I bob. Pullarning kelib chiqishi, mohiyati va amal qilish shakllarining tarixiy rivojlanishi 6

2 - sabab. Asta - sekinlik bilan jamiyatda kishilarning bir qismi chorvachilik, boshqalari esa dexqonchilik, so‘ngra hunarmandchilik bilan shug‘ullana boshlaganlar. Masalan, kulol o‘z maxsulotlari – kosa, lagan, ko‘za, xum kabilarni bozorga olib borib, bug‘doyga amlashtirishgan, kimga kanday idish kerak bo‘lsa (kosami, xummi) o‘shani bug‘doyga to‘ldirib to‘kan, don kulolniki, idish esa dexqonniki bo‘lgan. Yoki tarozini bir pallasiga guruch ikkinchi pallasiga esa bug‘doy solib almashtirgan (2).
Ular endi faqat o‘z ehtiyojlarini qondirish uchungina emas, balki o‘z mahsulotlarini ayirboshlash, ya’ni sotish uchun ham yetishtira boshlaganlar. Boshqacha qilib aytganda, ular «natural xo‘jalik» yuritishdan tovar ishlab chiqarishga o‘ta boshlaganlar. Inson, yolg‘izlikda yashasa va ishlab yursa pulga extiyoj sezmaydi. Kimsasiz orolda cho‘kayotgan kemadan narsalarini va ayniqsa pullarni qutqarib qolgan Robinzon Kruzo ko‘pam shodlanmagan edi. Va xaqiqatdanham tovar ayriboshlashlanmasa pulga extiyoj sezilmaydi. Doimiy ayriboshlash uchun uch xil sharoit bo‘lishi shart - mexnat taqsimoti, xususiy mulk va taqqoslama baxo, imkoniyat va o‘zaro o‘lchov birligi. Agar kishilar o‘z ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan barcha mahsulotlarni o‘zlari yetishtirsalar, ya’ni hech narsa sotib olmasalar va sotmasalar, bunday xo‘jalik yuritish natural xo‘jalik yuritish deyiladi.
Va nixoyat, insonlar o‘zlarining mexnat maxsullarini tovarni tovarga o‘zaro ayriboshlaydilar yaniy barterni sodir etadilar. Barter bu tovarlarni tovarlarga pul vositasisiz ayriboshlashni amalga oshirilishidir (T-T).
Biroq axolining o‘sib borishi, iqtisoslikning tobora chuqurlashishi barter ayriboshlash makonining kegayishi juda ko‘p vaqt va mexnat xarajatini keltirib chiqaradi. Bunday sharoitda samarasiz bo‘lgan barter pulni paydo qiladi. Sotish uchun ishlab chiqarilgan mahsulot tovar deyiladi.
Tovar kishilarning u yoki bu ehtiyojlarini qondiradi. Har qanday tovar mehnat sarfi natijasida yaratiladi. Tovarga sarflangan mehnat tovarning qiymati deyiladi. Tovarni yaratishda qanchalik ko‘p mehnat sarflansa, uning qiymati shuncha yuqori va aksincha, tovarga qanchalik kam mehnat sarflansa, uning qiymati shuncha past bo‘ladi. Shunday qilib, pulning paydo bo‘lishiga asosiy sabab bo‘lib, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash hisoblanadi.