I bob. Yevroosiyo Ko’llarining geografik joylashuvi, o’rganilish tarixi

KIRISH

I BOB. Yevroosiyo Ko’llarining geografik joylashuvi, o’rganilish tarixi.

I.IYevrosiyo ko’llarining mintaqalar kesimida taqsimlanishi.
I.IIYevrosiyo ko’llarining o’rganilishi.

II BOB. Yevrosiyo ko’llarining morfologiyasi va morfometriyasi.

II.I 1Yevrosiyo ko’llarining morfometrik ko’rsatkichlari.
II.II Yevrosiyo ko’llarining tabiy geografik xususiyatlari.

III BOB. Yevrosiyo ko’llarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati va muhofazasi.

III.I Yevrosiyo ko’llaridan sanoat va qishloq xo’jaligida foydalanish.
III.II Yevrosiyo ko’larining muhofazasi.
Xulosa .
Mundarija.
Foydalanilgan adabiyot…

KIRISH
Materiklar va okeanlar tabiy geografiyasi yo’nalishiga kirgan umumiy yer bilimi, Kartografiya,Geologiya, Tabiatshunoslik, Biogeografiya, Tuproqshunoslik, Tabiatdan foydalanish va muhofaza qilish. Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi O’rta osiyo tabiy geografiyasi O’zbekiston tabiy geografiyasi va boshqa fanlar bilan aloqada bo’ladi.

Materiklar va okeanlar tabiy geografiyasi kursini (o’qituvchisi) o’qitish jarayonida materiklarning tabiy, geologik, tektonik, iqlim, iqlim mintaqalari o’simlik, tuproq, zoogeografik, tabiat zonalari ekologik kartalari ushbu kartalarni tahlil qilishda interaktiv texnologiyalardan foydalanish, bundan ekologik kartalari kinofilmlar , slaydlar va boshqa ko’rgazmali vositalardan foydalanish talabalar bilimini mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega.

I BOB Yevroosiyo Ko’llarining geografik joylashuvi, o’rganilish tarixi.

1.1Yevrosiyo ko’llarining mintaqalar kesimida taqsimlanishi
Yevropada ko’llar notekis joylashgan. Ular asosan, to’rtlamchi davrda muzlik bosgan yerlarda joylashgan. Tekisliklardagi ko’llar: Ladoga Onega Venern Balaton Vettern Mellaren Imandra: Tog’ etagida joylashgan ko’llar Jeneva Lago-Majoro Komo Garda va boshqalar baland tog’ etaklaridagi Alp ko’llarida joylashgan, Appenin yarim oroli va Islandiyada vulqon ko’llari joylashgan. Ko’llarning suvi chuchuk Janubi-sharqidagi arid rayonlarda ko’llarida ko’l suvi sho’r va juda mineralashgan. (Elton, bosqunchoq). Yevropaning osiyo bilan chegarasida dunyodagi eng katta ko’l hisoblangan Kaspiy dengizi (376 ming km².kv) joylashgan. Yevropaning shimoliy va shimoli-sharqida botqoqlik ko’p. Yevropodagi eng yirik ko’llar qatoriga Ladoga va Onega ko’llari kiradi. Bu ko’llar Rossiya Federatsiyasi hududida joylashgan bo’lib, Ladoga ko’lining maydoni 17 700 km².kv, Onega bmamlakati hisoblanadi. U yerda ya’ni Finlandiyada 6000minga yaqin ko’l bor. Ko’llarning eng yiriklari Pyayane Sayma Inaris Piyelinen. Asosiy daryolari Ternvo Kemi Oulu.
Mamlakat hududida titan magniy mis rux temir nikel rudalari topilgan. Shetsiyada eng yirik ko’l Venern, Buyuk Britaniyada Lox-Ney , Italiyada Gorda, Bolsena, Shvetsariya Avstiriyada va Germaniyada oralig’ida Boden ko’li, Fransiya va Shetsariya oraligida Jeneva ko’li(1-rasm) Estoniya va Rossiya oralig’ida Pskov ko’li, Chud ko’li, Msta, Shelan, Lavat, Volxov daryolari quyiladigan limen ko’li ham bor.
JENEVA ko’li(1-rasm)
Osiyodagi va dunyodagi eng yirik kata ko’l Kaspiy ko’li(2-rasm) hisoblanadi. Uning maydoni 376 000 km^{2 .}Bu sho’r suvli endroreyik ko’l va uning asosiy oziqlantiruvchi daryolaridan biri volga hisoblanadi. Kaspiy dengizining chuqurligi 1025 metrni tashkil qiladi. Uning qirg’oqlari Ozarbayjon Eron Qozog’iston Rossiya va Turkmanistoning qirg’oqlarini yuvadi. Ushbu dengiz energitik jihatdan muhimdir, chunki unda neft va gazning yirik zaxiralariga ega.

