I bob. Yadroning magnit momenti

2.2-§. Yadroning kvadrupol elektr moment.
Yadrolar magnit momentidan tashqari yana elektr momentga ham ega bo'ladi. Yadroning elektr momenti unda elektr zaryadning taqsimlanishiga bog'liq.
Bir-biridan masofada joylashgan har xil ishorali zaryaddan tashkil topgan sistema dipol deyilar edi (2.2.1-a rasm). Bunday sistemaning dipol momenti . Yadro esa proton va neytronlardan tashkil topgan. Agar proton va neytronlar inersiya markazlari bir-birining ustiga tushmasa (2.2.1-b rasm) yadroning dipol momenti ga teng bo'ladi, bu yerda ya - zaryad simmetriya markazining yadro inersiya markazidan og'ishi.


a) b)
2.2.1-rasm. a) elektr dipol; b) protonlari neytronlarga nisbatan siljigan yadro.
Hamma yadrolaming dipol momenti nolga teng bo'lib chiqdi. Bu yadroda protonlar va neytronlar tekis aralashganlijgini bildiradi.
Dipol moment.

Bunda: - inersiya markaziga nisbatan zaryad taqsimoti ;
ga yaqinj oyda hajm elementi.
= 0 ekan, demak yadroda praton va neytronlar og’irlik markaziga nisbatan ajralib turgan emas.
Yadroda protonlar soni zaryad miqdorini xarakterlaydi, lekin yadroda zaryad taqsimotini bermaydi. Tajribalar yadro hajmida zaryad taqsimotining sferik simmetriyadan chetga chiqish hollari borligini ko’rsatadi. Ayniqsa,
juft-juft yadrolar spektrlarida aylanma yo’lak holatlari kuzatilishi yadrolar shaklining simmetrik holatidan chetlanishini aniq ko'rsatadi.
Kvantlangan mikroskopik jismlar sferik simmetrik holatga aylanma harakat qila olmaydi, aylanma harakat qilsa albatta simmetrikligi buziladi.
Shunday qilib, yadrolarda aylanma yo’laklar mavjudligi sferik holatdan chetIanishini ko'rsatadi. Spinlari noldan farq qiuvchi yadrolar va uyg’ongan
holatlari aylanma yo'laklari kuzatiladi.
Yadroning ichki elektr kvadrupol momenti atom energetik holatlarining
o'tanozik strukturasidagi ajralishlarga sabab bo'la olmaydi. Elektr kvadrupol momentini o'lchash uchun yadroning kulon uyg'onish hodisasidan foydalaniladi. Bu hodisaning mohiyati shundan iboratki, yadro zaryadlangan zarra bilan to'qnashganda elektrostatik o'zaro ta'sir hisobiga uyg'ongan holatga o'tishi mumkin. Agar yadroning uyg'onayotgan sathi aylanma bo'lsa, uyg'onish intensivligining
nazariy va tajribada olingan qiymatiarini taqqoslash asosida elektr kvadrupol momentining qiymatini topish mumkin.
Mazkur jarayonning nokvantaviy ta'siri quyidagicha: uchib kelayotgan zarra, masalan, bir necha Me V lik a-zarra yadro chekkasi yaqinidan o'tayotib, shu chekkasidan itaradi va yadroni aylantiradi, natijada uyg'ongan aylanma yo'lak holatlari hosil bo'ladi. Yadrolarning kvadrupol momentlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, nuklonlar soni ortishi bilan elektr kvadrupol momenti umuman ortadi (2.2.1-rasm).
Proton va neytronlar soni «sehrli» sonlarga teng bo’lganda yadrolarning kvadrupol moment =0 bo'ladi, ya'ni bunday yadrolar sferik shaklga ega. ,,Sehrli’’ sonlar oralig'ida yadrolaming shakli o'zgaradi, hatto deformatsiya ,,cho'zilgam’’shakldan ,,siqilgan’’ shaklga o'tadi. Bu holda kvadrupol moment ishorasi o'zgaradi. Ba'zi yadrolarning momentlari juda katta bo'lib, yadro radiusining kvadratidan 10-20 marta katta bo'lishi mumkin. Bunday yadrolaming kvadrupol momentlari yadrodagi nuklonlaming kollektiv harakati bilan tushuntiriladi.

2.2.2-rasm. Yadro xususiy kvadrupol momentining neytron (yoki proton) soniga qarab o'zgarishi.