I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

XIII  BO‘LIM 
HOZIRGI  EKOLOGIK  KRIZIS  (TANQ ISUK )  VA UNING 
XUSUSIYATLARI 
I. 
Ekologik  krizis  va  ekologik vaziyat  (situatsiya)
Yangi  sifat  o'zgarishlarga  olib  keladigan  biosfera  yoki  uning  katta  bir 
boiagining  o'zgarishiga 
ekologik krizis
 deyiladi.
Biosfera  tarixida  bir  nechta  ekologik  krizislar b o iib   o'tgan.  Shulardan 
eng  mashhuri  70  —  100  mln  yil  oldin  bo‘r  davrining  oxirida  boiib  o ‘tgan, 
natijada,  sudralib  yuruvchilaming  5  ta otryadlari  (dinozavrlar,  pterazavrlar, 
ixtiozavrlar)  turlari  o ‘lib  yuqolib  ketgan.  Ulaming  o iib   ketishini  tushunti- 
ruvchi  yagona  bir  fikr  yo‘q.  Ba’zi  bir  kuzatuvchilaming  fikricha,  bunga 
iqlimning  keskin  o ‘zgarishi  sabab  bo‘lgan  bo isa,  boshqa  fikrlarga  ko‘ra 
evolutsion jarayon.  Jumladan,  gulli  o'simliklaming  paydo  boiib,  floraning 
o'zgarishi  ulaming  yo'qolishiga  sabab  bo'lgan,  uchinchi  bir  fikiga  qara- 
ganda  katta  bir  asteroid  yerga  urilib  yer  iqlimining  o‘zgaritirsM  oqibatida 
bu hodisa  ro‘y bergan deyiladi.
N.F.Reymers  (1992)ning  aytishicha,  2,5—3  mln  yil oldin  inson  paydo 
boiganga  qadar  ekologik  krizis  qurg'oqchilikning  boshlanishi  bilan  bogiiq 
b o iib ,  natijada,  o'simlik  hayotiy  shakllarining  o'zgarishi  boigan  va 
o'rm onlar o‘miga dasht  va choilar,  sahrolar paydo  boigan.
Iqlim  o'zgarishi  oqibatida  paydo  boigan  krizislarga  yana  bir  misol 
qilib  bundan  30  —  40  ming  yil  ilgari  (yuqori  poleolit)  yer  yuzasini  qoplab 
oigan  muzlik  davrini  ko'rsatish  mumkin.  Bu  davrda  mamontlar,  junli  va 
shu  kabi  ko‘pchilik yirtqich hayvonlar yo'qolib  ketgan.
Inson  paydo  boiganidan  soiig  u  o‘z  faoliyati  natijasida  tabiatga  ta’sir 
o ‘tkazib  unga  yirik  hajmda  bo'lmasa  ham  ba’zi  bir  ekologik  krizislarga  sa­
bab  boidi.  Ekosistemalami  yoshartiraman  deb  o ‘rmonlarni  yo‘q  qilgan. 
Bunga  misol  qilib  Sahroyi  Kabrni  olish  mumkin.  Bundan  5 — 11  ming  yil 
ilgari  Sahroyi  Kabrda  daryolar  oqib,  u  o‘simliklar  dunyosiga  boy  boigan. 
Bir  tomondan  o'simliklar  turlarining  insonlar  ta ’siri  natijasida  yo'qola 
borishi  va  ikkinclii  tom ondan  iqlimning  o'zgarishi  qurg'oqchilikning  bosh­
lanishi  asta-sekin  bu  mintaqada  o'simliklar  va  hayvonot  dunyosini  keskin 
o'zgartirib,  ulaming  yo'qolib  ketishiga  va  Sahroyi  Kabming  hozirgi  ho- 
latiga  olib  kelgan.
Miloddan  oldingi  II  asrda  Rim  imperiyasi  Shimoliy  Afrikani  bosib 
olib,  u  yerlarni  dehqonchilik  qilib  bo'lmaydigan  darajaga  olib  keldi.  Bu 
yerlar  tabiatining  buzilishiga  sabab  bo'lgan  narsa  yerlarni  shafqatsizlik  da-

---

rajada  haydash,  ko‘p  miqdorda otlami yaylovlarda  boqish  sabab  boigan.
Keyinchalik  Rim  xoqoiiining o‘miga  kelgan arablar bu o'lkaning tábiatini 
qayta  tiklash  usullarini  topdilar.  Jumladan,  ular  digradatsiyaga  uchragan  yay- 
lovlarga  moslashgan  hayvonlardan  biri  tuyani  ko'paytindilar.  Biroq  arablaming 
o‘miga  kelgan  fransuzlar  Sahroyi  Kabming  o'ziga  xos  xususiyatlari  bilan 
hisoblashmasdan  yana  me’yoridan  ko‘p  miqdorda  hayvonlami boqa  boshladi- 
lar,  yer  osti  suvlarini  qazib  chiqaradigan  quduqlami  ko‘paytirdilar. 
Sug‘oriladigan  dehqonchilikning  qoloq  (primitiv)  usullarini  qo'llash  oqibatida 
bu  mintaqaning  tabiiy  sistemasi  buzuldi,  shu  bilan  birga  Nil,  Misopotamiya, 
Qadimgi Gretsiya va boshqa mintaqalardagi sivilizatsiyaga ham chek qo‘yildi.
Antropogen  ekologik  krizislardan  yana  biri  bu  Yevropada  qishloq 
xo‘jaligi  mahsulotlarining  yetishmasligi  oqibatida  ro‘y  bergan  bo'lib,  uning 
natijasida Yevropa  aholisining  bir qismi  okean  orqasiga  (Amerika  qit’asiga) 
ko'chib o‘tdi.
Chorvacliilikdan  dehqonchilik  qilishga  o‘tish  ibtidoiy jamiyat  tizimini 
quldorchilik tizimi  bilan  almashtirishga  olib  kelgan bo‘lsa,  cho‘üashish,  yer 
resurslarining  kamayishi  esa  quldorchilik  tizimidan  feodalizmga  olib 
kelishga sabab bo'ldi.