I. Fonologiya

RUS TILI SOZLERI HA’M CHET EL SOZLAR63
[63. qarang. N. Katanovning «Mélanges Asiatiques» tirés du Bulletin de l'Académie Imp. «Die aus dem Russischen entlehnten remdworter des Sagai-Dialectes» maqalasında keltirilgen Sagaj tilindegi orıs tilindegi sózler hám ózlestirilgen atlar materialı. des Sciences de Sankt-Peterburg IX 277-299 -betlar (SPbg. 1880-1888) ]
Orıs tilinen ózlestirilgen sózlerde júz beretuǵın dawıs ózgerisleri kóbirek bilinedi. Onda ózlesken sózlerdi turkiy dawıs muwapıqlıǵı sistemasına bo'ysundirish ulıwma tendentsiyası ele da kúshlilew. Process tómendegishe kórinedi: Ulıwma alǵanda, unlilari arqa unlilar bolmaǵan sózler " tańlay" dep esaplanadı, yaǵnıy olar aldınǵı buwındıń dawıslı hám dawıssızların óz ishine aladı. Sonı da esten shıǵarmaw kerek, mısalı, turkiy tilge tán bolǵan [q] sıyaqlı guttural dawıssızlar kóp dialektlerde [u] ga iye bolsa -de, orıs tilinde uchramaydi. Lekin arqa unlilarning artikulyatsiya jayı orıs tilinde turkiy tildegi sıyaqlı onsha uzaq emes; tap sonday,[t],[s] hám basqalar orıs tilinde arqa unlilar menen birgelikte turkiy tiller degi sáykes keletuǵın dawıslar menen birdey guttural rangga iye emes;
[64. Yuqorida aytib o'tilganidek, O'rxon yozuvlaridagi deyarli har bir undosh ikkita belgi bilan ifodalanadi: biri tanglay, ikkinchisi tovushlarning velar-guttural artikulyatsiyasi. Turkiy tovushlarning bu xususiyati keyinchalik arab tili fonetik tizimiga ko‘ra velar – guttural va velar bo‘lmagan tovushlarni sinchkovlik bilan ajratib turuvchi arab yozuvida ifodalanganda e’tiborga olingan. Shunday qilib, Usmon ancha izchil orfografiyani ishlab chiqdi, masalan:
[s'lmq] [salmaq] uchun – ‘qo‘ymoq, tashlamoq’,
[trn'q] [tyrnaq] uchun - 'tirnoq, tirnoq',
[dołmaq] uchun [ṭwlmq] - 'to'ldirilishi',
dan farqli ravishda
[swmk] [sevmäk] uchun - "sevmoq",
[twktmk] [tükätmäk] uchun - "chayqash, iste'mol qilish",
[dwnmk] [dönmäk] uchun – “qaytish” va h.k.]
ya'ni orqa artikulyatsiya unlilari bo'lgan so'zlarda
90
Rus tilidagi palato-inferent [g] va [k] [o] va [u] dan oldingi holatda ham palatal hisoblanadi, shuningdek, ayrim rus dialektlarida [u]; demak, butun so‘z old artikulatsiya turkumiga o‘tadi.
[65. Mo'g'ul tillarida ham xuddi shunday hodisa uchun qarang. B.Ja. Vładimircov manzili. cit., § 74. p. 139 ko'p misollar bilan]
Ushbu hodisaning natijasi shundaki, rus tilidan olingan qarzlarning aksariyati old palatal, artikulyatsiya toifasiga kiradi. Bundan tashqari, qisman guttural va qisman palatal bo'lgan ko'plab chegara holatlari mavjud.
