I kirish. II. Asosiy qism. Asosiy vositalarning iqtisodiy mazmuni va ularning turkumlanishi

Inventar ob`ektideyilganda - ayrim vosita yoki ma`lum ishlab chiqarish funK-tsiyasini bajarishga mo’ljallangan buyumlar jami tushuniladi.
Hisobga qabul qilingan har bir asosiy vositalar ob`ektitga, masalan: binolarga 001 dan 099 gacha, inshootlarga 100dan 199 gacha, o’tkazish qurilmalariga 200dan 299 gacha va hokazo inventarlar raqami biriK-tiriladi.
Buxgalteriya dalolatnomasi asosida OS-6 inventar kartochkasi ochiladi va unga ob`ekt haqidagi hamma ma`lumotlar yoziladi. So’ngra inventar kartochkalari OS-7 shaklidagi maxsus ro’yxatga asosiy vositalarni turkum guruhlari bo’yicha ro’yxat qilinadi. Ro’yxat qilingan kartochkalarga asosiy vositalar kartochkalari joylashtiriladi.
Asosiy vositalar harakatini hisobga olish kartochkasi (8-shakl) joriy yilning boshida ochiladi. Bu ma`lumotlardan asosiy vositalar harakati oborot vedomosti tuzishda foydalaniladi.
Sub`eK-tning mulkiy huquqidagi asosiy vositalarning mavjudligi va harakati foydalanishdagi, zaxiradagi, konservatsiya qilingan va joriy lizing bo’yicha oborotlarni umumlashtirish aktiv 0100 - «Asosiy vositalar» schotida hisobga olinadi. Schotning debetida asosiy vositalarni dastlabki qiymatida hisobga olinishi, kreditida esa hisobdan chiqarilishi aks ettiriladi.
Asosiy vositalarning analitik hisobini tashkil qilish Respublikamiz hududidagi va xorijdagi ushbu vositalarning mavjudligi va harakati haqida ma`lumotlar olish imkoniyatini ta`minlashi lozim.
Foydalanishdagi, zaxiradagi yoki ijaraga berilgan korxonaga qarashli asosiy vositalarning holati va harakatini hisobga olish 0100 - «Asosiy vositalar», 0700 - «O’rnatiladigan asbob-uskunalar», 0800 - «Kapital qo’yilmalar» schotlarida yuritiladi.
Asosiy vositalar foydalanishga qabul qilinganda quyidagi yozuvlar amalga oshiriladi:

D-t0810, 0820, 0840 K-tD-t 0110-0190 K-t

	Qurib bitkazilganda, sotib olinganda kirim qilindi.
D-t 8530, 4610 K-t
	Tekinga olindi, ta`sischilardan ulush sifatida balansga qabul qilindi.
D-t 0310 K-t
	Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar korxona mulkiga qabul qilindi.

Bepul qabul qilingan asosiy vositalarni montaj qilish, o’rnatish bo’yicha xarajatlar korxona hisobidan olib boriladi va 08-schotda yuritiladi. Bepul olingan asosiy vositalarni keltirish bo’yicha xarajatlar 2010, 2310, 2510 schotlarida hisobga olinadi.

Asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi quyidagi hollarda yuz beradi:
1. Boshqa davlat korxonalariga yuqori tashkilot ruxsati bilan qayta taqsimlash tarzida naqd pulsiz berilishi;

2. 
   Boshqa korxona va tashkilotlarga sotilishi;
   

1. 
   To’la eskirishi, tabiiy ofat natijasida va boshqa sabablarga ko’ra hisobdan chiqarilishi.
   

Asosiy vositalarning hisobdan chiharilishi OS-1, OS-3 va OS-4 shakllardagi qabul topshirish aktlari bilan rasmiylashtiriladi.
Asosiy vositalarning sintetik hisobi 13-jurnal orderda yuritiladi. Unga 0100 - «Asosiy vositalar», 0200 - «Asosiy vositalarning eskirishi», 8500 - «Ustav kapitali» schotlarining krediti bo’yicha yozuvlar qayd qilinadi.
Asosiy vositalarni (bino) tugatish operatsiyalari hisobda quyidagicha aks ettiriladi.

D 0120 K D 9210 K D 0220 K

	100000			80000
D 6710, 6510 K							D 1090 K
	1000			3000
D 1010 K							D 9430 K
	500			18500

Asosiy vositalar bepul topshirilganda korxonalar ularni o’zining hisobida quyidagicha aks ettiradi.

