I bo‘lim. Iqtisodiy tahlil nazariyasi

Iqtisodiy tahlil fanining vujudga kelishi va tarixiy taraqqiyot 
bosqichlarida atalgan nomlari 
Iqtisodiy tahlilning vujudga kelish tarixini ko‘z oldimizga yaqqol-
roq keltirish uchun bu sohaga bag‘ishlangan adabiyotlarni xronologik 
jihatdan ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq. 
Kishilik jamiyati rivojlanishi davomida bir qancha tuzumlarni o‘z 
boshidan o‘tkazdi. Jumladan, jamiyat taraqqiyotida sotsialistik tuzum 
vujudga kelgandan so‘ng tahlil fani rejali iqtisodiyotga asoslangan 
Balansshunoslik 
Balans talqini 
Balansni tahlil qilish 
Hisobot tahlili 
Iqtisodiy tahlil 
Sotsial-iqtisodiy tahlil 
Xo‘jalik faoliyati tahlili
Iqtisodiy tahlil 
Мо
liyaviy va boshqaruv tahlili 

---

11
ko‘rsatkichlarni va buxgalteriya balansidagi moddalarni batafsilroq 
o‘rganishga kirishdi. Bu esa tahlil fanining ahamiyatini oshirolmadi. 
Sobiq ittifoqda 1920-yillarga kelib, ittifoq iqtisodchi olimlaridan 
R.N.Xudyakov «A
н
a
лиз
б
a
л
an
с
a» va «
П
o
пулярний
o
ч
e
рки
б
a
л
a
н
-
с
o
в
e
д
e
ния
» asarlarini, N.A. Kiparisov «O
сн
o
ви
б
a
л
a
нс
o
в
e
д
e
ния
» va 
«
Растр
o
ение
б
a
л
a
нс
o
в
и
a
н
a
лиз
» asarlarini chop ettirdi. Bu kitoblarda, 
asosan, iqtisodiy tahlil bir yoqlama bo‘lib, faqat buxgalteriya balansi 
moddalarini tahlil qilish usullari to‘g‘risida fikr yuritilgan. 
O‘ttizinchi yillarga kelib tahlilning ko‘lami kengaya boshladi. Tahlil 
qilish uchun faqat buxgalteriya balansi moddalari emas, balki xo‘jalik 
faoliyatining boshqa ko‘rsatkichlari ham tahlil etila boshlandi. Natijada 
tematik tahlil vujudga keldi va ba’zi mavzularga bag‘ishlangan adabi-
yotlar nashrdan chiqa boshladi. Bunga misol qilib, N.Ye.Kolosovning 
«Oc
н
o
ви
эк
o
н
o
мич
e
ск
o
г
o a
н
a
лиз
a 
с
e
б
e
ст
o
им
o
сти
в
пр
e
дприятия
x» 
(1931-yil), A.R.Aleksandrovskiyning «
К
a
лкульяция
и
a
н
a
лиз
р
a
б
o
ти
п
pe
дприятий
» (1932-yil), A.F.Masanovning «
Б
a
л
a
нс
и
a
н
a
лиз
xo
зяйств
e
нной
д
e
ят
e
лн
o
сти
п
pe
дп
p
иятий
» (1934-yil), A.A.Afanasev-
ning «A
н
a
лиз
o
тч
e
т
a 
п
po
мышл
e
нних
пр
e
дп
p
иятий
» (1938-yil) kitob-
larini keltirishimiz mumkin. 
1940-yillarga kelib, sobiq ittifoqda «Xo‘jalik faoliyatini tahlil 
qilish» fani fan sifatida to‘liq shakllandi, ushbu fan bo‘yicha darsliklar 
yaratildi va oliy o‘quv yurtlarida mustaqil fan sifatida o‘tila boshlandi.
60-70 yillardan boshlab esa iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha tahlil 
fani ixtisoslashib bordi va tahlil fanining bir qancha turlari vujudga 
keldi. Iqtisodiy tahlil fanining nazariyasi ustida ham ko‘p ishlar olib 
borildi va tahlil nazariyasi fan sifatida shakllandi. 
80-yillarning xususiyati shundaki, bu davrda iqtisodiy tahlil 
fanining nazariyasini yaratish bo‘yicha hududiy maktablar vujudga kela 
boshladi. Jumladan, Moskvada M.I.Bakanov va A.D.Sheremet 
rahbarligidagi maktab bular, «Teo
рия
эк
o
н
o
мич
e
ск
o
г
o a
н
a
лиз
a» 
kitobini 1987-1990, 1995-1997 yillarda qayta nashrdan chiqardilar. 
Minsk olimlaridan V.V.Osmolovskiy, V.I.Strajev, L.I.Kravchenko, 
N.A.Rusaklar hamkorlikda 1989-yilda «Teo
рия
a
н
a
лиз
a xo
зяйств
e
н
-
ной
д
e
ят
e
лн
o
сти
» darsligini yaratdi. Kiyevlik olimlardan I.I.Karakoz va 
V.I.Samborskiy hamkorligida 1989-yilda «Teo
рия
эк
o
н
o
мич
e
ск
o
г
o 
a
нализа
» degan darslik yaratdilar. O‘zbekistonlik olimlardan 
I.T.Abdukarimov, M.Q.Pardayev, M.M.To‘laxo‘jayeva, A.T.Ibragimov, 
A.Shoalimovlar hamkorlikda tahlil fanining o‘zbek maktabini yarati-

---

12
lishiga asos soldilar. Endilikda barcha MDH davlatlarida «Iqtisodiy 
tahlil» mustaqil fan sifatida oliy o‘quv yurtlarida o‘qitilib kelinmoqda. 
Bu albatta korxonalar faoliyatini boshqarishda, uning moliyaviy 
barqarorligini va raqobatbardoshliligini ta’minlashda eng muhim 
tadbirlardan biri bo‘lib hisoblanadi.