I iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish uslubi

3-§.
 
Soliq tizimi va uning vazifalari
 
 
Soliq  nqtisodiy  kategoriya  sifatida,  sof  daromadnipg  bir  qismini  budjetga  jalb  qilish 
shakli bo'lib, moliyaviy munosabatlarnnng tarkibiy qismini tashkil qiladi. 
Soliq - bu budjetga 
majburiy to'lovlar shakli. 
Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. 
Davlat  tomonidan  olinadigan  soliqlar  hamda  ularning  tashkil  qilinish  shakl  va  usullari 
birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi. 
Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uchta muhim vazifani bajaradi: 
- davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi); 
- ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); 
-  iqtisodiyotni  tartibga  solish  (tartibga  solish  vazifasi).  Davlat  sarflari  soliq  tushumlari 
hisobiga  amalga  oshsada,  davlat  sarflari  miqyosining  o'sishi  o'z  navbatdagi  soliqlarning  o'sishini 
taqazo qiladi va uning darajasini belgilab beradi. 
Hozirgi davrda umumiy tendensiya bo'lgan davlat sarflarining va shunga mos ravishda soliq 
hajmining o'sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi. 
1.  Aholi  sonining  o'sishi.  Aholi  jon  boshiga  davlat  sarflari  darajasi  o'zgarmay  qolgan 
taqdirda ham, aholining o'sgan qismini ijtimoiy ne'matlar va hizmatlar bilan ta'minlash qo'shimcha 
mablag'larni zarur qilib qo'yadi. 
2.  Ijtimoiy  soha  xizmatlari  sifatiga  talabning  ortishi  va  urbanizatsiya.  Kishilar  turmush 
darajasining ortishi ijtimoiy soha xizmatlari hajmiga va sifatiga talabni oshiradi. 
3. Atrof-muhitning ifloslanishi. Aholi soniniig o'sishi va urbanizatsiyaning kuchayishi atrof 
muhitning  sifati  muammosini  keskinlashtiradi.  Juda  ko'p  miqdordagi  moddiy  ne'matlarni  ishlab 
chiqarish  va  iste'mol  qilish  havo,  suv  va  yerning  ifloslanishi  shaklidagi  qo'shimcha  xarajatlarning 
o'sishini  keltirib  chiqaradi.  Atrof-muxit  muammosini  hal  qilishda  asosiy  rol  (davlat  zimmasiga 
tushadi. 
4.  Daromadlar  tengsizligini  qisqartirish  dasturlarini  amalga  oshirish.  Bularga  xususan 

---

ijtimoiy  sugurtani  rivojlantirish,  ishsizlik  bo'yicha  nafaqalar,  ijtimoiy  ta'minot,  tekin  meditsina 
yordamlari davlat dasturi, oziq-ovqat mahsulotlariga dotatsiyalar, davlat uy joy qurilishi kiradi. 
5. Milliy mudofaa, davlat xavfsizligining ta'minlash xarajatlari hajmining o'sishi. 
Hozirgi davrda davlatning soliq siyosatini O'zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Ko'mitasi 
va uning joylardagi (viloyat, shahar, tuman) muassasalari amalga oshiradi. 
Respublika  hududida  amal  qiluvchi  soliqlar,  uning  to'lovlari  soliq  undirishning  obyektlari, 
soliq  to'lash  tarti6i,  soliq  to'lash  bo'yicha  imtiyozlar,  soliq  to'lash  bilan  bog'liq  ravishda  kelib 
chiqadigan  munozaralarni  hal  qilishning  umumiy  tartibi  O'zbekiston  Respublikasining  soliq 
to'g'risidagi Qonunlari bilan aniqlanadi. 
Korxonalar  faoliyati  soliq  yordamida  tartibga  solish  quyidaga  umumiy  prinsiplari  asosida 
amalga oshiriladi: 
-  barcha  daromadlardan,  ularning  manbalariga  bog'liq  bo'lmagan  holda  soliq  undirishning 
majburiyligi; 
- soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati; 
-  samarali  ishlovchi  korxonalarda  hamda  xo'jalik  yuritishning  progressiv  shakllari  uchun 
soliq normalarining rag'batlantiruvchi rolini ta'minlash; 
- soliq to'lovi bo'yicha barcha subyektlar majburiyati ustidan moliyaviy nazorat. 
Soliq  stavkasini  belgilash  bir  qator  prinsiplarga  asoslanadi.  1.  Naflilik  prinsipi  xar  xil 
kishilardan,  ularning  soliqlar  hisobiga  moliyalashtiriladigan  dasturlardan  foydalanishi  darajasiga 
qarab turlicha soliq undirilishi kerakligini bildiradi. 
Soliq  summasining  (K)  soliq  olinadigan  summaga  (D)  nisbatining  foizdagi  ifodasi  soliq 
stavkasi (K.) deyiladi yoki, 
 
 
 
 
 
 
        R  
R= -------- 100% 
D 
 
2.  To'lovga  layoqatlilik  prinsipi  soliq  miqdori  soliq  to'lovchining  boyligi  va  daromadlari 
darajasiga  mos  kelishi  zarur.  Boshqacha  aytganda,  soliq  solish  daromadlarning  adolatli 
taqsimlanishini taqozo qilish zarur. 
3. Adolatlilik prinsipi - daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish darajasi bo'yicha 
teng bo'lgan kishilar teng miqdorda soliq to'lashi zarur. 
Soliq  bo'yicha  imtiyozlar  qonunchilik  bitimlarida  belgilangan  tartib  va  sharoitlar  asosida 
o'rnatiladi. Soliq imtiyozlarning amaliyotda quyidagi turlari keng tarqalgan: 
- obyektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini balgilash; 
-  soliq  to'lashdan  alohida  shaxs  yoki  ma'lum  guruxlarni  (masalan,  urush  fahriylarini)  ozod 
qilish; 
- soliq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish; 
- soliq olinadigan summadan chegirish; 
-  soliqli  kredit  (soliq  olishni  kechiktirish  yoki  soliq  summasini  ma'lum  miqdorga 
kamaytirish). 
Soliqlarni turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. 
Soliq stavkasi va daromadlar o'rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda progressiv (o'sib 
boruvchi), proporsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) soliqlarga bo'linadi. 
1.  Agar  soliqning  o'rtacha  stavkasi  daromadlar  ortishi  bilan  o'sib  borsa,  progressiv  soliq 
xisoblanadi. 
2.  Daromaddar  o'sib  borish  bilan  o'rgacha  stavkasi  pasayib  boruvchi  soliqlar  regressiv 
soliqlar deyiladi. 
3.  Proporsional  soliq  o'rtacha  soliq  stavkasi  daromad  hajmita  bog'liq  bo'lmagan  holda 
o'zgarishsiz qolishini taqazo qiladi. 
Soliqlar  takror  ishlab  chiqarish  jarayoniga  ta'sir  ko'rsatib,  iqtisodiy  faollikni  tartibga 
solishning vositalaridan biri rolida ham chiqadi. 
Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo'shilish 
usuli (to'g'ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi.