|
3. Orolni saqlab qolish mumkin bo‘lgan chora-tadbirlar
1. Ochiq kanallami betonlashtirish, suvni me’yorida taqsimlash, yangi
(tomchilatib, yomg‘irlatib) sug‘orish usullarini joriy qilish sel suvlaridan
oqilona foydalanish. Bu tadbirlar Orol suvini ko‘paytirish bilan birga,
uning havzasidagi tabiiy, ijtimoiy — iqtisodiy jarayonlami yaxshilaydi.
2. Orohiing asosiy manbayi hisoblangan Amudaryo va Sirdaryo
havzalarini qattiq nazorat qihb iloji boricha ikki daryo suvini ko‘paytirib
Orolga tashlash lozim. Amudaryo havzasidagi Sarez ko‘li suvininig bir
qismini Rangún, Norak, Janubiy Surxon, Tolimaijon, Qo‘yimozor, Zand,
Tuyamo‘yin, Dautko‘l suv omborlarini, Vaxsh, Qarshi, Amu-Buxoro
kanallar suvining ma’lum qismini Amudaryoga qaytarish kerak. Hozirgi
vaqtda birgina Qoraqum kanali orqali Amudaryodan har yili 12 km3 suv
olinmoqda. Mutaxassislar fikriga ko'ra shuning 7 km3 gacha hajmi
bug'lanib va qumga singib yo‘q bo‘lmoqda.
Kanalning enini qisqartirilib betonlashtirilsa 5—6 km3 suvni iqtisod
qilib Amudaryoga qaytarish mumkin.
Sirdaryo havzasidagi T o‘xtagul, Andijon, Qayraqum, Chorvoq, Chor-
dara suv omborlari, ba’zi kanallar suvining bir qismi va Haydarko‘l suvi
ning hammasini tozalab Sirdaryoga yuborish lozim.
3. Yana bir kechiktirib bo'lmaydigan muhim masalalardan biri
sug'orishni jadallashtirish maqsadida Amudaryo va Sirdaryo havzalarida
tashkil etilgan suv omborlarining holatidir. Bu suv omborlariga Amudaryo
va Sirdaryodan ko‘p suvlar olinib daryolar suvining keskin qisqarishiga sa-
bab bo'lmoqda. Lekin suv omborlari suvining ko‘p qismi bug'lanib ket-
moqda, yildan-yilga loyqalar hisobiga ulaming sathi ham qisqarib bormoq-
da. Eng achinarli tom oni shundaki, deyarli barcha suv omborlari atayin
tashkil etilgandek jo ‘g‘rofiy o‘miga ko'ra aholi zich yashaydigan shaharlar
va qishloqlar yuqorisida (ustida) qurilgan. M a’lumki bu hududlar yangi
tektonik harakatlar zonasiga kiradi. Shunday holatda bu joylarda kuchli yer
qimirlash boim aydi deb kim kafolat bera oladi? Shulami hisobga olib
ko'pgina suv omborlarining bahridan o‘tish kerak.
4. Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Navoiy, Choijo‘y vohalarida
vujudga kelayotgan barcha qaytarma, oqova va zovur suvlarini yig'uvchi
maxsus kollektorlar qazib, suvni Orolga oqizishni zudlik bilan amalga
osliirish kerak.
Sariqamish ko‘liga qo'yiladigan Laremok va Ozemiy kollektorlarini
ham Orolga yo'llash kerak. Bu tadbirlar Sirdaryo havzasi va boshqa voha-
larga ham taalluqlidir. Albatta, yuqorida aytilgan chora-tadbirlami amalga
oshirish uchun katta kuch va mablag* talab etiladi. Buning uchun Mar-
kaziy Osiyo mamlakatlari ajratadigan mablag‘lami ko‘paytirish, xayrixoh
jahon jamoatchiligidan oqilona foydalanish, Orol hayriyasiga tushgan pul-
lar shu maqsadlarda ishlatilishi m a’qul bo‘ladi.
Keltirilgan tadbirlar to ‘la amalga'oshirilsa, yaqin orada Orolga yog’in-
sochin va yer ostidan sizib tushadigan suvlar bilan birga yiliga taxminan
30—35 km3 suv qo‘shish mumkin. Bu esa Orolning hozixgi holatini saqláb
qolishga imkon beradi. Uning qimmatga tushmaydigan yana bir chorasi
hammasi bo‘lib yiliga 10—12 km3 suv olib kelinadigan yopiq suv quvur-
larini yotqizishdir. Bu xayrli ishni Irtish daryosidan taxminan Tobolsk
shahri atrofidan boshlanib To‘rg‘ay darvozasi orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri
Orolga olib boriladi. Buning afzalliklari shundaki, suv bug'lanmaydi va
boshqa xil isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilmaydi, ekologik o ‘zgarishlaiga ta’sir
ko‘rsatmaydi. Orol dengizi suvi ko‘payishi bilan biiga u chuqurlasha
borishi, tez orada amalga oshishi mumkin va hokazo. Bu loyiliani
Markaziy Osiyo davlatlari Rossiya bilan kelishgan holda amalga oshirishlari
mumkin, chunki, Orolning mudhish holati Rossiyaga ham o‘z ta’sirini
ko'rsatishi hech kimga sir emas.
NAZORAT SAVOLLARI
1. Orol dengizining qurish sabablari va uning hozirgi holatini tushun-
tiring.
2. Orol dengizi qurishining salbiy oqibatlari nimadan iborat?
3. Orol dengizini saqlab qolish to ‘g‘risida qabul qilingan qanday huj-
jatlarni bilasiz?
4. Orolni saqlash maqsadida qanday chora-tadbirlami amalga oshirish
lozim!
Do'stlaringiz bilan baham: |
