksiyalarni (hisoblash, obrazlarni tanish, boshqarish, 
tahlil qilish, umumlashtirish, baholash va boshqalar) kompyuter tomonidan bajarilishi sun‟iy aql 
amalga oshiradigan operatsiyalarni namoyon bo„lishidir. Sun‟iy aql faoliyatini yuzaga 
keltiradigan struktura kompyuter dasturidir. Kompyuterli grafikani ixtiro qilinishi, uni fan va 
amaliyotning turli sohalarida keng tatbiq etilishi sun‟iy aql texnologiyasini takomillashtirish 
ishida tub burilish yasadi. 
Sun‟iy aql (inson aqlini modeli, analogi sifatida)ikkilamchi hislatga ega bo„lsada, ko„p 
jarayonli, beqiyos parametrli va o„ta murakkab ob‟ektlarni o„rganishda bugungi kunda tengi yo„q 
vosita hisoblanadi. 
Hozirgi yaratilayotgan kompyuterni beshinchi avlodi bir daqiqada bir va undan ko„p milliard 
holat yoki variantlarni qayd qilishi mumkin. Uzaro bog„langan protsessorlar ansamblidan tashkil 
topgan bunday texnologiya kampyuterli grafika yordamida har qanday murakkab ob‟ektni 
xossasi, harakati va o„zgarishini modellashtirish qobiliyatiga egadir. 
Kompyuterli eksperimentda asosiy qurol-dastur va ekspertli baholash tizimidir. Oxirgisi 
ham dasturni maxsus turini tashkil qiladi. O„zaro bog„langan protsessorlar tizimiga o„xshash, 
eksperimentni o„tkazishda turli operatsiyalarni bajarishga muvofiqlashtirilgan dasturlar to„rini 
tuzib, undan foydalanish mumkin. 
Dastur ko„rsatma, algoritm, freym va slotlardan iborat bo„lgan tizimdir. Freym dasturga 
kiritilgan, ob‟ektning biron-bir xossasi yoki belgisini ifodalaydigan atama va hukm blokidir. 
Har bir freym ob‟ektning belgisi haqida axborot beradigan slotdan tashkil topgan. Slot freym 
unsuri bo„lib, ayni paytda quyi darajaga nisbatan mikrofreym rolini o„ynaydi. Boshqacha qilib 
aytganda, har bir slotda boshqa bir freymni ko„rsatkichi mavjud. Demak, freymlar va slotlar 
kombinatsiyasini (o„zaro uyg„un birikmasini) tuzish orqali har qanday ob‟ektning modelini 
yaratsa bo„ladi. Ko„rgazma vosita sifatida daraxt obrazidan foydalanish mumkin. Daraxt ildizi-
axborot banki (manbai), tanasi – dastur, undagi algoritm, shoxlari – freymlar, barglari – 
slotlardan iborat. Bu sxema xolos, chunki aytganimizdek, har bir slot freym ko„rsatkichiga ham 
ega. Masalan, «maymun» freymini olaylik. 
«Maymun» freymi 
Belgi atamalari slotlar 
Bu Primat 
Jinsi Yoki urg„ochi 

---

Yoki erkak 
Yoshi I Butun son 
“Banan” sloti(mikrofreymi) 
Yashash makoni I O„rmon 
Sevimli ovqati I Banan Bu I meva 
Ermaklaydii I Daraxtlar rangi I sariq 
Ta‟mi I shirin 
Tana turi I Qayshqoq Terisi I qalin 
Kelib chiqishi I banan daraxti 
1-rasm 
Maymun evolyutsiyasi va hayot tarzi muammosiga oid tajribaviy izlanish maqsad qilib 
qo„yilgan taqdirda, uning intellektual qobiliyatini tekshirishga qaratilgan kompyuterli 
eksperiment o„tkazish mumkin. Bunda primatlar biologiyasi, hayot tarzi va psixologiyasga oid 
axborotlarni o„zida saqlagan freymlar to„ri (haritasi) ishlab chiqiladi. Bitta yoki bir guruh 
maymun zotlari, ularni o„rab turgan sharoit modellashtiriladi. 
Freymlar tarkibiga oldingi tajribalarda maymunlar bilan o„tkazilgan eksperimental sinov 
natijalari ham kiritiladi. 
Tuzilgan animatsion modelga axborot buyruq shaklini olgan vazifa (ta‟sir) ko„rinishida 
beriladi. Eksperiment davomida maymunlar guruhini tasvirlagan model muammoli vaziyatga 
duch keladi. Vaziyat model uchun noma‟lum holat, model vaziyatdan chiqish uchun eng optimal 
harakat variantini tanlashga urinadi. 
Ijobiy natija bergan yechim tahlil uchun ekspert tizimiga topshiriladi va ballar qiymatida 
primatlar faoliyatini intellektual darajasi baholanadi. 
Organik kimyo sohasida birikmalarning molekulyar strukturasini aniqlashga qaratilgan 
dasturlar ishlab chiqildi. AQSH olimlari Feygenbaum va Lederberg DENDRAL deb atalgan 
ekspert tizimini yaratganlaridan keyin, noma‟lum organik birikma xossalarini belgilashga 
yordam beradigan kompyuterli eksperiment o„tkazish imkoniyati vujudga keldi. 
Hozirgi vaqtda bioximiya va genetikada ishlab chiqilgan kompyuterli – virtual 
eksperimentlar, ayniqsa ulardagi jarayonlarni tasvirlaydigan animatsion modellardan ta‟lim va 
ilmiy tadqiqot muassasalarida o„rganish va namoyish qilish vositasi sifatida foydalanilmoqda.