I bob. Tuproqning ekologik faktorlari va ahamiyati

II bob. Tuproqdagi azot zahirasi va ekologik ahamiyati
2.1. Tuproqdagi azot zahirasi.
Tabiatdagi mavjud azotning asosiy kismi atmosferada uchraydi.Uning bu mikdori 78 foiz ni tashkil kiladi.Azotning anorganik birikmasi foydali kazilma tarikasida Tinch okean kirgogida, chilida natriyli selitra (NaNO₃, NaNO₂) tarikasida mavjud.
Tuprokda yalpi azot kam mikdorda, uning mineral formasidagisining asosiy mikdori, nitritlar, nitratlar kurinishida buladi.Lekin azotning asosiy massasi tuprokda, tuprok organikasi, ya'ni ammonikislotlari va gumusi, gumin kislotalar bilan boglik.Yalpi azot murakkab organik birikmalar bulgan oksil moddalar tarikasida, xar kaysi usimlik va xar kaysi xayvon tarkibiga kiradi.
Xujayraning eng muxim kismlari protoplazma va yadro, oksil moddalaridan tuzilgan.Azot oksil jismlarning zaruriy, tarkibiy kismidir.Demak, azot bulmasa, oksil bulmasa xayot yuk. Litosfera, gidrosferadagi azot atmosfera azotni 0,04 foiz ni tashkil kiladi.Azot kimyoviy jixatdan nisbatan inert modda.
«Azot» grekcha suz bulib, xayotiy emas degan ma'noni anglatadi.Aslida esa xayot uchun eng zaruriy elementlardan biri.Lotincha nomi nitrogenium bulib, selitra tugdiruvchi demakdir.
Tuprokdagi azot mikdori kamdan-kam xollardagina usimlik uchun yetarli buladi.Och-yashil rang, ya'ni bargning och-yashil rangli bulishi azot yetishmasligidan dalolat beradi.Bunday usimliklar azotga muxtoj bulib, azot solinganda keskin usib, rivojlanib ketadi.Shuning uchun xam azotli ugitlar kishlok xujaligida kup kullaniladi.
Yukorida aytib utganimizdek, tuprokdagi azotning asosiy kismi, ya'ni 99 foiz organik formada bulib, yiliga 1-5 foiz dan usimlik urumli foydalaniladi.Bu mikdorning asosiy kismi organik moddalarning parchalanishidan xosil buladi.
Usimlik uzlarining navlari va turlariga karab, yiliga 100 kg/ga gacha va undan ortik azot ite'mol kilishlari mumkin.Demak, usimlik organik azotdan mutadil zonada 5 foiz, ya'ni atiga kg/ga mikdordan foydalanadi.Kolgani mineral azot tarikasida berilishi kerak.Ammo tropik zonada organik azot usimlik extiyojini 50 foiz gachasini kondiradi.
Tuprok kesimida azotning tabakalanishi gumus kabi buladi.Lekin gumusning tuprokdagi tarkalish konuniyati jadaliga nisbatan past darajada buladi.Bu konuniyat fakat yalpi azot uchun xosdir.Azotni boshka murakkab birikmalar, TSK bilan birikish jarayoni azot fiksatsiyasi nomi bilan ma'lum.Tabiatda momakaldirok vaktida azotning fiksatsiyasi ma'lum, lekin mikdor jixatdan usimlik talabini kondira olmaydi.
Usimlik tarkibidagi kupchilik organik moddalar azot saklaydi.Bularga amminokislotlar, nuklein kislotalar, fermenlar, xlorofill va boshkalar kiradi.Usimlik azotsiz yashay olmaydi.Bu element yetishmaydagin takdirda yukoridagi moddalarning azotga bulgan extiyojini ta'minlay olmaydi.Usimlik fotosintez jarayonida xosil bulgan kand moddalarin oksillarga aylanishi uchun xam azot kerak.Azotsiz bu jarayon xam tugallanmay koladi.Azotning yetishmasligi usimlik usishini susaytiradi.
Tuprokda doimo azotning ^- 3, ⁺5 valentli formalari uchraydi.Azotning boshka shakldagi, ya'ni boshka valentlikdagi birikmalari xam mavjud bulib, ular oz yoki efimer, ya'ni vaktinchalik kurinishda buladi.
Ammiak (NH₃) tuprokda erkin xolda uchramaydi.U tuprokda organik ugitlar va organik moddalar mineralizatsiyasi natijasida xosil buladi.U suvda yaxshi eriydi, 100 gramm suvda 50-70 gramgacha erishi mumkin.
Tuprokda azotning mineral formasi ammoniydan boshka nitrat va nitrit kurinishida mavjud buladi.Nitritlar tuprokda juda oz 0,1 kg/ga atrofida buladi.Nitrat va nitrit, ammoniy shakllaridan tashkari, tuprokning gaz fazasida azot oksidlar kurinishida uchraydi.
Mineal shakldagi barcha azotni usimlik oladi, lekin fikratsiya kilingan ammoniyni ololmaydi.
Tuprokka solingan azotli ugitlar uni nitrat va nitrit, ammoniy shakllarini boyitadi.Lekin Nitratlar va nitritlar tuprok tomonidan singdirilmaydi.
Nitratlar va nitritlar xarakatchan bulib, ular sizot va okova suvlari orkali boshka toza suvlarni ifloslashi mumkin.
Tuprokda mutadil xavo almashinish xollarida nitrifikatsiya jarayoni kuchayadi.Natijada ammoniy nitratlarga transformatsiyalanadi, organik moddalarning mineralizatsiyasi jarayonida xam nitratlar xosil buladi.
Sugoriladigan yerlarni uzok sugorish va ugitlash natijasida xam tuprokda nitratlar tuplanish va nitratli shurlanishni keltirib chikarishi mumkin.Ba'zi xollarda nitratlarga boy tuproklarda usayotgan usimliklar natratlarning ruxsat etilgan konsentratsiyasidan xam kup singdiradilar.
Usimlik bevosita nitratlar va ammoniy shakldagi azotni NO₃ – , NH₄⁺ kurinishlarda oladi. Ba'zan esa kuyi molekulyar ogirlikka ega bulgan aminokislotalarni xam olishi mumkin.Tuprokda mineral azot mikdori ozligi uchun asosiy azot zaxirasi rolini organik moddalar utaydi.
Tuprokdagi azot mobilizatsiya, ammonifikatsiya, nitrifikatsiya jarayonlarini uz boshidan kechiradi.
Organik moddalarni kimyoviy yoki biokimyoviy transformatsiyasi natijasida mineral shakldagi azotni xosil bulish jarayonlariga uning mobilizatsiyasi deyiladi.
Agar tuprokdagi azot mobilizatsiyasini xisobga olsak, u xoldda podzol tuproklardagi azot 50-60 yilga, kura tuproklardagi azot 300-400 yilga, buz tuproklardagi azot esa 30-40 yilga yetishi mumkin.
Shuni esdan chikarmaslik kerakki, tuprokdagi barcha azot mobilizatsiya kilinsa, unda tuprok tarkibidagi gumus parchalanib tamom bulishi kerak.Bu bilan bir katorda tuprok uzining kator ijobiy xususiyatlarini yukotadi.
Amidlar tarkibidagi azotning aminokislotalar azotidna farki karbon kislotadagi ON urniga NH₂ kirgan, aminokislotalarda esa N urnini egallaydi.Bu xar ikala azot xam ajralib chikkanda NH₄ ni xosil kiladi.Shuning uchun azotning bu turiga ammoniyli azot deyiladi.
Uchinchi guruxga aminli kandalarning azoti kiradi, bular yetarli darajada urganilmagan.
Bularning asosiy vakillari glyukoza , xitin va boshkalar xisoblanadi.
Geterotsikli azot, ya'ni piridin, pirimidin, pirrol, purinlar tarkibidagilar. Geterotsiklik azotni eng kup mikdori gumin kislotalarda va guminlarda buladi.
Azotning guruxli analizi gidrolizga asoslangan bulib, bir necha usullari mavjud.Ba'zi tuprok tiplaridagi azot guruxlarining mikdori kuyidagi diagrammalarda kursatilgan:
Bu kora va buz tuproklarda yalpi 40-45 foiz ni tashkil kiladi.Bu xodisa tuproklardagi biologik faollikning yukori ekanligi bilan tushuntiradi.