|
III.BOB. MEDISTINA AHAMIYATIGA EGA BO’LGAN SUDRALUVCHI
HAYVONLAR АHAMIYATI
3.1. Tibbiyotda sudralib yuruvchilarning ahamiyati
Hayvonlar va hasharotlardan olinadgan zahar – faol tarkibiy qismlardan, asosan oqsillar, fermentlar, koagulyantlar, antikoagulyantlar, gemolizinlar, gemorraginlar, aminokislotalar, uglevodlar, yog’lar, lestitin va mikroelementlardan tashkil topgan.
Ilonlar zahari va zahardan olingan preparatlar tibbiyot amaliyotida og’riq qoldiruvchi va shamollashga qarshi – umurtqa pog’onakasalliklarida, nevralgiya, mialgiya, artralgiya, poliartirit va boshqa kasalliklarda davo sifatida qo’llanilmoqda. (“Vipraksin” oddiy gazanda iloni zaharidan , “Viprosal” qora iloni zaharidan “Viprosal V” oddiy gazanda iloni zaharidan.)
Ilonlar zahari preparatlari immunokimyo sohasining ilmiy izlanishlaridan, qon ivishiga ta’sir etishi, bundan tashqari ilon chaqqanida zaharga qarshi zardoblar tayyorlashda keng qo’llaniladi. “Vipraksin” preparati erkaklar jinsiy organlarining surunkali shamollash kassaliklarida, generativ funkstiyalarining buzilishi asoratida, shuningdek allergik rinitlarni davolashda ishlatiladi. “Lebetoks” preparati gemofiliya kasalligida, kobrotoksin mushaklar tortishishi bilan bo’ladigan og’riqlarda, “Epileptozid” preparati epilepsiyada tortishishga qarshi, “Nayya” preparati yuz shamollashi va septik endokarditda qo’llaniladi.
O’zR FA biokimyo institutida O’rta Osiyoda uchraydigan zaharli ilonlardan har xil fermentlar, stiotoksinlar va neyrotoksinlar ajratib olish yo’lga quyilgan. Shuningdek O’zR FA fiziologiya va biofizika institutida har xil taksonomik guruxga kiruvchi o’rgimchaklar zaharlaridan neyrotoksinlar va boshqa tarkibiy qismlar ajratib olish usullari ishlab chiqilgan.
O’zR FA zoologiya institutining Hujayra biologiyasi va hayvonlar toksikologiyasi labaratoriyasida adabiyotlarda zaharsiz deb kelingan ilonlarning Kolubridlar oilasi va bo’g’imoyoqlilarning ba’zi bir vakillarining zaharlari borasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
Sudralib yuruvchilar sahro va cho’llarda ko’p bo’lganligidan, u erdagi biostenozlarda sezilarli rol o’ynaydi. Talaygina kaltakesaklar bilan ilonlar zararkunanda hasharotlar, molyuskalar va kemiruvchilarni ko’plab qirib qishloq xo’jaligiga foyda keltiradi.
Ko’pgina kaltakesaklar sahrolarda tulki, sassiqko’zan kabi muhim parrandalarga ovqat bo’ladi.
Sudralib yuruvchilarni ba’zi turlari bir xil joylarda anchagina zarar etkazadi. O’rta Osiyo toshbaqasi ko’p erlarda o’tloq va polizlarda, xususan, pista ko’chatzorlariga zarar keltiradi, bu turning zarari yana shu bilan ortadiki, toshbaqalar temir yo’l ko’tarmalari va sug’orilgan sistemali devorlarini ham kavlab tashlaydi.
Bizning faunada yashaydigan repteliyalar orasida zararlilari yo’q. Shuning uchun ularga aloxida e’tibor berish kerak. Kaltakesaklar va ilonlar qishloq xo’jaligiga zarar etkazadigan hasharotlarni qiradi. Masalan, Rossiya XX asrning boshlarida har yili bir necha ming donadan timsox terisi tayyorlangan.
Buning natijasida ular son jixatidan kamayib ketgan va ayrim mamlakatlarda ular muhofaza qilinadigan bo’lgan. Timsoxlarni jinsiy ko’paytirish choralari ko’rilayotir. Ba’zi toshbaqalarning shox panjalaridan ham foydalanilmoqda.
Bu jihatdan tropik dengizlarda tarqalgan yoki Bissa alohida ahamiyatga ega. Uning panseridan ishlab olingan shox moddasidan iborat plastinkalarni eritib, prisslab, chiroyli plastinkalar yasaladi.
Bu materialdan taroq, pichoq dastalari, ko’zoynak soplari yasaladi.
Repteliyalarni ancha turlari muxofaza qilinadi. Bular orasida Uzoq Sharq toshbaqasi, Qrim gekkoni, echkiemar, kapcha ilon, qora ilonlarni uch turi bor. Ba’zi sudralib yuruvchilar, ovqatda ishlatiladi. Toshbaqalarning go’shti va tuxumi ko’proq ishlatiladi. Yumshoq terili toshbaqalar bilan ba’zi dengiz toshbaqalari xususan ko’p toshbaqalar muntazam ravishda ovlanadi.
Shimoliy Amerikada terrapinlarni ov qiladilar, bular fermalarda ham ko’paytirilmoqda.
Bizda uchraydigan sudralib yuruvchilardan O’rta Osiyo va Kavkaz toshbaqasi bilan Uzoq Sharqda uchraydigan yumshoq terili toshbaqalar go’shtini bemalol esa bo’ladi. Bizda uchraydigan barcha toshbaqalarning tuxumidagi sarig’ini ovqatga ishlatish mumkin. Bir qancha mamlakatlarda katta-katta kaltakesaklarni ham, ilonlarni ham ovqatga ishlatiladi.
O’zbekistonning hayvonot dunyosi juda boy va xilma-xildir. Bepoyon cho’llarda daryolarning suv bosadigan qirg’oqlarida, ulkan tog’ tizmalari va voxalarida sudralib yuruvchilarning 57 turi tarqalgan. Cho’l ko’z o’ngimizda qumli keng massivlar, soz tuproqli, shag’alli suvsiz yalangliklar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Ular qanday ko’rinishda bo’lmasin bu erlarda sudralib yuruvchilar xukmronlik qiladi. Kunduzi bu erlarda cho’l agamasi, tez kalatkesaklar, O’rta Osiyo cho’l toshbaqasi va boshqalarni uchratamiz. Kech kirganda yoki kechasi chirildoq, kaltakesak, bo’g’ma ilonlar inidan chiqadi.
O’rta Osiyo territoriyasida voxalar alohida o’rin tutadi. Ular inson qo’li bilan yaratgan madaniy landshaftlardir. Bog’lar, dala va qishloqlar o’z hayvonot dunyosiga ega. Bu erlarda sudralib yuruvchilar vakillaridan har xil rangli kaltakesak, Turkiston yaydoqbarmoqli gekkonlarini uchratish mumkin.
O’zbekiston territoriyasida zaxarli ilonlarning 5 turi yashaydi. Ularning zaxaridan dori prepartlari tayyorlanadi. Zaxar olish uchun ilonlar tutiladi va maxsus pitomniklarda saqlanadi. Ilon zahri tayyorlashda O’zbekiston mamlakatimizda birinchi o’rinda turadi. Har yili respublikamizda eksport uchun bir necha o’ng minglab dasht toshbaqalari, medistina laboratoriyalarida, davolash muassasalari va boshqa joylarda foydalanish uchun 100 mingdan ortiq ko’l baqalari tutiladi.
Yovvoyi faunadan foydalanish bilan bir qatorda, ularni butunlay yo’qolib ketishidan saqlash kerak. Odamlar erlarni o’zlashtirib, tabiatni o’zgartirmoqda. Natijada ko’pgina hayvonlar yashash joyidan maxrum bo’lmoqda.
Bu esa ko’p hayvonlar turining, jumladan respublikamizdagi hayvonlar sonini keskin kamayishiga sabab bo’lmoqda. O’zbekistonda yashaydigan sudralib yuruvchilarning 5 turi O’zbekiston «Qizil kitobi» ga kiritilgan.
Demak, ularni to’liq muhofaza qilish va ko’paytirish kerak. Hayvonot dunyosini muxofaza qilishda va ko’paytirishda ko’riqxonalar muxim o’rin tutadi.
Hozir respublikamizda 8 ta tur qo’riqxona mavjud. Ularda tabiatning mazkur burchagidagi hayvonot dunyosi tabiiy holda saqlanb qolishi kerak. Bundan tashqari Zomin xalk parki, Buxoro jayron pitomnigi bir qancha zaparniklar bo’lib, ularga alohida hayvonlar muhofaza qilinadi yoki ko’paytiriladi.
Biroq davlatimiz tomonidan ko’rilayotgan chora-tadbirning o’zi tirik tabiatning barcha boyliklarini kerakli darajada saqlashga qodir emas. Bu bizdan, hayvonlarni ehtiyot qilishni, ularga e’tibor berib, umumxalq ximoyasiga olishni talab qiladi.
Shunday ekan biz tabiatda ongli ravishda yondashib hayvonlarni muxofaza qilishimiz, ularni ko’paytirishimiz zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |
