I. Fonologiya

SANDHI VA BASQA SANDHIGA QUSAS DAWISLI ELIJN
Sandxi tilidagi unlilarning eliziyasi ham qara¬qalpaq, ham qozoq tillariga xos xususiyatdir. Bu jihatdan ular Ałtaj va Sibir turkiy guruhlari bilan yaqin aloqani ko'rsatadi. Ovoz birikmasining o'zgarishi kabi unli elisiyaning ta'siri orfografiyada ko'rsatilmagan.
72
Aqirgi jagdayda Sandhi natiyjesinde dawisli elision menen tu’rlenedi, to’mendegishe:
[ał' at] < [ała at] – ‘bo‘lak ot’
[tor' at] < [toru at] – ‘kashtan ot’ yoki
[qara-goj] - 'shunchaki qarang!'
[ała-goj] – ‘faqat olsin!’
< [qara-qoj], [ała-qoj], hozirgi talaffuziga qarab emas, balki etimologiyasiga qarab yozilishda davom etadi. Bu yerda quyidagi qozoq misollarini solishtirish kerak – qozoq tilida ham Sibir tillarida bo‘lgani kabi oxirgi bo‘g‘indagi unli eli¬sion ixtiyoriy: 35
[35. Radloffning matnlarida bu xususiyatning etarlicha tasvirini olish mumkin emas, chunki Radloff Proben IIIda [b. XXVI], o'z yozuvlarida, u odatda, har doim emas, misollardan ko'rinib turibdiki! (K. Menges) Sandxi holatlariga, na ovozli, na undosh Sandxi holatlariga e'tibor bermaydi]
[sar' atty] qaratqich – ‘engil bay ot’ [s. 98, 9; 100, 10, 9];
[sary at] – [100-bet, 9];
[qar'ał' at] - 'ko'k-ko'k ot' [b. 182, 534];
[quł' at mĭnän] - 'bo'z ot bilan' [p. 317, 5]
Sandhi palatalizatsiya hám palatalizatsiya menen baylanıslı halda :
[türö-geldi] < [tura-keldi]- 'u turdi' [107, 6, 5-bet; 306, 9 ; 327; 3];
[nayyłgan] < [nä qył-gan]- 'qanday?, qualis? ' [325-bet, 2];
[nayyp] < [nä qyp] < [nä qył-yp]- 'qanday etip < ne qilyapsan? ' [b. 329, 15];
[džetti-goj]- 'u jetip keldi' < [jätti + qoj][b. 551, 80, 82];
[öttü-goj] < [öttü + qoj]- 'o'tdi, o'ldi' [b. 551, 83];
[öltrödü-qoj]menen birge - 'o'ldiradi, tiykarınan óltiradi' [b. 306, 9].
Il'minskiydagi mısallardı da salıstırıń [p. 13] joqarı. Polivanovning qaraqalpaq tekstlerinde de Sandxiga bir neshe mısallar ámeldegi:
[tojga waryp][p. 15] <
[tojga baryp]- 'to'yga ketti';
[džayyw-oturuṇ] janında [žayyw- oturuṇ] < [jaq-yp at -ur-uṇ]- 'yaqin orından jay alın! ' [15-bet]; [džiwere-wérdi] < [dživerä-berdi] < [yð-y ber-ä ber-d-i]- 'qo'yib jibera basladı' [16-bet]
[džułuw-áłyp] < [juł-up ał-yp]- “shıǵıp shıǵargan” (jetilisken) [16-bet];
[üölüw-átyr] (bis) < [öl-üp jat-ur]- 'o'lyapti' [16-bet];
[üolewátqanyn][p. 24] < [öl-üp jat-qan-yn]- qaratqich iye 3-shaxs - 'o'lyapti'.
ACCENT
Pát haqqında - Qaraqałpaq [påt] < Arab [fatḥ]- 'ochish' [Grammatīke p. 12, §9]- bólek qızıǵıwshılıqtıń dálilleri kem emes. Pát, qaǵıyda jol menende, berilgen túsindiriwge kóre, aqırǵı buwınǵa túsedi.
73
Biraq, birpara " esaptan tısqarılar" ámeldegi, olar arasında tómendegi jaǵdaylar keltirilgen:
1. Soraw gápler:
[néqe]- 'qancha? '
[néqinqi]- 'quotus? '
[qájda]- 'qaerda? '
[qájsy]- 'qaysi? '
2. Buyrıq, ekinshi shaxs birlik:
[o'tur]- " o'tir! "
[o'jla]- " oylap kóriń! "
[hysápla] < Arab -[hisāb]- “esap” plus [-ła-]- “esaplaw!”