Misollar:
[alumen] < allyuminiy, [alluminij] – ‘alyuminiy’;
[aptik] < apteka [apteka] – ‘apteka’;
[apatyt] < appetit, [apatit] – “apatit”;
[benzin] < benzin, [benzin] – ‘benzin’;
[beton] < beton, [beton] – “beton”;
[bagon] < vagon, [vagon] –‘(temir yo‘l) vagoni’;
[bazelin] < vazelin, [vazelin] – “vazelin”;
[garthitse] < gorchitsa, [gorthica] – “xantal”;
[graderin] < gradyrni,[gradimi], f.pi., - 'bitiruv jumısları (mineral suwdan duz alıw ushın ) ';
[granit] < granit,[granit]- 'granit';
[dinamit] < dinamyt,[dinamit]- “dinamit”;
[diridjabyl] < dirijabl,[dirizhabl]- fransuzcha [dirigeable] 'dirijabl (Zeppelin tipi) ', sonıń menen birge [hawa kemesi] 'dirijabl, hawa -qayiq';
[zabojshy] < zaboyshchik [zabojghik], “móhir adam óltiriwshi”;
[kaalin] < kaolin,[kaolin]- 'kaolin (shını topıraq ) ';
[karer] < karyory,[karjery], er adam yamasa hayal kópshiligilik - 'karyer' (texnika );
[kislata] < kisloty,[kislota], 'achchiqlik, kislotalik';
[koks]-[koktis] < [koks],[koks], 'koks menen alısıp ;
[labaratoryja] < laboratoriya,[laboratorija]- 'laboratoriya';
[margen] < marganets,[marganec]- “marganets”;
[kali] < kaliy,[kalij]- “kaliy”;
[mineral] < mineral [mulerdi]- 'mineral';
[oazes] < oazis,[oazis] 'voha';
[polus] < polyus,[polus]- “qutb”;
[enduistirje] < industriya,[indostrija] 'sanoat';
odan tuwındı [endustirjeleu]- “industrialashtirish”;
[ekiskulrsije] < ekskursiya,[ekskorsija]- 'ekskursiya';
[ekispeditsije] < ekspediciya,[ekspedisija]- “ekspediciya”;
[elektrik]- 'elektr-ity',[hozirgi]- 'elektr quwatı, '
- orıssha ekvivalenti elektrichestvo,[elektrichestvo]- hám Usmon forması da [elektrik]- ataqlı sóylewde tek [elektirik], frantsuzcha kelbetlik feyil [electrique] den alınǵanlıǵı anıq; Qoraqalpaqda bul sóz yamasa Usmondan alınǵan, yamasa ekinshi dárejeli qısqarıwǵa dus kelgen;
[ebonit] < ebonit,[ebont]- 'ebonit';
[ekiskabatyr] < ekskavator,[ekskavator]- 'ekskavator';
[tapagrapija] < topografiya,[topografiya]- “topografiya”;
[mergel] < mergel [mergel']- 'marl';
[mekrob] < mikrob,- 'mikrob';
[mekraskop] < mikroskop,[mikroskop]- 'mikroskop',
[mator] < [motor],[motor]- “motor”;
[mok] < [mox],[mox]- 'mox';
[nekil] < nykkel,[nikel]- 'nikel';
[obush] < obshch,[ovoshch]- 'sabzavot (lar) ';
[akean] da [muqujt], joqarıǵa qarang < okeyon,[okeon]- 'okean';
[pamik] < pyornik,[pomik]- ' (puw) qazan';
[papyrtnik] < pyoporotnyk,[paporotnik]- 'paporotnik';
[pamador] < pomidor,[pomidor]- 'pomidor';
[dala yshpaty] < [poleboy shpat],[polevoj shpat]- 'feldspat';
[relse] < relsy,[relsy] < English]- “rels”;
[samorodik] < samorodok,[samorodok]- 'qotishmagan metall'; [silitre] < selitra,[selitra]- “selitra”;
[sluda] < slyudyo,[sludo]- 'porlash';
[ysport] sonıń menen birge [dene shynyqtyru]- 'jismoniy shınıǵıwlar, gimnastika' < sport [sport] < anglichan 'sport';
[superfasfat] < superfosfat,[superfosfat]- " superfosfat";
[termometr] < termometr,[termomotr]- 'termometr';
[tormuz] < tormoz,[tormoz]- 'tormoz (texnikalıq) ';
[turbun] < turbina,[turbina]- 'turbina;
[fantan] < fontyon,[fontan]- 'favvora';
91
[fasfor < fosfor,[fosfor]- “fosfor”;
[fasfaryt] < fosforit - 'fosforit';
[fluger] < fluger,[floger] < nemischa [Flieger]- 'weathervane';
[xbosh] < xvoshch,[xvosh]- 'equisetum, shave-grass';
[senk] < sink [cink][cynk]- 'sink';
[silindir] < cilindr,[silindr]- 'silindr';
[sement] < tsement [tsement]- 'sement';
[chan] < chen,[ban]- “túpkilikli, vat”;
[shuma] < chumyo - 'o'lat' - xalıq arasında [Qorasan keseli] dep ataladı - 'harashan keselligi' yaǵnıy NE. Parsı, NW. Afganistan hám Qubla Turkmenistan ;
[shar] < shar [gar] 'globus' (geografiya, fizika) ';
[garik] < shchqorik,[shorik]- 'to'p (kóteriwshi) ';
[dezenterije] < dizenteriya [dizentherlja]- “dizenteriya”;
[Karalenko] < Korolenko, Korolenko (jeke atı );
[nezabudke gulu] < nezabudki [nezabudki]- 'unut-meni';
[selke] < seyalka [sejalka]- 'ekish mashinası';
[kalhoz] < kolxoz [kolxoz]- kóplegen ardaqlı qısqartpalardan biri, jámáátnoe xozyaystvo,[kollektivnoje xoziajstvo]- “awıl xojalıǵı kooperativi, kolxoz”;
[saphoz] < sovxoz,[sovxoz] sovetskoe xozyaystvo qısqartpası -[sovijetskoje hozjastvo]-'davlat tárepinen basqarılatuǵın fermer xojalıǵı';
[akadimik] < akadyomik,[akademik]- 'akademiyasi aǵzası'
[prapesir] < profyossor [professor], 'id. ';
[toshke] < tochka [tochka], 'davr (grammatik) ';
[samawyr] < samovyor [samovar]- 'choynik',
Orıs tilinen tuwrıdan-tuwrı qarız alıw emes, bálki ózbek arqalı qarız alıw nátiyjesi bolıp tuyuladi: Turkistonning ózbek hám turkiy tillerde sóylesiwshi qalalarında orıs,[samovar]dıń tómendegi túrleri esitiledi:[samaur],[samur],[sarnur] ( qar [samawyryn], qaraqałpaq forması birinshi mısalǵa belgi etedi;
[shajnek] < chaynik [shajnik]- 'choynak, choynak' tuwrıdan-tuwrı alınǵan bolıwı múmkin yamasa ózbek tili arqalı da ózlestirilgen bolıwı múmkin, bul sóz ushın parsısha sózlerden tısqarı ush sóz dizbegi isletilingen [C&jd&n] ] < Cajdahand 6 ajdi§ - dissimilyatsiya < Caj -d2 uS (_f^), sonıń menen birge [Cajnik] hám unlilarni assimilyatsiya qılıw menen [cajnek] < buyrıǵı [Kajnik]
[kartop] orıssha kartofel -[kartoffel] < nemis [Kartoffel]- “kartoshka” den tuwrıdan-tuwrı alınǵanma yamasa ózbek tilinen alınǵanma, anıq emes: qarang. Özbek [kartOp]menen birge [kartshka] < kartoshka [kartoshka], orıs xalıq sóylewinde ushraydı.
[arpografije] yamasa awdarmada “durus zhazu qadeleri” retinde berilgen < orfografiya [orfografija]- “orfografiya”;
[puqkytuvatsije] < punktuatsiya - 'tinish belgisi';
[kampas] < kompas,[kompas]- 'kompas';
[garizont] < jıyek [gorizont]- 'ufq';
[mashtap] < masshtab,[mashtob] < nemischa [Maasstab]- 'o'lchagich, etalon, masshtab (karta ) ';
[molijon] labialized < million [million]- 'million';
[mulijart] < milliard [milliard]- “milliard”;
[minot] < minut,[minuta]- 'daqiqa';
[kurort] < kurort < nemischa [Kurort]- “kurort, kurort”,
92
[mashyn] / [mashne] < mashyna [mashna] yaǵnıy [magyna]- “mashina”,
[pabric] / [fabrike] < fabrika,[fabrika]- 'zavod'
Orıssha aksent geyde uzınlıq menen ańlatpalanadı, Sibir turkiy tilleri arasında úzliksiz jazıwmalar; salıstırıwlang, mısalı, Karayas -[korat] < gorod [gorod]- 'shahar, qalasha' [Proben IX 618, 6 -bet].
[salyobaj] < tselkovyy [celkovyj]- 'bir rubl (teńge) ' [s. 617. 6]
[yspyrabnyk] < ispravnik [ispravnik]- 'politsiya baslıǵı' [s. 625-8]
[xylema] < xleba [xleba]- (ulıwma bólim.) 'non';
[xortopka] < ataqlı orıssha kartovka [kartovka] 'kartoshka' [b. 655» #198]
jay atlarında, mısalı,[Kyrasnyjaryskaj] < Krasnoyarskiy,[Krasnojarskij]-[-skaj], dialektlerde,
[Kanyskaj] < Kanskiy,[Kanskij][-skaj][pp. 622, №51]
[128. Sapa daslep " ostrog" -[ostrog] " palisades, fort, qamaqxana" ni ańlatadı]
Qaraqalpaq tilinde tek [y],[i],[u],[ü] unlilari sozılıp ketedi:
[tundyra] < Tundra [tundra] < [Suomi tunturi]- 'tundra', arktik jaylawlar';
[leninizm] < leninizm,[leninizm]- 'Leninizm';
[gazit] < gazeta [gazeta]- “gazeta”;
[fizike] < fyzika [fizika]- 'fizika';
[kammuna] < kommuna,[kommuna]- 'Kommuna';
[klimit] < ıqlım [klimat]- “ıqlım”;
[temperatura] Mısallardan kórinip turıptı, olda, pátning uzınlıq boyınsha bunday ańlatılıwı kemnen-kem ushraydı :[satsyjalizm] < Sosializm,[sotsializm]- 'sotsializm'
Basqa tárepden, aksentsiz orıs [i] yamasa [u] kóbinese qaraqałpaqda [i] yamasa [u]menen ańlatpalanadı :
[u]:
[minöt] < minut [minuta]- 'daqiqa'
[fizike] < fyzika [fizika]- 'fizika';
[leninizm] < leninizm,[leninizm]- 'Leninizm';
93
[leninizm] < leninizm,[leninizm]- 'Leninizm';
[botanika] < botanika [botanika]- " botanika"
[grammatika] < grammatika,[grammatika]- 'grammatika';
[kapital] < kapital [kapitol]- “kapital”;
[respublike] < respublika,[respoblika]- 'respublika';
yaǵnıy anıq aytılatuǵın orıssha unlilar, hátte pátsiz buwınlı dawıslar da cho'ziq unlilar menen ańlatpalanadı, sebebi olar pátsiz buwınlar daǵı turkiy unlilar, yaǵnıy orta buwınlar sıyaqlı onsha kúshli qısqartirilmaydi, eger úsh yamasa odan kóp buwın aldında túrmese.pátli buwın.
qarang. bunnan tısqarı :
[ruda] < ruda,[rudet]- 'ruda, metall';
[shuma] < chuma [chuma]- 'o'lat';
[limon] < limon [limon]- 'limon';
[kurortler] (kópshiligilik) < kurort (y),
[kurort (y) ] (kópshiligilik) - “salamatlandırıw mákanları, kurortlar”;
[kilametir] < kilometr [kilometr]- 'kilometr';
[sariko-potshepnik] < sharopodshipnik [sharikopodshipnik]- “sharıkopodshipnik” - bul úlgi orıssha [i] yamasa [u] den keyin qaraqalpaq [e] tárepinen awdarma etilgeni menen de dıqqatqa ılayıq.
Protetik dawıslı ádetde baslanǵısh dawıssız jupdan aldın payda boladı :
[iqkȧp] < shkaf,[qkaf]-'shkaf, shkaf';
[ispirt] < spirt,[spirt]- “ruxlanıwlar”;
[ysport] hám [sport] < sport -[sport]- 'sport';
[ystanok] < stanok -[stano'k]- “jumısshı dáske”;
lekin [sluda]
lekin [slüda] < slyudá -[sl'udá]- 'porlash';
[stansa] < stántsiya -[stáncija]- “bándirgi”;
[słanes] < slanets -[słaňėc]- “slate”;
[xboq] < xvoshch -[xvoqč]- 'o'tni aldırıw, equisetum'
Orıssha jazıw formasına sáykes keletuǵın [o], eger pátdan aldın [a] dep aytılıw etilgen bolsa -de, qaraqalpaq orfografiyasında ushraydı :
[arfografije] < orfografiya -[orfográfija]-[arfagráfija]- “orfografiya”
[ə] belgisi menen berilgen [ȧ] den paydalanıw parsı hám arab shet el sózlerinde bolǵanı sıyaqlı birinshi buwın menen sheklenmeydi, bálki palatal67 sózlerde ushraytuǵın orıs [a] ni ańlatadı :
[67. Turkiy tiller fonologiyasi kózqarasınan qarang.joqarıdaǵı p. 89]
[kȧmpȧs] < kompás -[kompás]- “kompas”;
[iqkȧp] < sháf -[qkaf]- “shkaf”;
[Kȧrȧlenko] < Korolenko -[Korol'énko]
Orıssha sózlerde aqırǵı jaǵdayda kelgen pátsiz unlilar tez-tez dawıs ózgeriwine ushraydı. Óytkeni orıs tilindegi aqırǵı unlilarning kúshlilew yamasa zaifroq qısqarıwı emes, bálki bunday orıssha sózlerdiń turaqlı túrde pasaytirilgan formada, yaǵnıy hár qıylı aqırǵı unlilar menen gezlesiwi; mısal ushın,
[formu] forma ushın -[forma]- 'shakl (grammatika ) ';
[tajgi] táygá ushın -[tájgá]68 'Tayga - Sibir pák qız ormani';

[68. Orıssha [tájgá] < Sibir turkchasi -[tajga],[tajqa] “id” mo'g'ul tilinde de ushraydı]

[bronza] bronza ushın -[bronza]- " bronza";
[Selsije] anıq orıs jinsidan - Tselsiya -
Tselsiyning [Cél'sija]-[Cél'sij]- 'Celsius'
[69. Termometrdiń santigrad shkalası kim ushın atalǵan]
qarang.[o'tuz grȧdüs Selsije suvyqłyyynda]-
'pri moroze v tridtsat gradusov Tselsiya' -
[pri moro'źe v tridcat' grádusov Cél'sija]- '-30 o C suwıqda'.
94
Kantseleriya -[kancel'árija]- “kanselyariya, (húkimet) mekememesi” sózi ataqlı etimologiyaga kóre turkiy kópshiligilik mánisi esaplanadı, sol sebepli [kȧṇse] kórinisi qaraqaloqda ushraydı.
Dawıssızlar sistemasına tiyisli basqa mısallar
Orıs bilabial [v][b]menen ańlatpalanadı :
[ekbȧtyr] < ekvátor -[ekvátor]- 'ekvator';
[ekiskȧbȧtyr] < ekskavátor -[ekskavátor]- 'ekskavator';
[paraboz] < parovo'z -[parovo'z]- “lokomotiv”
sonıń menen birge [otarba] ​​- 'o't óshiriwshi mashina', qarang. Leksik tárepten;
[bȧlqebek] < bolshevik -[bolshevik]- 'bolshevik';
[Palībanop] < Polivanov -[Polivdnov]- túp at;
[xboq] (!) < xvoshch -[xvoqč]- 'soqol-ot, equisetum';
[zavut] < zavod -[zavo'd]- 'zavod'
biraq zavod -[zavo'd]- “zavod” sóziniń [zavut] jazıwmalari bizni bul áyyemgi hám kúshlilew turkiylashgan sóz ekenligine ishontiradi. Orıs tiline kiritilgen basqa shet el sózlerdiń [v] hám [w] belgileri de [b]menen ańlatpalanadı :
[Bȧqiṇgitön] < váshingto'n -[váqingto'n]- «vashington»
Anglo-seksen [w]menen ádetiy orıs jazıwmalari [u]:
Uđlson -[Uilson]- “Uilson”.
Orıssha [ž]- qaraqałpaq tilinde uchramaydigan dawıs [dž]menen ańlatpalanadı :
[vadžatyj] < vojatyy -[vožátyj]- “baslıq, basshı, dirijyor”;
[dydžurnyj] < dejỳrnyy -[dežúrnyj]- “qaraqshı, qaraqshı”;
[gradždan] < grajdanćn -[graždanín]- kóp puqarası -[graždáňe]- “puqara”;
[c] ádetde [s]menen ańlatpalanadı, eger dawıslı dawıstan keyin ol geyde [ts]menen ańlatpalanadı : [némis] < némets -[ňéḿec]- 'Nemis! ';
[sentir] < tsentr -[markaz]- 'markaz, kapital';
[stansa] < stansiya -[stáncija]- “bándirgi”;
[sentner] < tséntner -[tsentner] < nemis -[centner],[Zentner]
- " salmaǵı 100 funt";
[Fransiya] < Fransiya -[Fráncija]- “Fransiya”;
[Sałotskij] < Solotskiy,[Soło'ckij]- tán at;
[Majatskij] < Máyatskiy -[Májackij]- tán at;
[puṇkytuwatsije] < punktuátsiya -[punktuácija]- “tinish belgisi”;
[kvars] < kvarts -[kvarc]- “kvarts”;
[słanes] < slanets -[słaňéc]- “slate”;
[Selsije] < Tselsiya -[Cél'sija] dıń [Cél'sij] genitivi - 'Celsius' hám basqalar.
Orıssha [q] saqlanıp qalǵan :
[qar] < shar -[qar]- 'to'p, globus';
[qȧrik] < shárik -[qárik] aldıngining kishreytiruvchisi;
[qaxta] < sháxta,[qáxta]- " tereń, meniń" < nemischa [Schacht],
lekin [č] hám [qč] mudamı [q]menen almastırıladı, bunı parsısha shet el sózler degi [č] haqqında joqarıda aytıp ótken edik.
95
Orıs tilinde tek ózge sózlerde yamasa shet el sózlerde ushraytuǵın [f] dawısı tolıq juwmaqlawshı < [-v] yamasa dawıssız okklyuzivlardan aldınǵı [v] den islenbe retinde tabılǵan hallar bunnan tısqarı, hár bir jaǵdayda saqlanıp qalǵan. keminde kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde -[f]menen ańlatpalanadı :
[fantan] < fontán -[fontán]- “fantan”;
[fasfor] < fosfo'r -[fosfo'r]- “fosfor”;
[flüger] < fluger -[fl'ǘg'er]- “flyuzka”
Ǵalabalıq sóylewde bolsa, orıs shańaraǵı yamasa jay atlarınıń juwmaqlawshı pozitsiyasida kelip, ol [-p]menen almastırıladı :
[Palibanop] < Polivánov -[Polivánov]. 70
[70. Jay atlarına kelsek,[-p]menen ataqlı sırtqı kórinisler hátte kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde de qabıl etilgen:
[Serpūqyp] < Serpuxov -[Serpuxov],
[Arexip-Zjup] < Orexovo-Zỳevo -[Oŕéxovo-Zújevo] hám basqalar]
Ózbek hám turkpen tillerinde de ushraytuǵın “iye, mal-múlkli” [qodžajyn] termini parsısha [xwādža] > [xodža]- “iye, xojayın, xojayın” hám orıssha xozyain -[xoźain” sózleriniń pataslanǵan forması bolıp tabıladı. ]- “iyesi, iyesi” óz gezeginde parsı tilinen aldınǵı qarız [xwādža] 71
[71. Ťăvaq Paasonenga ayıplaw
[xuźa],[xụźa]- " jay iyesi"
Haqıyqattı da salıstırıń, bul arab
[džäjb]- " qalta, sumka"
Usmon, Azerbaydjan, Qazon-tatar hám basqalarda ushraydı
[džep],[džeb]- 'cho'ntak, sumka' 'id',
lekin orıs tilinde
djeb -[džeb] hám zep -[źeṕ], zep -[źep].
Bul ush formadan djeb -[džeb] tuwrıdan-tuwrı Qazon yamasa Qrimdan alınǵan, eski alternativ sırtqı kórinisler bolsa zep -[źep] hám zep -[źeṕ]- Miklosich. Lex. Pal.-Slov.-grekshe-latınsha,-[zep']-[zep'] hám [zepy]-[zep], er adam - “saccus” Teodor Polikarpi, Mosquae 1704, “Dictionarium Trilingue”da tabılǵan.[zěp],[zěp] Petro Alekseevda, «Tserkovnyy Slovar» Sanktpeterburg (1817-1819 ) bir tárepden arab hám turkiy, ekinshi tárepden orıs tilleri ortasında aralıq basqıshnı basıp ótken, bul bolsa mısal menen analiz qılıwda. dıń [xuźa]- xozyain -[xuźáin] Ťăvaq bolǵanǵa uqsaydı - ókiniw menen aytamız, men halicha Ťăvaq sózin tapa almaedim.
Slavyan tilinen qarız alıw ushın qarang. sonıń menen birge Miklosich «Turkische Elemente... » I. 289, Korq «Archlv für Slavische Philologie» IX p. 499 hám Berneker «Slavisches Etymolog Wörterbuch» I p. 242.
Bul sóz keń tarqalǵan : Usmon > venger tilinen:[zseb]- = [žeb], odan sloven tiline [žep] hám ukrain tiline [jeb]-[žeb] retinde ózlestirilgen; ol mordvin tilinde de ushraydı :[ćeṕä]-[śeṕä],[śeṕe],[źeṕe].[źeṕe] < Ťăvaq (?), voták (Ud-Murt) [d'žep],[źep], Zyŕan (Komi) [dźep],[źep]- votákda qarız alıwdıń eki dáwiri bolǵan kórinedi hám Zyŕan:[źep] Ťăvaqdan aldınǵı qarız retinde hám [ḋźep] Qazan -Tatardan [džep] (?), Ostak [sēp], vogul [śep] den keyingi qarız retinde - bul sırtqı kórinisler óz gezeginde Zyŕandan alınǵan bolıwı múmkin.; Ugr tilinen ol Samojedga ózlestirildi: Jurak [seap], Ostak [sēp],[seppa],[sepa],[qapak]; Samojeddan Jenisey-Osbak - Ketoga:
Sym -[sejf], Imback -[seäp]- bul jerde Imback” i'rom durakni qarızǵa aldı hám Sym Osfak-Samojeddan..
