I. G‘afurov, O. Mo‘minov, N. Qambarov tarjima nazariyasi

§4 Grammatik transformatsiyada o‘rin aimashish
xodisasi
Transformatsiya usullaridan biri o‘rin alniashtirish bo‘lib, unda matndagi til element (birlik)larining o‘mi o‘zgartiriladi. Odatda, tarjima qilishda so‘zlar, so‘z birikmalar, gap qismlari va murakkab qo‘shma gapdagi ergash gaplaming o‘mi ko‘p holatlarda o‘zgartiriIadi. G‘rin almashtirish grammatik o‘zgarishning eng muhim jihatidir va ular barcha turdagi lingvistik birliklarga ta’sir ko‘rsatadi. So‘z shakllari va so‘z turkumlarini o‘rin almashuvi, xuddi ingliz tilidagi fe’llardan xosil boMgan va ish-harakatni ifodalovchi otlaming o‘rin almashuvi kabi o‘ziga xos xususiyatdir. Ingliz tilidagi gapning egasi ko‘p holatlarda rus tilida 2-darajali boMaklar toMdiruvchi va vaqt holi bilan almashiniladi. Misol uchun: I heard my mother go and close the door.

• 
  слышал как мама ушла и закрыла дверь. 0 ‘xshashlik borligi ham to‘g‘ridir va bu “nomina arentus” (bu ingliz tilidagi “yer” suffiksi orqali ko‘zga tashlanadi) deb nomlanadi. Misol uchun: He is an early riser, John is a sound sleeper.
  

Bir so‘z bilan aytganda, ingliz tilidagi sifatlar rus va o‘zbek tillaridagi otlar bilan almashinishi mumkin. Misol uchun: Australian property. Avstraliya mulki. Имущество Австралии.

Ingliz tilidagi “higher”, “lower”, “shorter”, “longer”, “better” kabi sifatning qiyosiy shakllari ko‘p hollarda o‘zbek tiliga o‘girilganda ular asosi sifatdan kelib chiqqan otlar bilan ifodalanadi.
Misol uchun: They demand higher wages and better living conditions. Ular yuqori maosh va yaxshiroq sharoit talab qilyaptilar. Они требуют высокую зарплату и лучшее жизненное условие.
So‘ngra esa gap boMaklarining o‘mini o ‘zgarishiga duch kelamiz. Bu ba’zan gapning qayta sintaktik tuzilishi deb ta’kidlanadi.

Misol uchun: Ingliz tilida ega 2-darajali bo‘laklar o‘rni bilan almashadi. Misol uchun: He was met by his sister. The new film is much spoken about. Last week we saw the 500 meeting the shop standard and trade union officials.

Shuni ta’kidlash lozimki, ingliz tilidan tarjima qilinayotgan paytda gapning o‘rin almashuvi, ya’ni qo‘shma gapdagi sodda gapning o‘rin almashuvi ingliz tilining strukturasini noaniq fe’l shakllari bilan ergash gap orqali ifodalash ko‘p hollarda muxim bo‘lib qoladi.
Misol uchun: I want you to speak English - Я хочу чтобы вы говорили по английски. Men sizning inglizcha gapirishingizni xohlayman.
Shuningdek transformatsiyaning barcha turlarini 4 guruhga ajratish mumkin: o‘rin almashtirish, o‘zgartirish, qo‘shimcha qo‘shish va tushirib qoldirish.
Tarjima qilishda gapning so‘z tartibi va gapning tuzilishida so‘z birikmalarining tartibini o‘zgarishi tarjima jarayonidagi eng muhim jihatdir. Ma’lumki, ingliz, o‘zbek, rus tillaridagi gapda so‘z tartibi bir xil emas va buni tarjima jarayonida ko‘rishingiz mumkin. Misol uchun: A suburban train was derailed near London last night - Вчера вечером вблизи Лондона сошел с рельса пригородный поезд - Kecha kechqurun London yaqinida shahar atrofida yuradigan poyezd izidan chiqib ketdi.

Gapdagi 1,2,3,4-qismlar-ega, kesim, vaqt holi va o‘rin-joy holi belgilangan tartibdadir. 0 ‘zbek va rus tillaridagi gaplaming tarkibiy qismlarining tartibi ingliz tilidagi gapning tarkibiy qismlarining tartibi bilan teskaridir. Tarjimada bunday hodisaga ko‘p duch kelinadi. Bu esa turli xil tiliarda sintaksis qoidalari turli xil (farqli) bo‘lgani bilan izohlanadi. Murakkab qo‘shma gapda bosh gap bilan ergash gapning o‘rin almashuvi turli xil tiliarda turlichadir. Ingliz tilida ergash gap bosh gapdan oldin keladi. Ba’zan ingliz tilidagi murakkab qo‘shma gaplar boshqa bir tilga qo‘shma gap sifatida tarjima qilinadi. Misol uchun: He took another look at my hat while he was cleaning them.

• 
  Он и х чистил, а сам смотрел на мою шапку. U ularni tozalar edi, o‘zi esa mening shapkamga qaradi.
  

Tarjimadagi o ‘rin almashuvi murakkab qo‘shma gaplardagi gaplarning o‘rin almashuvi bilan uzviydir. Rus tilidagi tarjimasida bosh gap ergash gapdan oldin keladi. Misol uchun: If he ever is married his mother will probably call him —Наверно его мать будет знать это лишь толко он когда-нибудь женится. Balki uning onasi qachonlardir u uylanganda bundan xabar topar.
Tarjima qilishdagi tajriba shuni ko‘rsatadiki, so‘zma-so‘z tarjima qilmaslik kerak.
0 ‘riri almashuv gapning vazifaviy (funksional) ko‘rinishiga bog‘liq. 0 ‘rin almashuv so‘zlar, gaplar kabi lingvistikelementlarning tartibining o'zgarishidir va u asosan 2 qismdan: tema va rema. Bu boMinish so‘z tartibi bilan ifodalanadi. Tema gapning boshida, rema esa tema haqida yangilik beradi.
Ingliz tilida ergash gap turlicha belgilanadi. Murakkab qo‘shma gapda ergash gap gapning boshida, bosh gap esa gapning oxirida keladi.
Tilning grammatik tuzilishi til sistemasining muhim bo‘lagidir. Grammatik tuzilishning elementlari quyidagilar: affikslar, turlanish shakllari va yasalishi, sintaktik birikish, gapda so‘z tartibi va h.z. Ular grammatik yoki shakliy jihatiga ko‘ra leksik ma’nolami farq qilish uchun xizmat qiladi. Tarjima jarayonida shu kabi ma’noni bayon qilish tarjima ekvivalentlarining umumiy muammosi kabi muhim muammodir. Turli tillaming grammatik shakllari ulaming ma’no va vazifasini ifodalashda bir-biriga kamdan-kam holatlarda to‘g‘ri keladi. Odatda bu yerda qisman ekvivalentlik bo‘lib, u grammatik ma’nolarni grammatik shakllarda ifodalashdir, ko‘rinib turibdiki, ikki tilning o‘xshash jihati faqatgina ulaming ma’nosi o‘xshash bo‘lishida, boshqa jihatlari bilan farq qiladi.
Bunga misol ingliz, o‘zbek va rus tillaridagi otning shaxs-son kategoriyasi bir-biriga mos keladiganga o‘xshaydi, aslida esa ko’p hollarda bir-biriga mos kelmaydi. Misol uchun: table - tables >стол - столы > stol - stollar; clock - часы - soat.
Shuningdek, bir qancha misollar keltirish mumkin, masalan, ingliz tilining ko‘plik shakli rus va o‘zbek tillarida birlik bilan

ifodalanishi mumkin. Bu esa birlik va ko‘plik shakl orasida odatiy holatdir. Bunday farqni ko‘p hollarda tarixan asoslab berish mumkin. Misol uchun: cats, onions, peas, suburbs... кошки, лук, горох, окраина - mushuklar, piyoz, no‘xot, shaxar cheti.

Tildagi son shakllari ham otdan so‘ng sonlar kelsa bir-biriga mos kelmaydi. Yana bir yaxshi misol bu zamon kategoriyasidir. Ingliz, 0‘zbek, rus tillarining hozirgi va o‘tgan zamon fe’l kesim shakllari bir-biridan farqlidir.
Misol uchun: He lives in Moscow; he lived in Moscow. Он живет в Москве - U Moskvada yashaydi; Он жил в Москве - U Moskvada yashar edi.
Shuningdek, muayyan vaziyatlarda ingliz, rus va o‘zbek tillarida fe’lning zamon shakllarini bir-biriga moslashuvi mavjud. Ingliz tilida har xil zamonlar moslashuvida qoida mavjuddir. Ingliz tilida agar bosh gap o‘tgan zamonda bo‘lsa,ergash gapda xam o‘tgan zamon ishlatiladi, ammo rus va o‘zbek tillarida shu o‘rinda hozirgi zamon shaklini ham qo‘llasa bo‘ladi. Misol uchun: He said he lived in Moscow. —Он сказал, что живет в Москве - U Moskvada yashayman, - dedi.
Farq sezilarli darajadadir. Grammatik kategoriyalar bir-biridan juda katta farq qiladi. Misol qilib “род” kategoriyasini olishimiz mumkin. Rus tilida 3ta “род” mavjud: мужской, женский и средний bo‘lib ular quyidagicha ifodalanadi: otlaming turlanish qo‘shimchalari orqali, “prenominal substitution” vositalari orqali.
Ingliz tilidagi shu 3ta rod shakllari ham bir-biridan farq qiladi. Shuningdek, ushbu tafovut faqatgina “prenominal substitution” orqali ifoda etiladi va bunda rodlar moslashuvi va turlanish qo‘shimchalaridagi interferensiya kabilar bo‘lmaydi. 0 ‘zbek tilida “prenominal substitution”mavjud emas.