[qarástyr] < [qara-q-tyr]- 'ko'raylik!, kóremiz! '
[kömékles] < [kömäk-lä-q-]- 'yordamchi! '
[o'qu]- 'o'qing! '
Bulardıń barlıǵı emfatik yamasa tonik stress menen anıqlama bernishi múmkin bolǵan jaǵdaylar bolıp tabıladı. 36
[36. Grek vokativining retsessiv pátsini salıstırıń : … qarang. Hirt. Indogermanische Grammatik. v p. 335; Brugmann. Kurze Gramatlk.p. 377. 455-§. ]
3. Izolyatsiya etilgen jaǵdaylar :
[já][jámasa]- " yoki"
- leksikondan tabadıma
[éndi]-[hozir, házirda'
[kütå]-[kütå džaqsy] de " júdá" - " áp-áneydey, áp-áneydey" hám basqalar.
Aqırǵı taypa daǵı pát da tonik stress nátiyjesinde júzege kelgen bolıwı múmkin. Men anıq eslayman, Qypčaq-Ózbek -
[éndi],[índi]- " házir, házir"
birinshi buwınǵa mudami pát qoyǵan. Qarač'ajdagi [éndi],[jéndi] hám [éndūwa],[éntta],[jéntta] tuwındıların salıstırıń [qarang: Pröhle, Keleti Szemle X p. 101]. Hesh qanday sharayatta pátni almaytuǵın qosımshalardıń jaǵdayların túsindiriw qıyınlaw :
1.[-gan] dagi jetilisken kelbetlik feyildiń shaxs qosımshası :
[oqugánman]- " Men oqıyman";
2. biykar qosımshası [-ma] hám [-mä]:
[o'qu]-[oqúma]- 'o'qimang! '
[söjlä'] (sic!) - “gápiring!”
[söjlä'mä]- 'gapirma! ' 'aytma! '
[ałdy]- " ol aldı"
[áłmady]- " ol almadi" 37
[ 37. Usmon, turkpen hám qumiq tillerinde [-maz] hám [-mäz]dagi biykar aorist formaları bunnan tısqarı, biykar qosımshasınan tezlik penen aldınǵı buwınǵa pát da túsedi. Turkpen tilindegi pát ornı ushın joqarıda aytıp ótilgen meniń maqalamga qarang, b. 20. Ojrat bul jerde Qaraqałpaq ushın aytılǵan pátni kórsetedi, tek bir zárúrli esaptan tısqarı : biykar qosımshası [-ma],[-ba],[-ra],[-mä],[-bä],[- rä] mudamı stressti qabıl etedi:
[ajtpádym] < [ajt-má-d-ym]- " Men aytpadim"
qarang. N. P. Direnkova. Grammatika Oyrotskogo Yazyka. 24-§ 39 -40 -betlar]
3. qatarlas qosımshası [-qa] hám [-qe]:
[qaraqałpáqqa]- “qaraqalpaq tilinde”
[némiqqe]- " nemis tilinde"
[némis] den - orıssha [némets][ňéḿec]- “nemis” sózinen keyin aksent naǵıslı “nemis”; Bul meniń baqlawlarimga kóre, ádetde Usmonda da sonday;
4.[-daj] hám [-dej] salıstırıwiy qosımshası :
[ajǘ]- 'ayiq':
[ajǘdaj]- " ayıw kabi"
[tüjṓ]- “tuye”;
[tüjṓdej] hám [tüjṓdöj]- " túye kabi"
5. tómendegi bólek jazılatuǵın qosımshalar :
[-Gana] hám [-gyna];
[-gen] hám [-gine];
[-da] hám [-ta];
[-de] hám [-te];
< [taqy],[tayy]- “sonıń menen birge”
[-my] hám [-mi]- soraw,
[-dyr] hám [-dir],[-qy] hám [-qi]- maǵlıwmat beretuǵın ;
Ojratda:[-čy],[-sana],[-ła] hám [-le]- qazaq tilindegi sıyaqlı hám tez-tez Sibir tilinde bolǵanı sıyaqlı ta'kidlovchi qosımsha
74
hám [-na]- ta'kidlovchi, kórsetiwshi:
[džaqsy-Gana]- " áp-áneydey"; 'xoroshenko' -[xoroqeňko];
[qajttyṇo's-pa]- 'qaytib keldingizmi? '
[-ma] hám [-me][-my] hám [-mi] ga dissimilyatsiya ablaut menen keliwi múmkin
Ókiniw menen aytamız, basqa mısallar joq.