Sibir turkiy tilleri ishinde bul sóz qacha hám qo'jbal tillerinde ushraydı :
Qača -[izäp], Qojbał -[izäp],[izeäp]
Bul sońǵı sırtqı kórinisler, olardıń qarızları kimdan alınǵan bolıwı kerekligini kórsetedi
Orıs, Ojrat yamasa Batıs Sibir turkiy tillerinen birinen [z] hám protetik [i-] sebepli. Samojed yamasa Jenisej-Ostakdan alınǵan qarız Qacha hám Qojbałda bunday ózgerislerge dus kelmegen bolar edi. ]
96
Sonday etip, bul sóz semantik nuancega iye sonda da, óz-ara qarız alıwdıń individual jaǵdayı bolıp tabıladı.
[iret]- " forma, usıl, taypa, waqıt (lar) " orıs tilinen alınǵan eski sózdi kórsetiwi múmkin. Bul aldınǵı sózlerge tán bolǵan baslanǵısh [r-] aldından protetik unlini kórsetedi. Ol Ałtynsarin tárepinen qazaq xrestomatiyasida [ret] formasında protetik unlisiz tabılǵan. 50, 3; 57. 11, 16] " qatar, birpara, waqıt (lar) " mánisi menen Bul orıssha [ryad],[r'ad] bolıp, zamanagóy orıs tilinde onsha keń qamtılǵan mániske iye emes - tek: " qatar, izbe-izlik"., eski orıs tilinde bolsa “tártip, tártipke salıw, shólkem, shártnama, múddet, waqıt (lar), ádalat” mánisin bildirgen. Orıssha -qazaqsha leksikada [raz]-[raz]- “waqıt (lar)” sózi astında keltirilgen.
Batıs qazaq dialektlerinde protetik unlilar kereksiz dep esaplanadı ; sonday etip, Rroben, III jildda,[džuragat] < Arab -[ðurrijjat] bunnan tısqarı, “áwlad” sózi, joqarıǵa qarang,[ru] formasında keledi, mısalı,[III 19. 27-bet; 26. 74] bul jerde hátte túp baslanǵısh dawıslı da joǵalǵan ;72
[72.[ < [urug], mo'g'ul [urug] yamasa [urux]- 'qardosh qáwim, urıw ; hayal aǵayınları qarang. B. Ja. vladimircov. Obshchestvennyj Stroj Mongolov.p. 59]
lekin Melioranskiy 73 ke kóre
[73.jay. cit.p. 23]
sóz anıq esitiletuǵın bas hárip [u-]menen aytıladı.
[džagrapyja]- “geografiya” orıssha - geográfija -[geográfija] den ózlestirilmagan, lekin kelip shıǵıwı parsı yamasa aspan tillerinen kelip shıqqan bolıp, bul sóz arabsha formada ushraydı.
[džugrāfijā],[džoygrāfijā]. 74
[74. qarang. Kramer. maqala. “Jugrafja. Islam entsiklopedisi»]
Qaraqałpaq formalarında ushraytuǵın tómendegi geografiyalıq atlar dizimi “Džayrapyja”dan dúzilgen:
[Ładigi kolü]- " Ladoga ko'li";
[Oljȧnibiskī] < Ulyanovsk -[Uliánovsk];
[Kȧlǖmī]- Kolo'mna -[Koło'mna];
[Arexip-Zjup] < Orexovo-Zo'evo -[Oŕéxovo-Zújevo];
[Kȧbröp] < Kovrov -[Kovrov];
[Kalǖg] < Kaliga -[Kaluga];
[Lüblin] < Lyublino -[L'ublino];
[Rǖblibi] < Rublyovo -[Rubl'ovo];
[Künsebi] < Kyncevo -[Kúncevo]-
Moskva qasındaǵı kishi qalasha ;
[Mȧskeü] < Moskvá - 'Moskva';
[Džavuz] < Yao'za -[Jaúza]- úsh buwınlı sóz bir baylanısıwdı názerde tutadı,
97
xalıq etimologiyasiga kóre,[džavuz]menen, qazon-tatarlar -[džawyz] < [javyz]- bul jım-jırt, jaǵımlı kishi dárya menen 'qattiq, qapa, ǵázeplengen, jawız'?;
[Lenīny] < Lénino [Ĺénino];
[Łosīnoostrobiskī] < Losinostro'vskaya -[Łosinoostro'vskaja]
[Mytyqqy] < Mytčchi < [Mytiqči];
[Peröby] < [Perovo],[P'erovo];
[Serpūqyp] < Serpuxov -[S'erpuhov];
[Stalinågoriskī] < Stalinogorsk -[Stalinogorsk];
[Råzan] < Ryazan -[R'azáň];
[Mūrum] < Myrom,-[Múrom];
[Byładīmir] < vladīmir -[vładímir];
[Ȳbanba] < Ivanovo -[Ivanovo];
[Görkī] < Gorkiy -[Go'r'kij];
[Betlǖg] < vetluga -[v'etłúga];
[Åröl] < Oryol -[Or'o'ł];
[Xarkip] < Xárykov -[Xár'kov] yamasa Ukraina - Xárkiv -[Xárk'iw];
[Mīniski] < Minsk -[Minsk];
[Arqangil] < Arxangelsk -[Arxangelsk];
[iErkǖtiskī] < Irkytsk -[Irkútsk];
[Jakǖtiskī] < Yakutsk -[Jakútsk];
[Bładybastök] < vladćvosto'k -[vładivosto'k];
[Xabarubiskī] < Xabarovsk -[Xabarovsk];
[iEnesej] < Enisey -[Jenis'éj]- “Yenissey-River”
[Op] < Ob -[Ob']- 'Ob'-River'
Sapa kelip shıǵıwı qosımshası menen dúzilgen orıssha kelbetlik feyil jay atları,
er adam [-ck]-[-sk]- kemnen-kem [-skiy]-[-skij],
hayal -[-skaya]-[-skaja],
neuter [-skoe]-[-skoje],
birdeyde tawsıladı, qaraqalpaqda,[-skī]de. 75

[75. Turkmenistan SSRning burınǵı paytaxtı Ashxobod vokzalida men vokzal tabelida tómendegi jazıwǵa itibar qaratedim:[Pałtaratskī] hám orıssha - Poltoratsk,[Połtorack],

[Pałtaratskī]- Poltoratsk -[Połtoráck]
Sol waqıtta jańa Ashxobod qalası sonday atalǵan. Bunday mısallar pútkil Oraylıq Aziyada júdá kóp]
Bunda turkiylarning bunday qarızlardı ulıwmalastırıwǵa beyimligin kóriw múmkin. Bul ulıwmalastırıw, itimal, birinshiden, turkiy tilde jinsning joq ekenligine, ekinshiden,[-sk],[-skaja],[-skoje] variantlarında turaqlı tákirarlanıwshı [-sk] elementiniń ózgermeytuǵın bar ekenligine baylanıslı.
[-skī] de [-ī] dıń payda bolıwı, shubhasız, joqarıda kórip shıǵılǵanı sıyaqlı, eki yamasa odan artıq dawıssızlar sóz aqırı yamasa jinsning aqırıǵa shekem tayansh final retinde kelip qollap -quwatlaytuǵın unliga bolǵan mútajlik menen baylanıslı. sonıń menen birge
Kaliga -[Kałúga] > [Kålūg]
vetliga -[ōetłúga] > [Betlǖg], lekin
Kolo'mna -[Koło'mna] > [Kålǖmī]
Ádetde bul final [-ī] de ushraytuǵın uzınlıq jay atlarında kemnen-kem ushraytuǵın [-skij] erkagi aqırı nátiyjesi bolıwı múmkin - qarang. sonıń menen birge
[Görkī] < Gorkiy,[Go'ŕkij]
yamasa ol hayal [-skaja] yamasa járdemshi [-skoje] sońǵı buwınınıń qısqarıwın ańlatıwı múmkin, olar orıs tilinde de bir az qisqaradı. 76
[76. Biz [ī] jergilikli birlik er adam [-ska],[-sǩe] sıyaqlı arnawlı hal formasından kelip shıqqan degen teoriyanı qabıl ete almaymız, sebebi bul jay atları basqa jaǵdaylarda da ushraydı hám hesh qanday sebep bolmaydı. uzın dawıslı ushın.- Orıssha [-skij] dıń karag'asdagi [-skaj] járdeminde bunday sózlerde - jay atlarında ańlatılıwı,
[Kyrasnyjāryskaj] < Krasnyyarskiy -[Kyrasnojárskij]

[Kānyskaj]
Proben IX de [pp. 622. № 51] házirgi kóbirek ádetiy sırtqı kórinisler ornına [Krasnoyarsk],[Kansk], olar orıs dialektlarınan birinen alınǵanlıǵı menen baylanıslı bolıp, ol jaǵdayda [ menen tawsılatuǵın sapalardıń nominativ birlik er adamlıǵı tawsıladı.-kij] hám [-skij], basqa dialektler degi [-koj],[-skoj] hám [-kyj],[-skyj]menen bir qatarda [-kaj] hám [-skaj] fonetikalıq ma`nisine iye.
98
Orıs tilindegi buwınlardıń qaraqalpaq tilindegi pátdan keyingi nadurıs sáykes keliwine mısallar :
[Rǖblibi] < [Rubl'o'vo],
[Künsebi] < [Kúncevo] yamasa hátte
[Ładigi] < [Ładoga]