I bob XII-XV asrlarda sharq mamlakatlarida geografiya

II BOB XII-XV ASRLARDA KARTOGRAFIYA RIVOJI 

2.1. Kartografiya fan sifatida shakllanishi 

Har qanday fan kabi kartografiya fanining ham o‘z tarixi mavjud. Boshqa 

fanlar  tarixini  o‘rganishda,  asosan,  matnlarga  e’tibor  berilsa,  kartografiyada 

matnlar  bilan  bir  qatorda  yaratilgan  kartografik  asarlarga  yani  kartalarga, 

atlaslarga  va  globuslarga katta  e’tibor beriladi.  Kartografiya tarixi ham, asosan, 

tarixiy  manbalar  asosida  o‘rganiladi,  fanning  rivojlanish  davrlari  aniqlanadi, 

o‘sha davr jamiyat tuzumiga e’tibor beriladi. Fan tarixini o‘rganishda uning kelib 

chiqishi, taraqqiyoti, hozirgi holati bilan bir qatorda kelajagi va muammolari ham 

ko‘rsatib  beriladi.  Odatda, fan  tarixi  ma’lum  bir  makon  bilan  bog‘langan  holda 

o‘rganiladi.  Biz  kartografiya  fani  tarixiga  nazar  tashlar  ekanmiz,  O‘rta Osiyoda 

ham  shu  sohaning  bilimdon  olimlari  ko‘p  bo‘lgani  va  ularning  kartografiyaga 

qo‘shgan  hissalari  to‘g‘risida  ma’lumot  berish  kerak  deb  hisoblaymiz.  Shuni 

alohida  aytib  o‘tish  zarurki,  O‘zbekiston  kartografiya  tarixini  O‘rta  Osiyo 

kartografiyasi  tarixidan  va  region  haqidagi  umumgeografik  tasavvurlar 

taraqqiyotidan ajratib olish qiyin. Shuning uchun O‘zbekiston kartografiya tarixi 

O‘rta Osiyo va Turkiston hududi haqidagi kartografik tasavvur bilan bog‘liq holda 

o‘rganilmog‘i  kerak  deb  hisoblaymiz.  Dastlabki  kartografik  tasvirlar  ibtidoiy 

jamoa davrida paydo bo‘lgan. Kishilar ovchilik bilan shug‘ullangan davrda, ovga 

borgan  yo‘llarini,  ov  qiladigan  joylarini,  o‘zlari  yashagan  g‘orlar  devorlariga, 

tog‘li joylarda esa toshlarga har xil shakllar, chizmalar holatida chizib qoldirgan. 

Bu  chizmalar  asta-sekin  takomillashib,  plan  shaklda  shartli  belgilar  bilan 

ko‘rsatiladigan  bo‘ldi.  Masalan,  miloddan  oldingi  ikki  minginchi  yillarning 

o‘rtalarida  Shimoliy  Italiyadagi  tog‘dagi  toshga  yo‘llar,  daryolar  va  sug‘orilib 

ekin ekiladigan yerlar tasvirlanganligi ma’lum va har xil chiziqli shakllar berilgan, 

lekin birorta yozuv yo‘q. Demak, yozuv paydo bo‘lmasdan oldin chiziqli tasvirlar 

paydo  bo‘lgan.  Bunday  tasvirlar  qadimgi  Vaviloniya  shahrining  arxeologik 

qazilmalarida  ham  uchratilgan.  Dengizda  kema  qatnovini  tashkil  qilish  va  shu 

orqali savdo-sotiqning rivojlanishi bilan asta-sekin dengiz yo‘llarining chizmalari 

paydo  bo‘la  boshlagan.  Natijada  dengiz  yo‘llarining  dastlabki  chizma  kartalari 

---

36 

 

vujudga kelgan, lekin bunday chizmalar shaklidagi dastlabki kartalar juda sodda 

va  sxematik  ko‘rinishda,  aniqlik  darajasi  past  bo‘lgan.  Bora-bora  Yer  sharining 

dumaloqligi  (sharsimonligi)  hisobga  olingan  kartalar  tuzila  boshlagan.  Shuning 

uchun Yer sharini tekis yuzada tasvirlash uchun yer yuzida o‘lchash ishlarini aniq, 

olib borish zaruriyati tug‘ildi. O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekiston hududida 

miloddan oldingi davrlarda aholi zich joylashgan vohalarda madaniy va iqtisodiy 

jihatdan o‘z davriga nisbatan ancha yuksak darajada rivojlangan davlatlar vujudga 

kelgan. Chunonchi, Sug‘diyona, Baqtriya, Xorazm kabi qudratli davlatlar paydo 

bo‘lgan,  bu  yerlarda  eng  qadimgi  fan,  madaniyat  namunalari  yaratilgan.  Lekin 

respublikamiz  hududidagi  bu  davlatlarda  yashagan  xalqlarning  ilmiy  madaniy 

merosi, shu jumladan kartografik va yozma manbalar juda kam saqlanib qolgan. 

Hozirgi  O‘zbekiston  to‘g‘risidagi  dastlabki  kartografik  ma’lumotlar  antik 

davrning  sivilizatsiya  markazlari  bo‘lmish  qadimgi  Yunoniston  bilan  qadimgi 

Rimda  uchraydi.  Lekin  shuni  qayd  qilish  kerakki,  Yunoniston  va  Rimda  antik 

davrda rivoj topgan qadimgi kartografiya Misr, Finikiya, Osuriya va Vaviloniya, 

Hindiston,  Xitoy  va  O‘rta  Osiyoda  ilk  bor  vujudga  kelgan  fan,  madaniyat 

yutuqlaridan  bahramand  bo‘lgan  deyishga  to‘la  asos  bor.  Chunki  antik  davr 

mamlakatlari Sharqning ko‘plab mamlakatlari bilan ijtimoiyiqtisodiy va madaniy 

aloqada  bo‘lganlar,  shu  tufayli  ular  geografik  tasavvurlarini  kengaytirganlar  va 

boyitganlar. O‘rta Osiyo haqidagi dastlabki geografik va kartografik ma’lumotlar 

miloddan oldingi V asrda yashagan yunon allomasi Gerodot tomonidan yozilgan 

asarlarda uchraydi. Lekin bu ma’ lumotlar juda kam va ba‘zilari noto‘g‘ri hamdir. 