Bul mısallardıń barlıǵın tonik stress nátiyjesinde túsindiriwge háreket qılıw qıyın boladı. Ózbek tilinde ádetdegi sıyaqlı múmkin emesligin ańlatpalaǵan [áłmady] mısalında bunı sonday túsindiriw múmkin bo'lar edi. Soǵan qaramay, bul kitapda bul bap astında bir qansha mısallar keltirilishi elege shekem hal etiliwi kerek bolǵan turkiy aytılıw mashqalasına qosılǵan qımbatlı material bolıp tabıladı.
Basqaq-Uluda tómendegi materiallar basqa orınlarda tarqalǵan :
[to'guz]- “toǵız” hám [o'tuz]- “otız”
hám birlik zamanlarǵa salıstırǵanda túsindirme retinde: tariyxıy jetilisken pát unamlı hám unamsız formada [-gän] hám [-gän] qosımshasına túsedi:
[åkelgéni džoq]- " ol alıp kelmadi"
jetiliskendiń biykar formalarında pát endi aqırǵı buwınǵa tushmaydi, bálki ózektiń aqırǵı buwınına qaytarıladı [b. 75]- basqasha aytqanda, pát [-ma] hám [-me] biykar qosımshasınan aldınǵı buwınǵa túsedi; Progressiv zamande, Morfologiyaǵa qarang, ol tiykarǵı peyil gerundining aqırǵı [-p] buwınında jatadı. Bul, tiykarınan, «Grammatikada» joqarıda aytıp ótilgen pikirlerge sáykes keledi.
[-ap],[-kep],[bop] hám basqalar tipidagi “qısqartirilgan” gerundlarni áyyemgi baslanǵısh pátning qaldıqları dep esaplaw múmkin. Olardıń kelip shıǵıwı buljıtpastan [áłyp],[kélip],[bo'łup] sıyaqlı sırtqı kórinislerden bolıp tabıladı. Áyyemgi dáslepki pátni Kāqgarīdagi tómendegi mısallardan tabıw múmkin:[bałq],[bałyq]menen birge - " loy"
[qyłq]menen birge [qyłyq]- 'amal, xarakter' [bīrt]- 'tax' < [bīr-it],[bīr-] hám [bēr-] den - 'bermoq' yaǵnıy,[bałq] < [ báłyq],[qyłq] < [qo'łyq],[bīrt] < [bḯrit].
Pát mashqalasına tiyisli tómendegi mısallar Polivanovning “Qaraqałpaq tekstleri” shıǵarmasınan tóplanǵan. Bular pátda sezilerli uǵımsızlıqtı kórsetedi hám kóbinese joqarıdaǵı bayanatlarǵa qarsı keledi:
[qyłatugunbédi]-'u qılajaq emes edi,
ol etpesligi kerek edi,
etpesligi kerek edi,
etiwine ruxsat berilmasligi kerek edi” [p. 15]
< [qył-a-tur-gan- är-mä-d-i], bolsa
[bérmegen]- " ol bermadi" [b. 16] qaǵıydaǵa sáykes keledi;
[kṓredi]- " ol kóredi" [p. 15]
formaları janında [ajtády]-'deydi' [p. 15]
[kelédi]- “ol keledi” [b. 15]
taǵı qaǵıyda boyınsha ;
75
[kélip]- “kelgen” [b. 15] hám
[kélip-xarasa]- “Kelip qarasa,
ol qaray kelgenida” [p. 24]
házirgi waqıtta hámme tarepinen tan alınǵan formaǵa sáykes keletuǵın [kep] formasına ótiw basqıshında ;
[sagattan-kéjin]- “bir saattan keyin” [s. 15]
[džiwere-wérdi]-[džiwere-werdí] janında - “ol qoyıp jiberdi” [15-bet] < [yð-y ber-ä ber-d-i];
[džułuw-áłyp]- 'yirtib taslaǵan' [15-bet] < [juł-up- ał-yp];
awızsha quramda pát járdemshiniń tiykarǵı unlisiga túsedi - kompozitsiyaning ekinshi elementi. Bunı Gunnar Jarring ózbek tilindegi Qillch dialektine salıstırǵanda aytqan. 38
[38. qarang. G. Jarring. Ózbek tiliniń Qillch dialekti.p. 19. orta]
Arqa Afganistan ózbekleriniń bir-birine bekkem baylanısqan sóz birikpelerinde de waqıtı -waqıtı menen ushraydı. Tap sonday, progressivning qáliplestiriwshi elementi morfologiyalıq tárepten qospa zaman bolıp, pátga iye:
[üölüwátyr] < [ölüp-jatyr]- 'o'lyapti” [bis, 16]
[kijátyr] < [kel-ä- jat-yr]- “ol kelip atır” [b. 24 hám passim],
[üölewát-qanyn] qaratqich iye 3-shaxs ) - 'uning óliwi” [b. 24]
bul, aytılǵanı sıyaqlı, Basqaq-Uluning dawasına qosılmaydı.
Polivanovning sózlerine kóre, qazaq hám ózbek dialektinde Xivada progressiv tiyisli pát bar:
Qazaq - Batıs dialektları [žeb-žátyr]- " ol awqatlanıp atır",
Özbek Xiwā [ǵɛljátyr]- “ol kelip atır”
Xwāräzm [kijátyr] dıń Qypčaq - " ol keledi".
Basqa mısallar taǵı ádetdegi jaǵdayda pátni kórsetedi:
[díjdi]- “deydi” [b. 16]
[sałády]- " ol qóyadı" [p. 16]
[warámyz] < [barámyz]- 'biz baramız' [p. 16]
- aldınǵı unlidan keyin sandxi forması : < [barámyz]- 'biz baramız' [p. 16],
[bárma]- 'sen barma! ' [p. 16]
[keteverédi]- 'u ketedi' [p. 24]
[qałady]- " ol qaladı" [p. 24]
[sojády]- " ol so'ydi" [s. 24]
[üölédi]- " ol o'ladi" [p. 24]
[džep-ketédi]- " ol awqattı tawisti hám jo'nedi" [b. 24]
Zaifroq, ekilemshi pátga mısal retinde suwretleytuǵın járdemshiniń túbir unlisida kórinedi.
[garyyj-àłmáj]- “ol (at ) sekrep oǵada almaydı” [b. 24]
[nányn]- arttırıw 3-shaxs iye - “onıń non” pátsi túp “parsısha - uzınlıq” ornında ushraydı, ulıwma qaǵıydanıń terissi, oǵan kóre sırt el, mısalı, russiy aksenti qaraqalpaqda waqıtı -waqıtı menen, ádetde.[y],[i],[u],[ü] jaǵdaylarında, lekin Sibir turkiy tillerinde úzliksiz túrde, uzınlıqqa sebep boladı, bul haqqında tómende qarang, b. 92.
Joqarıda keltirilgen bir neshe mısallar, álbette, qaraqalpaq pát mashqalasın jayında tereńrek úyreniwdi talap etetuǵın mashqalanı sheshiw ushın etarli emes.
Sibir turkiy tillerinde de soǵan uqsas qıyınshılıqlardı keltirip shıǵaratuǵın pátning ayriqsha qásiyetlerin baqlaw kerek.
76
A’RNAYI HA’DIYSELER
Shet el hám ózlespe sózlerdiń fonologik rawajlanıwına ótiwden aldın, tómendegi sıyaqlı bir qatar bólek jaǵdaylardı sanap ótiw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı:
I hám 2-shaxstıń iyelik qosımshalarında kópshiligilik [-s] ózgermeytuǵın halda kutilgan [-z] ornında isletiledi:[-(y) mys],[-(y) rjys], tap sonday 1-shaxsda. sepliktiń kópligi:[-mys]hám [-bys].
2-shaxs kópshiligiliktegi Present hám aorist, lekin mudamı [-syz]menen ańlatpalanadı. Keyingi jaǵdayda [-z] dıń juwmaqlawshı retinde saqlanıwı qosımsha ishindegi dissimilyatsiya nátiyjesi bolıp kórinedi. Biraq, basqa barlıq jaǵdaylarda,[-z] fonemasi sońǵı jaǵdayda saqlanıp qaldı jáne bul tárepten qublası -arqa, qubla-batıs hám arqa-batısiy gruppalardıń basqa tillerine sáykes keledi:
[segiz]- " segiz"
[to'yuz]- " toǵız"
[otuz]- " otız"
[atyz]- “atız (egin qılınıp atırǵan )” hám taǵı basqa.