Rossiyada joylashgan Baykal(3-rasm) ko’li kelib chiqishiga ko’ra tektonik ko’llar sinfiga kiradi. Uning maydoni 31 722km² ni tashkil etgan xolda chuqurligi 1620 metrga teng. Bu dunyodagi eng chuqur ko’l hisoblanadi va dunyodagi eng yirik chuchuk suvli ko’l hamdir. Baykal ko’lining ichida yer yuzidagi chuchuk suvning 20%zi jamlangan. Baykal ko’li UNESKO tomonidan e’lon qilingan Butunjahon madaniy merosi ro’yxatiga kiritilgan.

BAYKAL ko’li(3-rasm)
Balxash ko’li(4-rasm). Bu butunlay Qozog’iston hududida joylashgan endorey tizimidagi tipidagi ko’l hisoblanadi. Uning maydoni 16 996 ming km² ni tashkil etadi. Balxash Qozogʻiston Respublikasi sharqidagi koʻl. Balxash-Olakoʻl soyligida, dengiz sathidan 340 m balandda. Maydoni suvi koʻpayganda 22 ming km², ozayganda 17 ming km² boʻladi. Uz. 605 km, oʻrtacha eni 41 km, eng keng joyi 74 km, eng tor joyi 8,5 km. B. shim.-sharqdan jan.-gʻarbga qarab yarim oy shaklida choʻzilgan. Suv hajmi 112 km³. Havzasining maydoni 501 ming km². Oʻrtacha chuq. 6 m, eng chuqur joyi 26,3 m, eng sayoz joyi 2 m. Suvi deyarli chuchuk, sharqiy qismida shoʻrroq (5,21 g/l). B.da orol kam, ulardan eng yiriklari: Bosorol va Tosorol. Balxash ko’li suvni asosan daryolardan oladi: jan.dan Ili Qoratol Oqsuv, Lepsa, shim.dan Ayagʻuz daryolari quyiladi. Ili daryosi suvi koʻlga quyiladigan umumiy suv hajmining 75 — 80%ini tashkil qiladi. B.ning gʻarbiy va shim. qirgʻoqlari paleozoy jinslaridan tuzilgan, sharqiy va jan. qirgʻoqlari qumli pasttekislikdan iborat. Qirgʻoq chizig’I  ancha notekis. Koʻl sathiga yiliga 120 mm yogʻin tushib, 950 – 1200 mm bugʻlanadi. Suvning temperaturasi dekabrda 0°, iyulda 28⁰ .Shamollar koʻl suvini kuchli toʻlqinlantirib turadi. Koʻl noyabrdan aprelning yarmigacha muzlaydi. Suv sathining oʻzgarish yillik amplitudasi qariyb 3 m. Sariesik yarim orol ko’lni gidrologik jihatdan keskin farq qiluvchi ikki qism — gʻarbiy va sharqiy qismlarga boʻlib turadi. .