D 0120 K D 9210 K D 0220 K

	Balans qiymati			Eskirish summasiga

Debetli qoldiq asosiy vositalarning qoldiq qiymatida ko’rsatiladi va ustav kapitalining kamayishiga yoziladi.

D 9220 K D 9430 K

		Qoldiq qiymati

3. ASOSIY VOSITALARNING ESKIRISHI VA TA`MIRLANISHINI
HISOBGA OLISH.

Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida va tabiat kuchlari ta`sirida asta-sekin eskirib boradi. O’zining qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki bajarilayotgan ish qiymatiga sekin-asta o’tkazadi. Ular ikki xil jismoniy va ma`naviy eskiradi.

Ob`ektlarning foydalanish jarayonidagi eskirishi jismoniy eskirishdeyiladi.
Yuqori mehnat unumdorligini ta`minlaydigan, tuzilishi jihatidan avval foydalanishda bo’lgan eski ob`ektlar ularni jismoniy jihatdan to’la eskirgunga qadar ishlab chiqarishdan siqib chiqaradi. Bu ma`naviy eskirish deyiladi.
Asosiy mahsulotlarning mahsulot qiymatiga o’tkazilgan qismi ularni qayta tiklash manbai hisoblanadi.
Mahsulot yoki bajarilgan ish tannarxiga o’tkazib beriladigan asosiy vositalar eskirgan qismiining qiymati amortizatsiya ajratmalari deyiladi. Amortizatsiya summasi ob`ektning dastlabki qiymatini qayta tiklash va kapital ta`mir bilan bouliq xarajatlarni qoplashi lozim. Amortizatsiya summasi avval belgilangan me`yor asosida aniqlanadi.
Uy-joy, bino bo’yicha amortizatsiya summasi faqat kapital ta`mir xarajatlarini qoplash uchun ajratiladi. Yangi binolarni qurish bilan bog’liq sarflar esa kapital qo’yilmalar hisobidan amalga oshiriladi. Asosiy vositalarning eskirishi respublika qarori bi-lan tasdiqlanadi va asosiy fondlar guruhlari bo’yicha amortizatsiya ajratmasining yagona me’yorlari bo’yicha har oyda hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 23-moddasiga binoan asosiy vositalarning amortizatsiya normalari quyidagicha belgilangan:

Asosiy vositalar guruhlari	Amortizatsiya normasi
1. Yengil avtomobillar, taksi, yo’llarda foydalaniladigan avtotraktor texnikasi, maxsus asbob-uskuna, inventar va jihozlar, kompyuterlar, periferiya qurilmalari va ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari	20 foiz
2. Yuk avtomobillari, avtobuslar, maxsus avtomobillar va avtotirkamalar, sanoatning barcha tarmoqlari, metall quyish korxonasi uchun mashinalar va uskunalar, temirchilik-presslash uskunalari, qurilish uskunalari, qishloq xo’jalik mashinalari va uskunalari, ofis uchun mebel	15 foiz
3. Temir yo’l, dengiz, darg’ va havo transporti vositalari, kuch-quvvat beradigan mashinalar va uskunalar: issiqliK-texnika uskunalari, turbina uskunalari, eleK-tr dvigatellari va dizel generatorlar, eleK-tr uzatish va aloqa qurilmalari, truboprovodlar	8 foiz
4. Binolar, inshootlar va imoratlar	5 foiz
5. Boshqa guruhlarga kiritilmagan, amortizatsiya qilinadigan aktivlar	10 foiz

Asosiy vositalarga eskirish hisoblashda «Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMAga hamda O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga amal qilish lozim.

Quyidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi:
–Yer;
–Mahsuldor hayvonlar, buqa va ho’kizlar;
–Kutubxona fondi;
–Budjet tashkilotlari, shu jumladan, ilmiy-tadqiqot, konstruK-torlik va texnologik tashkilotlarning vositalari;
–Belgilangan tartibda konservatsiyaga o’tkazilgan asosiy vositalar;
–To’liq amortizatsiyalangan asosiy vositalar.
Uzoq muddatli ijara hollarida ijaraga olingan asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalarini ijaraga oluvchi o’tkazadi. Qisqa muddatli ijarada amortizatsiya ajratmalarini ijaraga beruvchi hisoblaydi.
Amortizatsiyalanuvchiqiymatmuntazamravishdaasosiyvositanifoydaliishlatishningbutundavrigataqsimlanadi. Amortizatsiya turli xil usullarni qo’llash yo’li bilan amalga oshiriladi: