I bob. Yosh bolalarda ob'ektiv faoliyatni rivojlantirishning nazariy asoslari Psixologik-pedagogik adabiyotlarda «obyektiv faoliyat»

1.2. Yosh bolalarning ob'ektiv faoliyatini rivojlantirish xususiyatlari
Bolaning go'daklik va erta bolalik davrida yuzaga keladigan ob'ektiv faoliyati ob'ektiv harakatlarni o'zlashtirish va bajarishdan iborat. Bu hayotning ikkinchi yoki uchinchi yilida bolaning rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Ob'ektiv harakatlarni o'zlashtirish jarayonida bola buning uchun zarur bo'lgan aqliy harakatlar va fazilatlarni ham o'zlashtiradi. Ob'ektiv harakatlar va ob'ektlarni oddiy manipulyatsiyasi o'rtasidagi farq shundaki, ob'ektiv harakatlar ob'ektlardan o'z maqsadlari uchun foydalanishni o'z ichiga oladi. Bola harakat qiladigan narsalar odamlar tomonidan yaratilgan va ma'lum bir maqsad uchun yaratilgan: ular qoshiq bilan ovqatlanadilar, kosadan ichishadi, qoshiq bilan qazishadi, boshiga qalpoqcha, oyoqlariga poyabzal kiyishadi. Bu ulardan foydalanishning umumiy usullari. Elementlardan foydalanish usuli ularda yozilmagan. Bola uni o'z-o'zidan "ocholmaydi". Bu faqat kattalarning rahbarligi va namunasi ostida sodir bo'ladi. Bolani o'rab turgan va u harakat qilishni o'rganadigan ob'ektlar bir-biridan tashqi ko'rinishi, ishlatilishi va eng muhimi, ularga ma'lum bir maqsad qanday va qanchalik qat'iy belgilanganligi bilan farq qiladi. Bola ob'yektlar bilan manipulyatsiyadan ob'ektiv harakatlarga o'tadi. Manipulyatsiyalar maqsadlaridan qat'i nazar, faqat narsalarning tashqi xususiyatlarini hisobga oladi: bola hamma narsani dumaloqqa aylantiradi, hamma narsani qattiq taqillatadi, yumshoq hamma narsani siqib chiqaradi. Endi u har bir elementdan kattalar talab qiladigan tarzda qanday foydalanishni o'rganishi kerak. Ob'ektiv harakatlarni o'zlashtirish ob'ekt va uning maqsadi o'rtasidagi aloqani o'rnatishdan boshlanadi. Bunday bog`lanish bevosita o`rgatish yoki kattalar misoliga taqlid qilish jarayonida yuzaga keladi. Bolalar birinchi navbatda ob'ekt nima uchun ekanligini tushunishni boshlaydilar, keyin esa undan foydalanishning "texnikasini" o'zlashtiradilar. Hayotning ikkinchi yilida (va, taxminan, uchinchi yilning o'rtalariga qadar) bolalar atrofdagi oddiy narsalarning ko'pchiligidan foydalanish haqida g'oyalarga ega bo'lishadi. Bu harakat va ob'ekt o'rtasida chambarchas bog'liqlikning paydo bo'lishiga olib keladi: bola har bir ob'ektni o'z maqsadiga muvofiq ishlatishga intiladi. Bolaning xatti-harakati hali ham manipulyatsiyali bo'lgan davr bilan uning ob'ektiv faoliyatni o'zlashtirgan davridagi narsaga munosabat o'rtasidagi farq turli yoshdagi bolalarning ro'molchadan qanday foydalanishini ko'rsatadigan quyidagi misollardan aniq ko'rinadi. Hayotning uchinchi yilidagi bolalarga ro'molcha berildi va undan stolni artish uchun sochiq, peçete va latta sifatida foydalanish taklif qilindi. Qoida tariqasida, bolalar buni qilishdan bosh tortdilar. Harakatning ob'ekt bilan bog'liqligi, shuningdek, bolaga ma'lum bo'lgan har bir harakatni faqat unga mo'ljallangan ob'ekt bilan bajarish mumkinligidadir. Taroq va stakanni qanday ishlatishni allaqachon bilgan ikki yoshli bolalarga tayoq bilan "sochlarini tarash" yoki kubdan "ichish" taklif qilinganida, ular buni qila olmadilar. Ular sochlarini qanday tarashlarini va qanday ichishlarini ob'ektsiz qo'llari bilan ko'rsata olmadilar. Erta bolalikning oxiriga kelib, harakat va ob'ekt o'rtasidagi bog'liqlik erkinlashadi: bola ob'ekt nima uchun ekanligini biladi, lekin undan boshqa yo'llar bilan ham foydalanishi mumkin. U, shuningdek, ob'ektsiz yoki noo'rin ob'ektdan foydalanmasdan ("sochingizni tayoq yoki qo'l bilan tarash") harakat qanday bajarilishini ko'rsatishi mumkin. Harakatning ob'ektdan bunday "ajralishi" o'yinning paydo bo'lishining majburiy shartidir. Ob'yektiv harakatlarni bajarish texnikasini o'zlashtirish qiyin va uzoq jarayondir. Erta yoshda bola o'z-o'zidan o'rganishi, ulardan faqat eng oddiyini bajarishi mumkin. Bular qoshiq bilan ovqatlanish, kosadan ichish, qalam bilan qog'ozga chizish, qoshiq bilan qum qazish, bir nechta oddiy kiyimlarni kiyish, 4-5 halqali piramidani qismlarga ajratish va buklash va hokazo. Kichkintoy uchun harakatlarni o'zlashtirishning qiyinligi nafaqat uning ixtiyoriy harakatlari hali ham yomon rivojlanganligida - qo'llari va barmoqlari yomon "bo'ysunadi", balki ushbu harakatlarning aksariyati uchun odatiy narsalarni qayta tiklash kerakligidadir. harakatlar, ularni butun bir qoidalar tizimiga bo'ysundirish. Misol tariqasida qoshiqli ovqatni olaylik. Bola qoshiq bilan ovqatlanishni o'rgana boshlaganida, u allaqachon ovqatni (masalan, bir bo'lak non) qo'li bilan olib, og'ziga olib, qanday ovqatlanishni biladi. Bunday holda, qo'l ovqat og'ziga yotadigan stoldan qiyshiq chiziq bo'ylab harakatlanadi. Bolaga qoshiqdan foydalanishni o'rgatish boshlanganda, u xuddi qo'l bilan harakat qilishga harakat qiladi: u imkon qadar chuqurchaga yaqinroq ushlaydi, ovqatni yig'adi va og'ziga qiyshiq chiziq bo'ylab olib boradi. Ammo bundan hech narsa chiqmaydi - ovqat yo'lda tushadi. Bolaning qo'li faqat asta-sekin va katta kuch sarflagan holda qoshiqdan to'g'ri foydalanish talablariga mos kelishi mumkin. Ammo boshqa tomondan, u insoniy ob'ekt bilan inson harakatini o'zlashtiradi. Bolalarga ob'ektiv harakatlarni o'rgatishda kattalar nafaqat ularning natijasini, balki amalga oshirish usulini va bolalar uchun ochiq bo'lgan usulni ham ko'rsatishlari kerak. Endi shuni xulosa qilishimiz mumkinki, ob'ektiv harakatlarni o'zlashtirib, bola u yoki bu ob'ekt bilan nima qilinganligini va qanday amalga oshirilishini bilib oladi. Shu bilan birga, u tegishli harakatlarni o'zi bajarishni o'rganadi. Boshqacha qilib aytganda, bolalar ob'ektlarning maqsadini, ular bilan harakat qilish usullarini va (mavjud chegaralar ichida) ushbu harakatlarni bajarish texnikasini o'rganadilar. Ob'ektiv faoliyatning o'ziga xosligi shundaki, unda ob'ektlarning