I bob. O'Zbekistonda valyuta siyosatining keng miqyosda erkinlashtirish 1

Devalvatsiya - milliy valyutaning chet el valyutalariga yoki xalqaro hisob-kitob pul birliklariga nisbatan qadrining tushishidir.
Devalvatsiyaning kelib chiqishiga sabab bo’lib, inflyatsiyaning kuchayishi va mamlakat to’lov balansining salbiy qoldiqka ega bo’lishi hisoblanadi.
Devalvatsiya siyosati mamlakat to’lov balansi yomonlashganda va mamlakatga import oqimi sezilarli darajada ko’payganda amalda qo’llash iqtisodiyotga ijobiy ta'sir etadi.
Demak, devalvatsiyani qo’llash shart-sharoiti yuzaga kelganda, uni darxol amalga oshirish lozim, aks holda sun'iy ravishda kursning qat’iy ushlab turilishi, butun iqtisodiyotga sezilarli darajada talofat yetkazishi mumkin.
Revalvatsiya - milliy valyutaning chet el valyutalariga yoki hisob-kitob pul birliklariga nisbatan qadrini oshirishdir. Revalvatsiya qadri kuchli valyutalarga nisbatan qo’llaniladi.
Inflyatsiyaning nixoyatda past darajada bo’lishi, uzoq vaqt davomida mamlakat to’lov balansining aktiv bo’lishi, hamda milliy firma va kompaniyalarning jahon savdo bozorida raqobatbardoshligining ortishi, revalvatsiyani keltirib chiqaradi. Revalvatsiya devalvatsiyaga nisbatan jahon amaliyotida kamroq qo’llaniladi.
Odatda, valyutaviy cheklashlar deganda, chet el valyutasi hamda valyuta qimmatliklari bilan bo’ladigan operatsiyalarga davlat tomonidan cheklashlarni joriy qilishga aytiladi. Hozirgi vaqtda, deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda valyutaviy cheklashlar mutlaqo olib tashlangan, ayrimlarida esa, uning zaif ko’rinishini kuzatish mumkin. Masalan, Buyuk Britaniyada 1979 yildan buy on valyutaviy cheklashlar mutlaqo yo`q.
Valyutaviy cheklashlar mamlakatlar hududidan oltin va valyuta qimmatliklari chiqib ketishining oldini olishda, shu asosda, chet el valyutalariga bo’lgan talabni tartibga solish maqsadida qo’llaniladi.

II.BOB XALQARO MOLIYA MUNOSABATLARIDA MAMLAKAT VALYUTA SIYOSATINING O’RNI VA AHAMIYATI
2. O’zbekiston respublikasi valyuta siyosatining asosiy jihatlari
Davlat mustaqilligiga erishilishi bilan, O’zbekiston Respublikasi oldida inflyatsiya jarayonlari va ishlab chiqarish tushkunligiga barham berish, bozor talablariga javob beradigan moliyaviy tizimni vujudga keltirish, xalqaro valyuta va savdo tizimiga integratsiya qilinishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga oid murakkab masalalar paydo bo’ldi.
Ushbu ko’rsatkichlarga erishishni ta'minlashda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki asosiy o’rinlardan birini egallamoqda. Chunki, pul muomalasini tartibga solish, kredit-bank sohasini nazorat qilish, qat’iy pul-kredit va valyuta siyosatini amalga oshirish uning funktsiyalariga kiradi. Valyuta tartibotlari, xalqaro valyuta bozorlari, rivojlanayotgan va sanoati rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan valyuta kurslarini qo’llash uslublari masalalariga bag’ishlangan bir qator tadqiqotlar mavjud. Bu esa, ma'muriy-buyrukbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni kabi o’ziga xos bir hodisani boshidan kechirayotgan O’zbekiston Respublikasi uchun katta kizikish uygotadi.
O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan valyuta siyosati, bevosita hukumat tomonidan ishlab chiqilgan islohotlar strategiyasiga muvofiq holda olib borilmoqda. Davlat tomonidan valyutaviy huquqlarni himoyalashga doir mustahkam qonunchilik va institutsional asosni yaratish bo’yicha chora-tadbirlarni kurgan holda - davlat bosh islohotchi sifatida faoliyat ko’rsatmoqda. Bu shuningdek, valyuta bozori infratuzilmasini yaratishga doir aniq maqsadga yo’naltirilgan siyosatning amalga oshirilishida ham namoyon bo’lmoqda. Shu tarzda, davlat islohotlarning murakkab bosqichlarida islohotlarni amalga oshirishga kodir bo’lgan yetakchi kuch ekanligini ko’rsatmoqda. Davlat shuningdek, bir qator maxsus davlat organlarini tashkil etish yo’li bilan islohotlarni tartibga solishni amalga oshirmoqda. Albatta, Markaziy bank davlat banki sifatida bu borada muhim o’rin tutadi.
O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuniga muvofiq, quyidagilar valyuta nazorati organlari hisoblanadi: jumladan, Markaziy bank, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi (hozirda Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligi (TIAA)), Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitalaridir. Ularning har biri o’z vazifa va funktsiyalariga egadir. Vakolatli banklar esa, valyuta nazorati agentlari hisoblanadi.
Valyuta siyosati makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy qismidir. Lekin, ularning nisbatini belgilash juda murakkabdir. Klassik iqtisodiyotning zamonaviy iqtisodiyotdan farqlaridan biri, zamonaviy iqtisodiyotda valyuta siyosati iqtisodiy islohotlarning markaziy masalalaridan biri hisoblanadi. Shu tufayli, respublika hukumati ushbu masalaga juda katta e'tibor qaratmoqda.
Valyuta siyosati O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati bilan uzviy bog’liqdir. Ularning ikkalasi ham davlat iqtisodiy siyosatning ajralmas qismidir.
Bugungi kunda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki davlatning makroiqtisodiy maqsadlarining ustuvor yo’nalishlaridan kelib chiqqan holda, valyuta siyosatini tartibga solish va valyuta siyosatini muvaffakiyatli amalga oshirish uchun barcha tegishli huquqiy asoslar va shart-sharoitlarga egadir.
Shu tarzda, O’zbekiston Respublikasi hukumati, Markaziy bank va valyuta nazoratining boshqa organlari tomonidan iqtisodiy islohotlar mobaynida kurilgan chora-tadbirlar quyidagi natijalarga erishish imkonini berdi:

• 
  valyuta siyosatining huquqiy asosini vujudga keltirish;
  
• 
  samarali valyuta nazorati va tartibga solish tizimini tashkil etish;
  

• 
  iqtisodiy agentlar o’rtasida chet el valyutasini samarali qayta taqsimlash mexanizmlarini tashkil etish;
  

• 
  to’lov balansini tartibga solishning zamonaviy uslublarini qo’llash;
  
• 
  birja va birjadan tashqari valyuta bozorlari faoliyatini yanada takomillashtirish;
  

• 
  naqd va naqd pulsiz tarzda valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini, valyuta risklari oldini olishning savdo va nosavdo operatsiyalari mexanizmini belgilash;
  

• 
  xorijdan mablag’ jalb qilishning taktika va strategiyasini belgilash;
  
• 
  davlatning oltin-valyuta zahiralarini samarali boshqarish;
  
• 
  xalqaro moliya tashkilotlari bilan o’zaro foydali hamkorlikni amalga oshirish;
  
• 
  valyuta kursini samarali tartibga solish;
  
• 
  milliy valyutaning ichki konvertirlanishini ta'minlash;
  

• 
  respublikamiz to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha milliy valyuta konvertirlanishini bosqichma-bosqich joriy etilishi bo’yicha chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqish.
  

Shu bilan birga, respublikamizda amalga oshirilayotgan valyuta siyosatini umumlashtirish va unga tavsif berishda uning quyidagi o’ziga xos jihatlarini ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiqdir:

1. 
   Tashqi salbiy omillar ta'siridan himoyalanish va iqtisodiyotni, shu jumladan moliya-pul tizimini milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda mustahkamlash yuzasidan chora-tadbirlar ko`rish. Ma'lumki, davlatning iqtisodiy va moliyaviy asosiga putur etganda u kulab tushishi mumkin. M.Fridman, o’zining «Kapitalizm va erkinlik» asarida yozganidek, «umumiy e'tirofga kura, pullar ustidan nazorat qilish, iqtisodiyot ustidan nazorat qilishning muhim vositasi bo’lishi mumkin». O’zbekiston himoyalanish chora-tadbirlariga qat’iy amal qilgan holda, Janubiy- Sharqiy Osiyo, Rossiya Federatsiyasidagi global valyuta-moliyaviy tangliklar ta'sirini kamaytirishga muvaffak bo’ldi.
   
2. 
   Iqtisodiyotni samarali va teng huquqli asosda jahon xo’jaligiga integratsiya qilinishini ta'minlash yo’lini tanladik. Eksport bazasi ancha sust bo’lgan shart-sharoitda ichki valyuta bozori erkinlashtirilishini sun'iy tarzda tezlashtirish samarali integratsiya jarayonlarini rivojlantirishga salbiy ta'sir ko’rsatishi mumkin edi. Ushbu vazifani hal etish, ichki ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga olish va mamlakatimizdagi tovar ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligi hisobga olinib, chuqur uylangan davlat strategiyasi qabul qilinishini talab etadi.
   
3. 
   Iqtisodiy o’sish jarayonlarini ta'minlash. Ushbu vazifani hal etishda, birinchi o’rinda valyuta mablag’laridan faoliyat yurituvchi ishlab chiqarish korxonalarini zamonaviylashtirish va texnikaviy qayta tashkil etishda, qo’shimcha qiymatning yuqori ulushini ta'minlaydigan yangi ilg’or korxonalarni vujudga keltirishda foydalanish valyuta siyosatining eng asosiy vazifasidir. Iqtisodiy nuqtai-nazardan qaraganda, ushbu vazifalar yuqorida qayd etilgan ikkita masalaga nisbatan bazis vazifadir. Chunki, davlat o’zining strategik vazifalari nuqtai-nazaridan ilg’or sanoatlashgan jamiyatlar tomonidan ishlab chiqilgan zamonaviy texnologiyalarni import qilishi, qayta ishlashi va o’z shart-sharoitiga moslashtira olishi uning iqtisodiy taraqqiyoti ta'minlanishini belgilab beruvchi muhim omildir.
   

