|
§4. Alisher Navoiy va tarjima
AlisherNavoiy 1481-yildaustozi, qimmatli do‘sti Abdurahmon Jomiyning “Chihl hadis” (“Qirq hadis” yoki “Arba’in”), “Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds” tazkirasini (tarjima nomi “Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat”- “Muhabbat shabbadalari.”) 1495 yilda, hazrat Aliga nisbat beriladigan hikmatli hadislami to‘rt qofiyali ruboiylar shaklida 1485 yilda (“Nazm-ul-Javohir” nomida) tarjima qildi. Alisher Navoiy 1498 yilda o‘zining yirik falsafiy, majoziy asari (“Lison ut-tayr”) - “Qushlar tili”ni (o‘zi bolalikdan sevib mutolaa qilgan, umrining so‘nggi damlarigacha bu muhabbatini o‘zgartirmay saqlagan buyuk shoir Fariddidin Attorning “Mantiq ut-tayr” - “Qushlar mantiqi”) falsafiy-majoziy dostoniga muqobil - javob tariqasida yozdi.
Alisher Navoiy bu asarida badiiy tarjimaning yangi-yangi shakllarini qo'lladi. Tarjimani yuksak ijod darajasiga olib chiqdi. Navoiy o‘zi bu asarlariga yozgan sharhlarida ularni tarjima deb kamtarlik bilan izohlasa-da , lekin aslida bular tarjimadan yuksalib chiqqan, tom asliy-original asarlardir. Navoiy tarjima deganda buyuk kamtarlik ko'rsatib ustozlarga payravlik qilganini aytdi. Bu payrav asarlarda u tamomila o‘z original fikrlarini olg‘a surdi, o‘zi ochgan original badiiy shakllarni istifoda etdi.
Navoiy Sharq adabiyotlarini, tarix kitoblarini o‘qiganda, ulardan topgan yirik yombi gavharlardan fayzu bahra olarkan, o‘zi olgart fayzu bahralami xalqiga ham sog‘indi, xalqim shu zavqlardan bahrador bo‘lsin dedi. Forsiy, arabiy uslublarda yaratilgan buyuk asarlar huddi noyob injularday mag‘rib daryolari yoqalariga to‘kilgan ko‘yi uni dunyoga keltirgan o‘zbek xalqi manfaatlari, estetik (fasih) tarbiyasidan bir chekkada qolib ketishini hech qachon istamadi. “Mag‘rib daryosi yoqasi” - bu Navoiyning o‘z iborasi va
u “Nazm ul-javohir” debochasida qayd etilgandir (Alisher Navoiy. Tanlangan asarlar. 15-jild. Т., 1999. 127-b.). Boshqa xalqlar bu kabi ulug‘ asariardan o‘ziga naf topganda, Navoiy bunday bahradorlik o‘z xalqiga ham yetishini orzu qiladi. Bu ijodiy, insoniy orzularini ro‘yobga chiqarishda har qanday qiyinchiliklar bo‘lmasin, ulami o‘z uhdasiga oladi.
Chunonchi, u shunday deydi: “Bu orzu ko‘p dag‘dag‘a solur erdikim, turkiy tili bila men ham ul laolini (durlami) orasta qilg‘aymen...” “mo‘g‘ul uslubi” bilan men ham ul javohirlami pirosta (bezash, terish) etgaymen... to andin turk ulusiga ham hazzi shofi (qoniqarli, yetarli rohat) va bahrayi vofi (to‘liq bahra) muyassar bo‘lg‘ay” (o‘sha jild, 128-b.). Navoiy bu yerda turkiy til deganda , avvalo o‘zbek tilini nazarda tutadi. Uning turkiy til degani barcha o‘rinlarda o ‘zbek tili deganidir. Orzuning dag‘dag‘a solishi deganda, u ijodiy ilhom bezovtaligi va tinimsiz chaqiriqlarini bir-biriga munosib, muvofiq va uyg‘un tarzda terib chiqish, tartib berishni ko‘zda tutadi. Bu ham ijod, ham tarjima ijodining juda ham muhim shartlaridan biridir. Tarjimon huddi ijodkor kabi ilhomlanmaguncha san’at darajasidagi tarjima asarini yaratishi qiyin. llhomyorlik, orastalik, ijodiy tartibga intilish va buni ish usuliga aylantirish ulug‘ tarjima asarlar yaratilishining shartlaridandir. Tarjima shartlari deganimizda biz Navoiy ko‘rsatgan ushbu shartlar-prinsiplami ham qayd etib o‘tamiz va ulami tarjima ijodining hozir ham o‘z kuchini yo‘qotmagan eng muhim prinsiplari qatoriga kiritamiz.
Navoiyning qanday tarjima qilganligi haqidagi bu so‘zlarida “mo‘g‘ul uslubi bilan ul javohirlami pirosta etgayman”, degan tilak ham bildiriladi. “Mo‘g‘ul uslubi” deganda Navoiy bizga ko‘pda tanish bo‘lmagan badiiy talqin uslubini eslaydi. Matn uslubini aniqlash jihatidan juda muhim bu tushuncha nazarimizda sodda, barchaga tushunarli, ortiqcha bezaklardan holi bir uslub - badiiy uslub lurini anglatsa, ehtimol. Navoiy ana shu “mo‘g‘ulcha uslub,” ya’ni sodda va aniq yo‘l bilan so‘z javohirlami tanlash va joy-joyiga qo‘yib terib chiqishni nazarda tutayotganga o‘xshaydi. Har holda “mo‘g ‘ulcha uslub” turkiyona uslubga esh va yaqin bo‘lsa kerak.
T
Yuqorida qayd etilganidek, Navoiy tarjimaning turli g‘aroyib shakllarini topadi. U “Nazm ul-javohir”da hazrat Aliga nisbat berilgan bir satr so‘z bilan aytilgan hikmatlarning (ularning soni 250 dan ortiq) har biriga to‘rttala misrasi ham mukammal qofiyalangan ruboiy bag‘ishlaydi. Har ruboiyda hikmatning ma’nosini keltiradi, ham unga she’riy sharh yozadi. Hikmat ichida hikmat yaratadi. Bu hikmatlar inson ahloqining turli jihatlarini qamrab oladi. Misol uchun, kishining odobi uning boyligidan yaxshiroqdir degan mazmundagi hikmatni Navoiy quyidagicha rivojlantiradi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