BALXASH ko’li (4-rasm)
Orol dengizi –O’rta osiyodagi eng kata berk ko’l hisoblanadi. Ma’uriy jihatdan orol dengizing yarmidan ko’prog’i janubiy-g’arbiy qismi O’zbekiston hududida joylashgan (Qoraqolpog’iston), shimoliy sharqiy qismi Qozog’iston hududida joylashgan. O’tgan asrning 60-yillarigacha orol dengizi maydoni 68ming km² tashkil etgan. Kataligi jihatdan dunyoda to’rtinchi (Kaspiy dengizi, Yuqori ko’li va Viktoriya ko’lidan keyin). Yevroosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi o’rinda edi. Dengiz shimoli-sharqdan janubi-g’arbga 428 kmga cho’zilgan. Havzasining kataligi uchun dengiz dep atalgan orol dengizi yuqori poliotsenda yer po’stining egilgan yeridagi botiqda hosil bo’lgan. Tubining relefi (g’arbiy qismini hisobga olmaganda) tekis. Orol dengizida juda ko’p yarim orol va qo’ltiqlar bo’lgan. Shimoldagi qirg’oqlarida eng katta qo’ltiqlari Chernishev Paskevich Sarichig’anoq Peraskiy janubiy-g’arbiy qirg’oqlarida Tushbas Ashibas Oqsog’a Suluv va boshqalar. Amudaryo va Sirdayoga quyiladigan joylarda Ajiboy Tolliq Jiltirbos qo’ltiqlari Qulonli va Mo’ynoq kabi yarim oroli bo’lgan. Orol dengizi qirg’oqlarining morfologik tuzilishi juda murakab. Ular ba’zi xususiyatlari bilan farqlanadi. Shimoliy qirg’ogi baland ayrim yerlari past, chuqur qo’ltiqlar bor. Sharqiy qirg’ogi past; qumli, juda ko’p mayda qo’ltiq va orollar bo’lgan. Janubiy qirg’ogi Amudaryo delatasidan xosil bo’lgan.
I.II Yevroosiyo ko'llarining o'rganilishi.
Ko'llarni guruhlarga ajratish, ya'ni tasniflash ularni o'rganishda va o'ziga xos qonuniyatlarni ochip berishda muhim ahamiyatga ega.
Ko'llar shakliga ko'ra o'lchamiga, joylashish o'rniga genezisi (kelip chiqishiga)ko'ra tasniflanadi. Ana shunday tasniflarni F.Forel (1901) M. A. Pervuxin(1937) P. V. Ivanov (1949) Y. E . Xatchinson (1957) B. B. Bogosolovskiy (1960) kabi olimlar ishlap chiqan.
Ko'llarning tasnif buyicha, ko'l kosasi yerning ichki(endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari ta'sirida vujudga keladi, deyiladi. Ichki kuchlar ta'sirida vujudga kelgan ko'llar kosalari gidrogen glatsiogen (muzlik) eol ( shamol) organogen va antropogen kelip chiqishli bo'ladi va mos ravishda shunday turlarga bo'linadi.
Gidrogen ko'llar - kosalari daryo, yerosti suvlaro VA dengiz suvlari ta'sirida vujudga kelgan va ular qayir karst termokarst suffozion ko'llar dep ataluvchi kichik turlarga bo'linadi. , Glatsiogen ko'llar -kosalari muzlik faoliyati ta'sirida paydo bo'ladi. Bu turda o'z navbatida morena va karst ko'llari bir biridan farqi qiladi va shu nomlardagi kichik turlarga bo'linadi.Eol ko'llar ikkilamchi hisoblanip botqoqli va torfli hududlarda hosil bo'ladi. Antropogen ko'llar suv omborlari selxonalar, irrigatsiya ko'llari, tog' kon kareri ko'llari kosalarining paydo bo'lishi inson xo'jalik faoliyati bilan bog'liq.
Tog' ko'llari deganda tog'larda 1000 metrdan balanda joylashgan ko'llarni tushunamiz.
A. M. Nikitin ma'lumotlari bo'yicha O'rta osiyoning togli qismida shu shartni qanoatlantiradigan ko'llar soni 2981 tani tashkil qiladi. Ular yirik daryolar bo'yicha quyidagilarga bo'lingan. Amudaryo havzasida 1783 ta(60%atrofida) Sirdaryo havzasida 541 ta va Chu, Talas daryolari hamda Issiqko'l havzalarida 657 ta ko'l hisobga olingan. O'rta osiyoning tog'oldi ko'llari 500-1000metrlargacha bo'lgan balandlik zonalarida joylashgan. A. M. Nikitin ma'lumotlariga ko'ra , shu shartni bajaradigan ko'llar soni hamasi bo'lip 40 tani tashkil etadi.
Ko'llarning genezisi (kelip chiqishli) bo'yicha eng to'la tasnifi 1957 -yilda AQSHlik gidrolog olim J. E. Xatchinson tomonidan yaratilgan. Bu tasnifda barcha ko'llar kosalarining genezisi bo'yicha 11ta guruhga, ular esa o'z navbatida 76 ta kichik guruhlar, turlar vs kichik turlarga bo'linadi. Quyida ushbu tasnifning qisqacha bayoni keltiriladi.
II BOB . Yevroosiyo ko'llarining morfologiyasi va morfometriyasi.
2.1 Yevroosiyo ko'llarining morfometrik ko'rsatkichlari.Ko'llarning genezisi (kelip chiqishli) bo'yicha eng to'la tasnifi 1957 -yilda AQSHlik gidrolog olim J. E. Xatchinson tomonidan yaratilgan. Bu tasnifda barcha ko'llar kosalarining genezisi bo'yicha 11ta guruhga, ular esa o'z navbatida 76 ta kichik guruhlar, turlar vs kichik turlarga bo'linadi. Quyida ushbu tasnifning qisqacha bayoni keltiriladi. Tektonik kelip chiqishi ko'llar kosasi tektonik kuchlar ta'sirida hosil bo'lgan botiqlarda joylashgan bo'ladi.
Vulqon kelip chiqishiga ko'ra vulqonlar krateri va lava oqimi to'sig'idan hosil bo'lgan ko'llar ko'rinishidagi 9 tur vs boshqa kichik turlarga bo'linadi. Qo'lama ko'llar tog' jinslarining turli jarayonlar(zilzila, surilish ko'chki) ta'sirida qulap tuship, daryo vodiysini to'sip qo'yishi natijasida hosil bo'ladi. Ba'zan esa ularning hosil bo'lishiga kuchli sel oqimi yotqiziqlari, tog' yonbag'irlaridan nurap tushgan tosh uyumlari ham sabab bo'lishi mumkin shu holatlarni hisobga olip, ushbu guruh ko'llari kosalari 3tur va 3 ta kichik tur ko'rinishida uchraydi

Muzliklar faoliyati natijasida hosil bo'lgan ko'llar quyidagi 4ta kichik guruhga bo'linadi:

a) muzliklar bevosita tutash ko'llar,
b) muzlik tanasidagi ko'llar
d)morena to'siqlardan hosil bo'lgan ko'llar:
e) muzliklar faoliyati bilan bog'liq holda paydo bo'lgan botiqlik ko'llari. Bu kichik guruhlar esa o'z navbatida 19 tur va 20 ta kichik turga ajratiladi.
Karst ko'llari - tog'jinslari tarkibidagi moddalarning erip cho'kishidan hosil bo'lgan botiqlarda paydo bo'ladi . Shu jarayonlar bilan bog'liq holda ular 5tur va 2ta kichik turga bo'linadi.
Qayir ko'llari - to'g'onli ko'llar qayirdagi ko'tarma (damba) tufayli hosil bo'lgan ko'llar va qoldiq ko'llar dep ataluvchi 3ta kichik guruhga bo'linadi ular esa o'z navbatida 11turga bo'linadi.
Eol ko'llar -qum uyumlari bilan to'silgan ko'llar shamol eroziyasi natijasida hosil bo'lgan ko'llar kabi 4turga bo'linadi.
Qirg'oqbo'yi ko'llari -dengizlar va yirik ko'llar qirg'oqlari bo'yida tolqinlar yuvip tushirgan tog'jinslari uyumi to'sig'idan hosil bo'ladi va 5 turga bo'linadi.
Organik kelip chiqishli ko'llar o'simliklar to'sig'i tufayli hosil bo'lgan ko'llar, marjon ko'llar, ikkilamchi ko'llar ko'rinishidagi ko'llar 3 turga ajratiladi.
Antropogen ko'llar - insoning xo'jalik faoliyati natijasida paydo bo'ladi va 3 turga bo'linadi.
Meteorit ko'llar yer sirtiga meterotlarning tushishi natijasida hosil bo'lgan botiqlarda paydo bo'ladi.
Ma'lum holatlar hisobga olinip yuqorida bayon etilgan ya'ni M. A. Pervuxin tasnifi 1960 - yilda B. B. Bogoslovskiy tomonidan takomilashtirilgan.
Natijada ko'l kosasi paydo bo'lishi bo'yicha quyida tasnifi keltirilgan 8 ta guruhga ajratilgan.
Tektonik ko'llar - ushbu guruhga kiruvchi ko'llar kosalari yer qobig'idagi tektonik harakatlar natijasida vujudga keladi. Ular chuqurligining kataligi qirg'oqlarining tikligi bilan ajralip turadi. Bu guruhga Baykal, Tanganika, Shimoliy amerikadagi Buyuk ko'llar (Eri, Ontario, Guron, Michigan) Kaspiy, Onega Issiqko'l, Sevan va boshqalarni misol qilip keltirish mumkin .
Muzlik ko'llar - Bu guruhga mansub bo'lgan ko'llar kosalarining hosil bo'lishi qadimgi va hozirgi muzliklarning faoliyati bilan bog'liq. Ular ikki kichik guruhga bo'linadi.
a) erozion ko'llar - kosalarining hosil bo'lishiga muzliklarning erozion faoliyati sababchi bo'ladi. Masalan Kareliya Kola yarim oroli, Skandinaviya yarim oroli Alp, Kavkaz, tog'laridagi ko'llarning ko'pchiligi shu guruhga kiradi.
b)akkumlyativ ko'llar kosalari muzlik morenalari tufayli vujudga keladi. Ular qadimgi muz bosish davrlari kuzatilgan hududlarda, tog'larida ko'plap uchraydi.
Suv eroziyasi va akkumlyatsiyasi ko'llarning kelip chiqishi daryo va dengizlar suvlari faoliyati bilan bog'liq bo'lip quyidagi kichil guruhlarga bo'linadi.
a)qoldiq ko'llar - daryo vodiylarida uchraydi to'linsuv davrida daryodan suv oladi, ba'zan daryo suvidan to'yinmasligi ham mumkin.
b) plyos ko'llar - daryo vodiysining , o'zanining kengaygan va shu bilan birga botiq joylarda uchraydi
d) delta ko'llari - yirik daryolarning quyilish qismi deltalarida uchraydi

Dadajon Kursdosh, [07/05/2022 11:43]

e) lagun va liman ko'llar - dengiz qirg'oqlarida uchraydi, kichik qo'ltiqlarning turli jarayonlar ta'sirida dengizdan ajralip qolishi natijasida hosil bo'ladi , suv ko'tarilishi to'lqinlar paytida dengiz bilan tutashadi.
f ) fiorid ko'llar - dengizdan oqiziqlar to'planishi natijasida hosil bo'lgan uyum to'siqlar bilan ajralip turadi.
O'pirilma ko'llar - bunday ko'llarning kosalari qanday jarayonlarning natijasida hosil bo'lishiga qarap quyidagi kichik guruhlarga ajratiladi .
a ) karst ko'llari - ohaktosh dalomit , Gips kabi asosan eriydigan jinslar tarqalgan hududlarda uchraydi.
b)cho'kma (sufozion) ko'llar - kosalari yerosti suvlari ta'sirida hosil bo'ladi va yangi o'zlashtirilgan yerlarda o'rmoncho'l va cho'l zonalarida ko'plap uchraydi,
d) termokarst ko'llar - doimiy muzloq yerlarda uchraydi.
Vulqon ko'llari so'ngan vulqonlarning kraterlarida hosil bo'ladi, qadimgi va hozirgi vulqon jarayonlari kuzatiladigan joylar (Kamchatka, Yaponiya, Italiya)da ko'plap uchraydi.
Qo'lama ko'llar -tog' ko'chkilari natijasida hosil bo'ladi (sarez ko'li , Iskandar ko'l, Qurbonko'l va boshqalar) Eol ko'llar shamolning yer sirtidagi mayda zarrachalarni uchishi natijasida ularning o'rnida hosil bo'lgan botiqlarda paydo bo'ladi Qozog'iston Markaziy Osiyoda va umuman cho'li hududlarda uchraydi.
Ikkilamchi ko'llar - botqoqliklarda yoki torf qatlami yongandan so'ng uning o'rnidagi botiqlarda hosil bo'ladi.

II.II Yevroosiyo ko'llarining Tabiy geografik xususiyatlari.

