I bob. XIX asrda Turkiyada iqtisodiy turg’unlik xolati

Kurs ishining maqsad va vazifalari. O’zbekiston tarixining muhim burilish nuqtasi hosoblanmish shayboniylar davrini ilmiy manbalar asosida tahlil etish fanimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. O’quvchilarga o’zbekiston tarixi fanini o’qitishda shayboniylar davri tarixining pedagogik asoslarini aniqlash hozirga qadar yaxlit ilmiy tadqiqot sifatida o’rganilgan emas. Bu esa mavzuning dolzarbligini yanada oshiradi. Tariximizda Somoniylar, G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshoxlar, Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang’itlar kabi sulolalar hukmronlik qilganini bilamiz. Shu nuqtai nazardan olganda Shayboniylar davrining dolzarbligi shundan iboratki, biz bu davrni yanada muhimroq o’rganmog’imiz, o’sha davrda hukmronlik qilgan hukmdorlar madaniyat sohasida qilgan ishlarini chuqurroq tahlil qilmog’imiz, ochilmagan, siru-sinoatlarni ochib bermog’imiz kerak. Bizga ma’lumki, bir qator tarixchilarimiz Shayboniylar davriga oid bir qancha asarlar yozishgan. Jumladan, B. Axmedovning “Tarixdan saboqlar”, “To’rt ulus tarixi”, Z.M. Boburning “Boburnoma”, Abdulg’ozixonning “Shajarai turk”, M. Solihning “Shayboniynoma”, X.T. Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari mavzuning me’morchilik san’atini yoritilishida muhim asarlar hisoblanadi.
Kurs ishining ob'ekti: XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiyaning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy raqobatini tahlil qilish.
Kurs ishining predmeti: XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiya siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan qanday rivojlandi, bu davrda qanday islohotlar amalga oshirildi, bu islohotlar Turkiyani modernizatsiya qilish jarayoniga qanday hissa qo'shdi va Turkiyaning jahon yakshanba kunlari ochilishi kabi masalalarni o'rganish va xalqaro maydonda faol rol o'ynaydi.
Kurs ishining strukturasi. Kurs ishida kirish, ikki bob, to'rt bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I bob. XIX asrda Turkiyada iqtisodiy turg’unlik xolati
1.1. XIX ars oxirlarida Turkiya ijtimoiy – iqtisodiy o’zgarishlari.
Turkiya monarxiya bo’lib, uni sulton boshqarardi. Mamlakatda o’rta asrchilik feodal tartiblari hukmron edi. Turkiya iqtisodining asosini tashkil qilgan qish-loq xo’jaligi nihoyatda orqada qolgan edi. Haydaladigan yerlarning 65% katta yer egalari va ruhoniylarga qarashli va u yersiz va kam yerli dehqonlarga ijaraga berilardi. Ayniqsa, 1873—1875- yillardagi kuchli ocharchilikdan ko’plab odamlar qirilib ketdi. Shahar aholisining ham ahvoli og’irlashdi. Hunarmandchilik «tushkunlikka» uchradi. Eski tartiblar va xorijiy tovarlarning ko’pligi mamlakatda iqtisodiyotning taraqqiyotiga to’siq bo’ldi. Sanoatda o’sish yo’q edi. Chunki, sanoat uchun qishloq xo’jaligi zarur xomashyo yetkazib berishga qodir emas edi. Sulton hukumati o’zining moliyaviy ahvolini yaxshilash uchun chet eldan qarz olaboshladi. Chunonchi, 1870—1874- yillarda 3 mkd. frankdan ortiq asoratli qarz olindi. Davlatning moliyaviy ahvoli halokat yoqasiga kelib qoldi. Tashqi qarz yanada ko’payib 5,5 mlrd. frankka yetdi. 1876- yilda hukumat Turkiyani moliyaviy bankrot deb e’lon qilishga majbur bo’ldi.
Og’ir iqtisodiy ahvol bora-bora Turkiyani chet el davlatlari yarim mustamlakasiga aylantirdi. Yevropaning buyuk davlatlari imperiyaning u yoki bu mustamlakalarini tortib ola boshladilar. Faqat Germaniya imperiyadan ulush ololmagan davlat edi. Shuning uchun ham Turkiya hukumati 19 asr oxiri — 20 asr boshlarida Germaniya bilan yaqinlashdi. Germaniya kapitali katta muvaffaqiyatni qo’lga kiritdi. 1888- yili bo’lajak Bag’dod temiryo’li loyihasining Izmir — Anqara qismini qurish ularga tegdi. 1903- yili nemislar bu loyihani (Bag’dod orqali Fors qo’ltig’igacha temiryo’l qurish) to’la qo’lga kiritdilar².
Turkiya 1875- yilda qarzlar uchun yiliga 570 mln. frankdan ortiq foiz to’lashi lozim edi. Davlatning daromadi esa 380 mln. frankni tashkil etdi. Turkiya qarzni to’lash u yoqda tursin ishlovchilarning ish haqini to’lashga ham qodir bo’lmay qoldi. Oqibatda, xalq ommasining turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Ayni paytda, sulton hokimiyatini tugatish g’oyasi kuchaya hordi. Bu g’oya tashabbuskorlari «Yangi usmonlilar harakati» a’zolari edi. Harakatning «Ibrat» gazetasi ilg’or demokratik g’oyalar targ’ibotchisiga aylandi. Millatparvar ziyolilar ham bu harakatga qo’shildi. Xalq qo’zg’oloni ularni qo’rqitib yubordi. 1876- yilning 22- mayida Abdulaziz Shayx ul-Islom fatvosi bilan taxtdan tushirildi. Taxtga Murod V o’tqizildi. Biroq, ko’p o’tmay salomatligi tufayli u taxtdan tushirildi. Taxtni Abdulhamid II egalladi.
Musulmon ruhoniylaridan al-Azhar madrasasida mudarris bo’lgan Jamoliddin al-Afg’oniy va uning shogirdlari milliy-ozodlik harakatida katta obro’ qozonishdi. Ular barcha musulmonlarni mustamlakachilarga, Turkiya zulmiga qarshi birlashuvga, konstitutsiyaviy tuzum o’rnatilishiga chaqirdilar. 1871- yilda Jamoliddin al-Afg’oniy «Xizb ul-Vatan» («Vatan partiyasi») partiyasini tuzdi. Bu partiya chet elliklarga qarshi «Misr misrliklarniki» shiori ostida kurashdi. «Vatan»chilar hukmdor (Hadiv)ning huquqini cheklovchi konstitutsiya uchun kurashdilar. 1882-yil 7- fevral kuni Hadiv yangi qonunga imzo chekishga majbur bo’ldi. Unga ko’ra hukumat Deputatlar palatasiga bo’ysunadigan, parlament budjet ustidan nazorat qilish huquqini oladigan, birorta qonun deputatlar palatasi ruxsatisiz qabul qilinmaydigan bo’ldi. Bularning hammasi feodal mustabid tuzumidan burjua parlament tuzumiga o’tish yo’lidagi katta g’alaba edi.
Chet elliklar Misr hukumatiga ultimatum yuborib, amaldagi hukumatni tarqatishini talab qildilar. Mustamlakachilarning bu talabi keskin norozilikka sabab bo’ldi. 1882- yil 11- iyul kuni inglizlar Iskandariyani to’plardan o’qqa tutdilar. Angliya desanti shaharni egalladi. Bunga qarshi, Misr armiyasi rahbarlaridan biri Ahmad Orabibey Qohirada oliy davlat organi vazifasidagi Muvaqqat kengash tuzdi. 60 ming kishilik qo’shin to’pladi. Ayni paytda, inglizlar 1882- yil 7- avgustida Suvayshni bosib oldilar va Qobiraga yurish boshladilar. 1882- yil sentabrda Misr qo’shinlari yengildi.³
Qo’zg’olonchilarning ko’pi qirib tashlandi, polkovnik Ahmad Orabibey Seylon oroliga umrbod surgun qilindi. Shunday qilib, Misr inglizlar mustamlakasiga aylandi.
Angliya Misrda Usmonli Turk imperiyasi hokimiyatini rasman tugatmadi. Misr hadivlari sulolasi, Vazirlar kengashi nomiga bo’lsa ham saqlandi. Moliya ustidan nazorat to’laligicha ingliz maslahat-chilariga o’tdi.
1888- yili 29- dekabrda Istanbulda Suvaysh kanalidan foydalanish bo’yicha Angliya, Germaniya, Ispaniya, Italiya, Rossiya, Turkiya, Fransiya davlatlari konvensiya imzolashdi. Unga ko’ra kanaldan barcha davlatlar xoh urush, xoh tinchlik paytida erkin foydalanish huquqini olishdi.
Milliy ozodlik uchun kurashning faol tarafdori bo’lgan «Vatan» partiyasi inglizlar nazarida eng xavfli bo’lib chiqdi. Uni kuchsizlantirish uchun keskin choralar ko’rildi. Natijada «Vatan» partiyasi keng siyosiy kurash yo’lidan yakka terror yo’liga o’tib ketdi. Partiyaning «Al-Liva» («Bayroq») gazetasi taqiqlandi.
Ammo ozodlik harakati esa boshqa ko’rinishlarda davom etdi. Majlis vitse-prezidenti Saad Zaglul demokratik, milliy-ozodlik ruhidagi deputatlarni o’z atrofiga to’plab, majlis nomidan ingliz hukmronligiga qarshi hujjatni o’tkazishga erishdi.