funktsiyalari bolaga birinchi marta ochiladi. Narsalarning vazifasi, maqsadi ularning yashirin mulkidir. Buni oddiy manipulyatsiya bilan aniqlash mumkin emas. Shunday qilib, bola shkafning eshigini cheksiz ko'p marta ochishi va yopishi, qoshiqni polga uzoq vaqt urishi mumkin, ammo bu ob'ektlarning funktsiyasini bilishda bir qadam oldinga siljimaydi. Faqat kattalar bolaga u yoki bu shaklda shkaf yoki qoshiq nima uchun ishlatilishini ochib berishga qodir. Ob'yektiv faoliyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida harakat va ob'ekt bir-biri bilan juda qattiq bog'langan: bola o'rganilgan harakatni faqat buning uchun mo'ljallangan ob'ekt bilan bajarishga qodir. Agar unga, masalan, sochini tayoq bilan tarash yoki kubdan ichish taklif qilinsa, u shunchaki so'rovni bajarolmaydi, harakat buziladi. Harakatning predmetdan ajralishi asta-sekin sodir bo'ladi, buning natijasida kichik yoshdagi bolalar harakatni unga mos kelmaydigan narsalar bilan bajarish yoki narsalardan o'z maqsadiga muvofiq foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Birinchi yil oxirida bolada o'ziga ishonish va mustaqillik istagi paydo bo'ladi. Hayotning ikkinchi yilida kattalar bola uchun nafaqat e'tibor va xayrixohlik manbai, nafaqat ob'ektlarning "etkazib beruvchisi", balki insonning ob'ektiv harakatlarining modeliga aylanadi. Kattalar bilan muloqot endi bevosita yordam yoki ob'ektlarni namoyish qilish bilan chegaralanmaydi. Endi sizga kattalarning sherikligi, xuddi shu narsani bajarish kerak. Bunday hamkorlik jarayonida bola bir vaqtning o'zida kattalarning e'tiborini ham, bolaning harakatlaridagi ishtirokini ham, eng muhimi, ob'ektlar bilan harakat qilishning yangi usullarini oladi. Kattalar endi nafaqat bolaning qo'liga narsalarni qo'yadi, balki ob'ekt bilan birgalikda u bilan harakat qilish usulini etkazadi. Voyaga etgan odam bilan muloqot, xuddi ob'ektlar bilan amaliy o'zaro ta'sir qilish fonida davom etadi. Bolaning etakchi faoliyatining yangi turi paydo bo'ladi. Bu endi narsalar bilan o'ziga xos bo'lmagan manipulyatsiyalar emas, balki ob'ektlar bilan madaniy harakat qilish usullarini o'zlashtirish bilan bog'liq ob'ektiv faoliyatdir. Ob'ektiv faoliyat etakchilik qiladi, chunki u bolaning hayotining boshqa barcha jabhalarining rivojlanishini ta'minlaydi: diqqat, nutq xotirasi, vizual-samarali va vizual-majoziy fikrlash. Muayyan yoshdagi barcha bu muhim qobiliyatlar amaliy ob'ektiv harakatlar jarayonida eng yaxshi shakllanadi. Bundan tashqari, ob'ektlar bilan harakat qilish, bola o'zining mustaqilligini, mustaqilligini, o'ziga ishonchini his qiladi, bu uning shaxsiyatini rivojlantirish uchun juda muhimdir. Bolaning aqliy va texnik rivojlanishi erta yoshda sodir bo'ladigan ob'ektiv faoliyat bir necha rivojlanish yo'nalishlariga ega, jumladan:
qurol harakatlarini shakllantirish;
vizual-samarali fikrlashni rivojlantirish;
kognitiv faollikni rivojlantirish;
bolaning harakatlarining maqsadga muvofiqligini shakllantirish.