Yevroosiyoda ko'llar juda kop va ular kelip chiqishiga, hajmiga suv rejimiga ko'ra xilma xil.
Materikning Shimoliy g'arbiy qismida ayniqsa Fennoskandnaviyada muz tektonik ko'llar keng tarqalgan. Bu tipdagi ko'llarga Venern , Vettern Melaren Payanne , Sayma Inori Imandra Umbozera Pyozera, Ladoga, Onega Chud va boshqalar kiradi. Dastlap bu ko'llarning botig'i neogen antropogen davrlada hosil bo'lgan tektonik yoriqlarda shaklangan . Keyinchalik ularni materik muzliklari qaytadan ishlagan va chuqurlashtirilgan. Muz - tektonik ko'llarning qiyofasi notekis , cho'ziqroq shaklga ega va ancha chuqur.
Yevroosiyoning tog'li o'lkalarida kelip chiqishi tektonik harakatlar bilan bog'liq bo'lgan joylar ko'p. Ular yer po'stining tektonik cho'zilmalarida joylashgan bo'lip boshqa ko'llarga nisbatan chuqurligi bilan farq qiladi. Eng yirik tektonik ko'llarga Tyanshandagi Issiqko'l, Janubiy sibirdagi Baykal , Mongoliyaning shimolidagi Xubsugul Nanshandagi Kukunur , Armaniston tog'ligidagi Van Urmiya (Rezaye ) Alp tog'laridagi Jeneva Boden Tsyurix Lago Majore , Komo Vengriyadagi Balaton va Levantdagi O'lik dengiz sathidan -400metr pastda joylashgan.
Kamchatka yarimoroli , Kuril , Yaponiya, Fillipin va Zond orrolari vulqanik ko'llarga boy.
Regionlardagi vulqonlarning kraterlarida suv bilan , ko'l hosil bo'lgan. Kamchatkadagi Kronotskol Kurill va boshqa ko'llar shular jumlasidandir. Sharqiy yevropa tekisligida materik muzliklari bilan bog'liq bo'lgan morena ko'llari morena tepaliklari va gryudalari oralig'idagi pastqam joylarda suvning to'planip qolishidan vujudga kelgan.
Materikning baʼzi bir dengiz sohillarida, daryolarning dengizga quyiladigan joylariha limon koʻllar joylashgan. Qora azov dengizlari sohilarida Hojibek, Eya, Kyalyanitskiy va boshqa limonlar misol boʻladi.
Ohaktoshlar keng tarqalgan hududlardan karst koʻllar rivojlangan . Karst koʻllarning koʻpligi jihatidan Markaziy Appenin , Bolqon yarimorolining gʻarbi, Tavr togʻlari Hindixitoyning Shan togʻligi, Togʻli Qrim alohida ajralib turardi.
Sufozion chukma koʻllarning kelip chiqishli ham karst koʻllariga oʻxshaydi. Bunday koʻllar Rossiya tekisligi va Oʻrta Sibir tekisligida koʻplap uchraydi. Togʻ muzlik relyefi shakllaridagi karst choʻkmalarini koʻlari baland togʻlar uchun xarakterlidir. Xushmanzarali bunday koʻllarga Kavkaz togʻlaridagi Baduk, Murujur, Kluxori koʻllari misol boʻladi.
Termokarst koʻllarga Sibirning shimoliy regionlardagi koʻp yillik muzloq yerlardan va qazilma muzlarda uchraydi. Daryo vodiylari, qayirlari va quyi terassalarida qayir koʻllari keng tarqalgan. Qayir koʻllari shimoliy, janubiy - sharqiy va janubiy Osiyo yirik daryolar vodiylarida juda koʻp tarqalgan.
Relekt koʻllar proluvail davrning yirik suv omborlari va havzalari oʻrnida saqlanib qolgan qoldiq koʻllardur. Bu tipdagi koʻllar Arid oʻlkalardan old Osiyo togʻliklarida Markaziy va Oʼrta Osiyo tekisliklarda joylashgan. Eng yirik relikt koʻllar - kichik Osiyodagi Tuz Eron togʻligining Siston choʻkmasidagi Xamen,
Markaziy Osiyodagi Lobnor, Katta Koʻlar botigʻidagi Xirgis- Nur Turon tekisligidagi Orol va boshqalar kiradi.
Togʻli hududlarda shuningdek bu toʻgʻon koʻllar bilan alohida genetik tipi tashkil etadi. Bunday koʻllar togʻ yonbagʻridan qulap tuship daryo vodiysini toʻsip qolishidan hosil boʻlgan. Pomirdagi yashilkoʻl va Sarez koʻli bunga misol boʻla oladi.
Shuningdek, Oxrid, Skadavr, Prespa , Lox- Ney, Lox- Mash ,Nevstshtarley, Prazimen , Zaysan, Bagrashkoʻl, Dalaynor, Kukunur,Nam- Tso, Tayxu, Xonka Yaponiyada Biva, Kasimaugera Sumatra orolida Toba koʻllardur.
Namlanish ham boʻlgan yoki yer usti suvlari yetishmagan rayonlarda,yirik GESlar qurilgan joylarda suniy koʻllar, suv omborlari barpo etilgan. Materikdagi yirik suv omborlari Volga daryosida Ribinsk, Gorkiy Kuybishev Kama, Votkir, Saratov, Don daryosida Tsimlyansk, Kuban daryosida Krasnodar, shuningdek Vilyey, Zeya, Bratsk, Buxtarma ,Qopchigʻay, Qayroqum, Chordara , Chorvoq, Norak, Toʻxtagʻul, Tuyamoʻyin, Toyabugʻiz, Uchqizil kabi suv omborlari bunyod etilgan.