O‘rta Osiyo haqidagi dastlabki geografik ma’lumotlar miloddan oldingi 330 327-

yillarda  makedoniyalik  Iskandar  (Zulqarnayn)ning  sharqqa  qilgan  harbiy 

yurishlari vaqtida to‘plangan. 

Qadimgi  dunyo  geografiyasining  bilimdonlaridan  mashhur  olim, 

milodning  II  asrida  yashagan  iskandariyalik  geograf,  astronom  va  kartograf 

Klavdiy  Ptolomeydir.  Uning  «Geografiya»  kitobini  antik  davrning  o‘ziga  xos 

geografik  qomusi  desa  bo‘ladi.  Ptolomey  bu  asaridan  tashqari  27  ta  kartadan 

iborat Dunyo atlasini  yaratgan. Bu atlas kartalarida  graduslar to‘ri tasvirlangan, 

---

37 

 

bu  karta  o‘z  davriga  nisbatan  ilmiy  jihatdan  ancha  yuksak  darajada  bo‘lgan. 

Ptolomey  atlasidagi  22  kartada O‘rta  Osiyo  81°147°  sharqiy  uzoqlik  va  36°63° 

shimoliy  kengliklar  orasida  tasvirlangan,  unda  respublikamiz  hududi  ham  aks 

ettirilgan. Shuni aytib o‘tish joizki, Ptolomey bosh meridianni Kanar orollaridan 

o‘tkazgan.  Klavdiy  Ptolomey  atlasidagi  kartalarda  O‘rta  Osiyodagi  davlatlar 

Sug‘diyona va boshqalarning chegaralari berilgan va shu hududda yashovchi 12 

ta  qabila  yashagan  maydonlarning  chegaralari  ko‘rsatilgan.  Unga  qadar 

«Geografiya»  nomli  dastlabki  asar  yunon  geografi,  kartografi,  astronomi  va 

matematigi  Eratosfen  tomonidan  yozilgan.  Eratosfenning  dunyo  kartografiya 

faniga  qo‘shgan  hissasi  juda  kattadir.  Uning  rahbarligida  Yer  yuzasidagi 

joylarning o‘rinlari, kenglik va uzoqliklar orqali aniqlash va gradus o‘lchash yo‘li 

bilan  aniq  o‘lchash  usullari  ishlab  chiqilgan.  Eratosfen  Yer  yuzasidagi  1°  yoy 

uzunligini  aniqlash  uchun  oddiy  usuldan  foydalangan.  Masalan,  u  22-iyunda 

Misrdagi  ikkita  shahar,  yani  Iskandariya  bilan  Asvon  (oldingi  Siyena) 

shaharlarida quyosh zenitda bo‘ladigan vaqtda yarim doiraviy (kosaga o‘xshagan) 

skafis  yasab,  uni  180  bo‘lakka  bo‘lgan,  o‘rtasiga  tik  tayoqcha  o‘rnatgan.  Bir 

vaqtning o‘zida 2 shaharda tush paytida (soat 12 larda) tik tayoqchalardan tushgan 

soyalar ko‘rsatkichlarining farqi 7° 12′ ga teng bo‘lgan, bu esa Yer aylanasining 

1/50  qismini  tashkil  qilishini  aniqlab  bergan.  Yer  aylanasining  uzunligi  o‘sha 

vaqtda (250000 stadiy x 158 metr 1 misr stadiy uzunligi) 39375 kilometr ekanligi 

(hozirgi  o‘lchami  40.008  kilometr),  Yer  radiusining  uzunligi  6287  kilometr.  1° 

yoyning  uzunligi  taxminan  110  kilometr  ekanligi  aniqlangan.  Hozirgi  aniq 

ma‘lumotlarga  qaraganda  Iskandariya  shahrining  kengligi  31°  11,7′  Asvon 

(Siyena)ning kengligi 24° 5,0′ ga teng bo‘lib, farqi 7° 6,7′. Demak, o‘sha davrda 

aniqlangan 1° yoy uzunligining hozirgiga nisbatan farqi juda kam. Eratosfenning 

«Geografiya»  nomli  3  qismdan  iborat  kitobida  o‘sha  davr  uchun  juda  zarur 

bo‘lgan  geografik  va  kartografik  ma’lumotlar  berilgan.  Lekin  uning  kitobi 

saqlanmagan.  Uning  kitoblari  to‘g‘risidagi  ma’lumot  mashhur  olim  Strabon 

tomonidan yozib qoldirilgan. Birinchi kitobida qadimgi davrdan o‘sha vaqtgacha 

ma’lum  bo‘lgan  joylarning  geografik  tasvirlari  berilgan  va  Anaksimandr  va 

---

38 

 

Gekateylar  tomonidan  tuzilgan  dastlabki  geografik  karta  to‘g‘risida  ma’lumot 

keltirilgan.  Ikkinchi  kitobida  Yerning  sharsimonligi  va  uni  o‘lchash  usullari 

to‘g‘risida, uchinchi kitobida o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan hududlarning kartalari 

va ularning geografik tasviri bayon etilgan ekan.