Zamanagóy Ujgurda bolǵanı sıyaqlı, " g'oz" sózi mudamı baslanǵısh [g-] ga iye:
[gaz] Zamanagóy Ujgur [gaz][Katanov-Menges p. 1276 [106],
qarang. WB Taranči [gaz] hám
turkpen [ġāð].
Prothetic [h-] " nam" sózinde tabılǵan -[höl], qarang. WB Taranči, Čayataj, Arqa turk; Turkpen [ȫl] da,[hȫl] den paydalanadı.
Bul jerde “kóylek” sóziniń ózgeriwshen sózi qazaq tiline uqsap -[köjlök],[köjlök] hám [köjlek] formaları menen payda boladı - ekinshisi WBda joq. 39
[39. Bul sózdi tolıq talqılaw ushın Turan tilindegi villi Bangning " Beit räge zur türkischen Wortforschung" shıǵarmasın oqiń. 1918. bet. 299 -§ 9]
Qazaqtaǵı sıyaqlı alpısta sózinde [-t-] joǵalǵan :
[ałpys] < [ałtmyq]
[džuvan]- 'og'ir' qopal, 'yo'g'on' da forma tárepinen qazaqcha ekvivalent [džuan] (WB) < *[juwan] < [jogan] ga uqsaydı.
[džiṇiqke] < [jiṇičkä]- “názik, jaqsı”; JB tek [-lä-],[džiṇiqkälä-] de tuwındılardı sanap ótedi; Zamanagóy Ujgur [jiṇičkä]40 salıstırıń
[40. Katanov-Menges lok. qala, 109 (1279 ) ]
hám Qar birinshi eki buwındıń qısqarıwı hám ekinshi dárejeli qısqarıwı menen:[čiqkä]. 41
[41. Potapov hám Menges MS0 S. XXXvII. 64, 92, № 56]
77
Tártip qosımshası qazaq tilindegi sıyaqlı [-(y) nqy] boladı :[birinqi],[iekinqi] hám taǵı basqa. qarang. Qazaq [ekinqi]- “ekinshi” [üqǚnqǚ]- “úshinshi” [Proben III, 691, 64-bet];
[tortunqǚ]- " tórtinshi"
[beqinqi] kutilgan ornında jazıwsız assimilyatsiya menen
[besinqi]- " besinshi" [bet. 691-2, 65];
[ałtynqy]- " altınshı"
[džetinqi]- " ettinchi" [b. 692, 66];
[ortanqy]- " orta, orta" [b. 323, 5, 17]. 42
[42. Qazaq ushın Melioranskiy okrugiga qarang. ctt.p. 66. 2-§. ]
Nomen zıyanı qosımshası [-aqaq] hám [-adžaq] arasında parıq etedi:
[džasadžaq]- " jasaydı" hám
[qyłaqaq]- " boladı" [Grammatīke.p. 37];
[-aqaq] erte *[-a-čaq] formasından,[-adžaq] ózgeriwsiz qalǵan keyingi sonant variantı bolsa kerek.
[burun] hám [murun] sózleri tap qazaq tilindegi sıyaqlı eki mániske iye; biri konkret, ekinshisi abstrakt : forma
[murun] “murın, burni, shıǵıp turıwshı tog'” degen mánisti ańlatadı.
Mısalı,[Proben III pp. 100, 6 ; 100, 28; 142 230 ; 228, 53, 54],[burun] bolsa “ilgeri, ótken zamanda bolǵan”ni ańlatpalasa, tek [-gy] hám [-gu] < [-qy] orınlas qosımshası menen qollanǵan :[buruṇy]-[buruṇgu]- “aldınǵı, aldıngi” [III 262, 35-bet; 537, 89]
Protetik dawıslı. Qaraqałpaq da, Qazaq da - WBga qarang, bar
[yłaj] den [łaj]- “aralas ılay, shilimshiq, patas” hám
[oramał]- 'ro'mol, oramal' < parsısha -[rū-māl] 'id. '
qarang. Ózbek -[romȧl],[rumȧl] 'id'
Sebebi baslanǵısh suyıqlıqlar [ł-],[l-],[r-] turkiy tilde hesh qashan qabıl etińmeydi hám qollap -quwatlaytuǵın protetik dawıslı dawıstan paydalanıwdan saqlanmaydi: qarang. Karagas -
[yłaba]- " (lamaistik hám nasroniy) ruwxanıy, lama"
< Mo'g'ul -[łama] < Tibet,[lama] < [blama]-[Proben IX 617, 5-bet]
bunnan tısqarı,
[uruqsat]- “ruxsat” < Arab [ruḫṣat];
qarang. bul jerde Karagas -[urumākky]- 'ko'ylak, bluzka' < orıssha -rubáxa -[rubádxa]-[Proben IX 621, 45-bet]; hám uzınlıǵısız :
[urumakky][s. 615. 20, 21]
Tap sol hádiyse áyyemgi Ujgurda da gúzetiliwi múmkin:[ärdini]- passim, mo'g'ul tilinde de <
- Sanskrit -[ratna-]- “jawhar” [Irivati]- tiyisli at, < - Sanskrit [Rēvaṭa-]. 43
[43. F. W. K. Myuller. Uygurika. II.p. 64-orta, 2-qatar]
Tap sonday, Literary Mongol hám Xałxa baslanǵısh [r-] den shaǵılısıwadı. 44
[44. B. Ja. vladimircov. Salıstırıwiy grammatika. 366 -367-betlar, 224-§. ]
Umumturkiy [unut-]- “unutmoq” [umut-] formasında, dawıssız seslerdiń úzliksiz dissimilyatsiyasi menen ushraydı.
Kórgezbeli [so] < [qu] qazaq tilindegi sıyaqlı [o] unlisiga iye:
[shunday etip]- " bu"
[sogan] dative - “onıń ushın”
[sondaj]- " sonday" hám basqalar.
[bȧri]- “hámme” almasıqı qazaq -[bǟri] den ayrıqsha túrde uzınlıqsız keledi.
[Proben III 67. 2-bet; 68, 5; 77, 1; 370, 9 ; 466. 127; 556. 174; 557. 182; 558. 124; 743, 31; 752. 79].
78
Eki jaǵdayda [-rq-] dawıs toparı [-rx-] ga aylandı :
[torxa] < [torqa]- “jipek jıp” qarang. Ojrat, Xakas
[torqa]- Kāq, Ujgur - Qutaðgu Bilig
[torqu]- “dilk” > orıssha toroka -[toro'ka]- “shegara, shet (kiyim) hám
[arxaly] < [arqali]- “arqalı, arqalı”
ádetiy qaraqałpaq forması, “arqalı, arqalı”. 45
[45. Sózlikte talqılaw etiledi]
Sibilantlar qasında isletilingende,[q] spirant bolıw tendentsiyasına iye, mısalı,
[oxqa-] < [oqqa-]- “uqsatish”
Bunday halda, spirantning ózgeriwin tómendegishe túsindiriw múmkin: dawıssız [q] den aldın,[r] óziniń sonant sapasın joǵatadı, bunıń nátiyjesinde [q] dıń islep shıǵarılıwı ushın zárúr bolǵan tolıq okklyuzion ańsatǵana ótkerip jiberiledi hám, Sonday etip,[q] tábiy spirantlangan:
qarang. Kashdagi parallel rawajlanıw :
[qulqaq] janında [qulqaq],[qulaq]- “qulaq”
[olxut-] < [ol-qut-]- “otırıw, otırıw”
Polivanovning «Qaraqałpaq tekstleri»de b. 15, soǵan uqsas rawajlanıw belgilengen:[üölyende] (loc.) - " óliw noqatında, ólgennen keyin" < [öl-gän-dä]
Basqaq-Uluda s. 19, juwmaqlawshı [-n][qaṇ]- “qan” sózinde [-ṇ] boladı, qalǵan barlıq jaǵdaylarda bolsa [qan] formasında ushraydı. Parallel jaǵdaylar baqlanbaydı.
Intervokalik [-f-][džifek]- " ipak" de ushraydı.
mısalı, Basqaq-Ulu p. 17 <
[jip-äk]-[jip] dıń kishreytirishi - “shnur, jıp, ip”
[-f-] dıń kórinisi arnawlı ózgeshelik bolıp,[-b-] kutilgan orında isletiledi. Salıstırıwlaw ushın [-f-] dıń Karagasda waqıtı -waqıtı menen payda bolıwı múmkin, bul erda ol intervokalik labial plosiveni almastıradı, bul tilde dawıslı toqtap qalıw yamasa dawıssız geminat retinde payda bolıwı múmkin; qarang. Castrénning " versuch etner koibalischen und karagassischen Sprachlehre" den tómendegi mısallar :
[ṫöförä] sonıń menen birge [t'eferä] ([kafarmen]- " Men kuyaman"
[kofadeq]- " musht"
Sojoṇ -[kowades] JBda jetiwmeydi,
< Jenisej-Ostjak -[kufak] 'id'. 46
[46. M. A. Kastren. Jenissei-Ostjarischen hám Kottischen Sprachlehre menen bir qatarda.p. 237]
[köfuk]-[ko'puk] janında “kóbik”,
Qojbał -[kūbök];
WB -[köpük]- Usmon, Čayataj,
[köbük] Shıǵısda,
[köfürüg]- " kópir"
janında Qojbal -[kūbergä] ulıwma -turkiy -[köprüg].
Bul jerde [-b-] yamasa [-pp-] ornında [-f-] payda bolǵanın kóremiz. Kastren óziniń " Sprachlehre" § 30 -de bunı aytıp ótdi
'[p] hám [f] Karag'asda bir-biri menen almaslawı múmkin'
Men Sibir tillerinde labial geminatlarning hesh qanday mısalların tapmadim; jazıwmalar barlıq jaǵdaylarda [-b-]. Kastrenning joqarıda keltirilgen mısallarında intervocalic [-f-] labial dawıssız geminatlar ornın iyelegen kórinedi. Turkiy tillerde [f] tap sonday biygana, mısalı, slavyan tilinde.
79
Ol Kāqgarīda ushraydı, lekin ol erda kórinisi túp [v] yamasa [w] sebepli kórinedi: qarang.
[čäfqäṇ]- (Čigil) - “qoy junini qırqıw ushın qayshı”
[Qyfčaq]- belgili qáwim atı,
[täf][täv] janında - “hiyle, óner”
[jufqa]- " tender"
[jufga]- " pochta"
[käfqäṇ]- " ónimde járdem beretuǵınlar ushın azıq-túlik formasında bar"
< [käv-qa-]- " shaynaw"
Katanov Proben IXning " Karaygas tekstleri" de [f] mısalları joq. Men Kastren mısallarında tabılǵan [f] Jenisej-Ostjak kelip shıǵıwı yamasa hesh bolmaǵanda Jenisej-Ostjak substratiga baylanıslı dep isenemen. Qaraqałpaq mısallarına kelsek, men kóbirek pikirdemanki, bizde intervocalic [-b-] yamasa [-p-] < *[-pp-] usınıs etetuǵın jaǵdaylarǵa uqsas hádiyse ámeldegi, mısalı,[appaq] de,[apaq]- “pútkilley oq” 47
[47. Joqarıǵa qarang, p. 39]
Hám biz " kórkem ádebiyatqa baylanıslı sırtqı kórinisler" beriwge urınıw hám nátiyjede " kórkem ádebiyatqa baylanıslı sırtqı kórinisler" ni nadurıs jayǵa qaytarıwǵa alıp keletuǵın " psevdo-tuwrılik" menen shuǵıllanmaymiz, mısalı, Nyu-Yorkda anglichan tilindegi bul sıyaqlı sırtqı kórinisler.
[böǝlz],[böǝls] onıń ushın [bojlz]- “qaynab ketedi”
tipning fonologik rawajlanıwınıń nadurıs teris ózgeriwi menen júzege keledi
" shirkew" > [čöjč],[čojč],
'qiz' > [göjl],[gojl],
Nyu-York sóylesiminde yamasa NHG retinde - dawıssız affrikatlarga iye bolmaǵan jańa -joqarı nemis dialektları olardı " kórkem ádebiyatqa baylanıslı sırtqı kórinisler" jaratıwda nadurıs kiritedi: " schroffe Felsen" ornına [qropfĕ pfelsĕn] hám taǵı basqa. 48
[48. qarang. frikativlarning [ḇ] hám [ṗ] dıń turkpen tilindegi intervokalik jaǵdayı daǵı talqılawı, meniń Bemerkungenimda... Archtv Orient. XI 22-23-betlar]