Milliy valyuta sumning muomalaga kiritilishi va moliyaviy sohada islohotlarni chuqurlashtirish vazifasi uning huquqiy bazasini yanada rivojlantirishni, bozor talablariga muvofiq ravishda banklar faoliyatining barcha jihatlarini tartibga soluvchi alohida qonunni ishlab chiqishni talab qilar edi.
«O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi qonunning qabul qilinishi Markaziy bankning pul-kredit siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga soluvchi organ sifatidagi maqomini shakllantirishda muhim voqea bo’ldi. 1996 yilda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunning yangi taxrirda qabul qilinishi banklarning maqomi, maqsad va vazifalari hamda faoliyat ko’rsatish shartlarini aniq belgilagan holda tijorat banklarining barqaror faoliyat ko’rsatishi uchun huquqiy asos yaratdi.
O’zbekistonning kuchli bank tizimini shakllantirishda mamlakat hukumati banklarning bozor iqtisodiyotida tutgan o’rnini chuqur tushungan holda ushbu sohaga e'tiborini alohida qayd etib o’tish lozim. Isloxotlarning dastlabki davridan boshlab, banklar 4 yil muddatga bir qator soliqlardan ozod etila boshlandi. Soliqlardan ozod etilgan mablag’lar banklarga zamonaviy infratuzilmani shakllantirishga imkoniyat yaratdi.
1993 yil may oyida O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni qabul qilinishidan so’ng, Markaziy bank valyutani tartibga solish masalalari bo’yicha yangi me'yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqdi.
Valyuta operatsiyalari bo’yicha qonun bazasini tashkil qilish va amalga oshirishda qisqa vaqt mobaynida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan bir qancha ishlar amalga oshirildi. Valyutani tartibga solish muhitini huquqiy bazasini tashkil qilish joriy iqtisodiy ahvolini tahlili natijalarida amalga oshirilayotganligini uning o’ziga xos xususiyati bo’lib ajralib turadi.
Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan xorijiy valyutaning oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari; ichki valyuta bozorini mexanizmini ishlab chiqish; respublika hududida xorijiy kapital ishtirokida xorijiy banklarni tashkil qilish, ro’yxatdan o’tkazish va akkreditatsiyalash qoidalari; xorijiy valyutada operatsiyalarni amalga oshirish uchun tijorat banklariga litsenziya berish qoidalari; rezident va norezident - yuridik va jismoniy shaxslarning xorijiy valyutada hisobvaraqlarini ochish va ishlash qoidalari; huquqiy va jismoniy shaxslarga O’zbekiston hududidan tashqarida hisobvaraqlarini ochish qoidalari; respublika hududida valyuta operatsiyasi bilan bog’liq kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari; bank tashkilotlarida valyuta qimmatliklari bilan bog’liq kassa operatsiyalarining tartibi va boshqa savollarni o’z ichiga olgan me'yoriy hujjatlarni tahlil etish natijasida ekanligini ta'kidlash - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, o’z valyuta siyosatini davlat manfaatlaridan kelib chiqqan holda, valyuta munosabatlarini va valyuta bozorini erkinlashtirishga bosqichma-bosqich amalga oshirayotganligi kurinadi. Hozirgi kunga kelib, mamlakatdagi iqtisodiy jonlanishini inobatga olgan holda, va ayniqsa, mamlakatga chet el investitsiyalarini jalb etish jarayonini rivojlantirish maqsadida mavjud valyuta cheklashlarni kamaytirish yo’li bilan valyuta munosabatlarini va valyuta bozorini erkinlashtirish lozim. Valyuta bozorini erkinlashtirish va vakolatli banklarni valyuta munosabatlarini rivojlantirishdagi amalga oshiriladigan vazifalarini aniq belgilab olish - milliy valyutaning to’la konvertirlanishiga olib keladigan asosiy chora-tadbirlardan biridir.
Keyingi yillarda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning tashqi aloqalari doirasi ancha kengayib, xalqaro moliya tashkilotlari va yirik xorijiy banklar bilan o’zaro foydali hamkorlik yanada rivojlandi. Xususan, XVF tomonidan xalqaro andozalarga mos ravishda bank qonunchiligini yaratish, buxgalteriya hisobining yangi hisobvaraqlar rejasini ishlab chiqish, yangi hisob va hisobotlarni kiritish, shuningdek, to’lov tizimini takomillashtirish masalalari hamda mutaxassislarni ukitish va kasbiy malakasini oshirish bo’yicha yordam berildi.
Valyuta siyosatini amalga oshirish uchun ob'ektiv asos bo’lib, tashqi savdo, kapitallar va kreditlaming harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi va rivojlanishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga va takomillashishiga asosiy sabab bo’ladi.
Valyuta operatsiyalarining keng ko’lamda rivojlanishi markaziy banklarga ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkon yaratdi.
Markaziy bankning valyuta operatsiyalarini amalga oshirishga imkon beruvchi bir qator asoslar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
a) Markaziy bankning yetarli miqdorda oltin-valyuta zahiralariga ega bo’lishi.
Amaliyotdan ma'lumki, ko’pchilik rivojlangan davlatlarda, xususan, AQSH, Germaniya,
Avstriya, Buyuk Britaniyada davlatga tegishli barcha oltin-valyuta zahiralari Markaziy (Federal Zaxira) bankning balansiga o’tkazilgan. Markaziy bankning vazifasi ushbu zahiralardan oqilona foydalanish bilan birgalikda ularning hajmini oshirib borish hisoblanadi. Demak, u o’z balansida chet el valyuta zahiralariga suyangan holda, hukumat tomonidan belgilangan valyuta siyosati doirasidagi barcha operatsiyalarni amalga oshiradi. Masalan, valyuta interventsiyasini amalga oshirish uchun valyuta kursining keskin tebranishlariga barham bera oladigan miqdorda likvidli mablag’larga ega bo’lishi lozim (Angliya Markaziy banki ana shu maqsadga xizmat qiluvchi 40 mlrd. AQSH dollaridagi zahiraga ega).
b) Markaziy bankning xorijiy mamlakatlarning banklari bilan keng tarmoqli vakillik munosabatlarining mavjudligi.
Markaziy bankning xalqaro valyuta bozorlaridagi barcha operatsiyalari uning o’z milliy va xorijiy valyutalardagi vakillik hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi. Har bir valyuta turiga bittadan vakillik hisobvaragi ochiladi va Markaziy banklar boshqa mamlakatlarning Markaziy banklarida o’z huquqiy holatidan kelib chiqqan holda, erkin tarzda vakillik schetlarini yuritishga xaklidirlar.
Hozirgi kunda, Markaziy banklar xalqaro valyuta bozorlarida tijorat banklari bilan raqobat kila olmaydilar. Tijorat banklari, har yili ulkan miqdordagi mablag’larni valyuta kursining o’zgarishini chamalash, valyuta risklarini boshqarish maqsadlariga sarflaydilar. Buning ustiga, Markaziy banklar bevosita tijorat tizimlari bilan kredit, hisob-kitob xizmati ko’rsatish operatsiyalarini rivojlantirish imkoniyatini cheklaydi. Bunga sabab, ular tijorat tuzilmalariga xizmat ko’rsatmaydilar.
Markaziy bankning dilerlariga, odatda, vakillik hisobvaraqlarining qoldigi minimal bo’lishi kerak, degan majburiy shart qo’yiladi. Yuqorida keltirilgan omillarning mavjudligi ana shu shartlar bajarilishini takozo qiladi.
v) Markaziy bankka valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibini belgilab beruvchi me'yoriy hujjatlarning mavjudligi.
Respublikada «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi, «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Markaziy bankning valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Xususan, «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi Qonunning VI bobida valyutani tartibga solish va xalqaro zahiralarni boshqarish masalalari belgilab berilgan. Ushbu me'yoriy hujjatlarga muvofiq, Markaziy bank rasmiy valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlat organi sifatida faoliyat ko’rsatadi. U o’z balansidagi rasmiy oltin-valyuta zahiralarini mustaqil tarzda boshqarish huquqiga ega va, ayni vaqtda, ularni samarali tarzda boshqarish yuzasidan ham javobgardir.
g) Chet el valyutalari bilan savdo qilishda mavjud bo’lgan savdo an'analariga rioya qilish.
Xalqaro valyuta savdosidagi qonunlarda yoki shartnomalarda belgilab qo’yilmaydigan, ammo hamisha unga rioya qilinadigan ma'lum an'analar yuzaga keldi. Kundalik amaliyotda qo’llaniladigan ana shunday muhim an'analar toifasiga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   Spot bitimlari bo’yicha valyutalarni 2 ish kuni mobaynida o’tkazish. Ushbu muddatda ulgurmagan tomon, albatta, jarima to’laydi.
   

1. 
   Kotirovkalarni e'lon qilish.
   

Diler valyuta sotmokchi yoki sotib olmokchi bo’lsa, avvalo, o’zining bankidagi xalqaro ma'lumot tizimidan foydalanadi. U kompyuterning displeyidan xalqaro valyuta bozorlaridagi kotirovkalarni kuzatishi mumkin. Shundan keyingina valyuta kursi o’ziga ma'kul bo’lgan bankka murojaat qiladi. Qabul qilingan qoida shundan iboratki, hech qaysi diler hech kachon birdan valyutani sotmokchi yoki sotib olmokchi ekanligini aytmaydi. Faqat sotish yoki sotib olish kursini suraydi. Kurslar to’g’risidagi ma'lumotni olgandan so’ng, o’z flkrini izxor qiladi. Bunda bozorda qabul qilingan minimal bitimlar summasi albatta, e'tiborga olinishi kerak. Masalan, 500 ming AQSH dollari, 1 mln. evro, 1 mln. shveytsariya franki bo’lishi mumkin. Amalda valyuta savdosi minimal summadan bir necha barobar yuqori summada amalga oshiriladi.
3) Bitimni yozma tarzdagi shartnomalarsiz amalga oshirilishi.
Valyuta savdosi asosan telefon yoki telegraf orqali amalga oshirilgan kelishuvlar asosida amalga oshiriladi. Birjada esa ogzaki tarzda bitimlar tuziladi. Ammo, ularni bajarish tomonlar uchun majburiy bo’lib, ular suzsiz bajariladi. Gap yirik summalar ustida ketayotganligi sababli, bitimlarning imzolanishi darxol hujjatlar bilan tasdiqlanadi. Bu esa ularning ishonchliligini oshiradi.
Bitimning imzolanishi quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:

• 
  almashinadigan valyutalarni aniqlash;
  
• 
  kurslarni belgilash;
  
• 
  yirik, ixchamlashtirilgan bitim summasini belgilab olish;
  
• 
  valyutada to’lash, deviz;
  
• 
  valyuta o’tkazilishi lozim bo’lgan manzilni ko’rsatish.
  

O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta operatsiyalari, hozirgi kunda, respublika Oliy Majlisi va hukumat tomonidan aniqlangan tangar siyosatning asosiy yo’nalishlariga muvofiq amalga oshirilmoqda. Ta'kidlab o’tish joizki, valyuta savdosida maqsadlilik va ustuvorlilik tamoyiliga ko’proq e'tibor berilmoqda. Ushbu maqsadlarga quyidagilar kiradi:

• 
  eksport uchun mahsulot ishlab chiqarish bilan mashgul bo’lgan korxonalar;
  
• 
  chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalarning O’zbekistonda ishlab chiqarish
  faoliyati natijasida olgan foydalari va dividendlari;
  
• 
  respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridagi ustivor loyihalarda qatnashayotgan korxonalarning so’m mablag’lari;
  
• 
  xalqaro turizm xizmati, xalqaro aloqalar bo’yicha xizmat, xizmat safari va xorijda
  ta'lim olish bilan bog’liq xarajatlar.
  

Ushbu maqsadlar uchun, valyuta savdosini amalga oshirish tartibi faqat O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi.
Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan barcha asoslarga ega.
Shu narsani alohida ta'kidlab o’tish joizki, mamlakat oltin-valyuta zahiralarining Markaziy bank balansida turishi, mamlakat Markaziy bankining moliyaviy jihatdan barqarorligini namoyon qiladi. Chunki, odatda, Markaziy bank davlatning tashqi qarzini to’lash bilan bog’liq barcha operatsiyalarga o’z vaqtida xizmat ko’rsatish, shuningdek, xalqaro operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblarni ta'minlash uchun ma'sul.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosati doirasida amalga oshiradigan asosiy vazifalardan biri mamlakatda tijorat tusidagi valyuta operatsiyalarini rivojlantirish uchun qulay muhit yaratish hisoblanadi. Hozirgi kunda, muddatli operatsiyalarni rivojlantirish juda dolzarb va murakkab masala bo’lib qolmoqda. Buning uchun esa, valyuta bozorini rivojlantirish zarur. Chunki, har qanday turdagi valyuta operatsiyasi - svop, forvard, valyutaviy optsionlar va fyucherslar bilan bog’liq operatsiyalar, pirovardida, spot bozorining likvidliligiga bog’liq. Agar, valyuta birjasida va birjadan tashqari valyuta bozorida erkin ayirboshlanadigan valyutalar bo’yicha to’liq likvidlilik ta'minlansa, ya'ni barcha talablar muvofiq ravishda o’z vaqtida qondirilsa, bu milliy valyuta - sumning qadrini oshirishga xizmat qiladi. Bunda, shu narsani alohida ta'kidlab o’tish joizki, respublikada ichki valyuta bozorini rivojlantirish uchun hukumat tomonidan tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, qabul qilingan qarorlarga muvofiq, 1997 yil 1 yanvardan boshlab, korxona va tashkilotlaming markazlashmagan eksportdan tushgan valyuta tushumining muayyan qismini majburiy sotuvi vakolatli banklarga sotila boshlandi. Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalar amalga oshirish uchun asosiy manba bo’lib, majburiy sotuvdan tushgan mablag’lardan tashqari vakolatli banklarning erkin ayirboshlanadigan valyutadagi o’z mablag’lari, shu jumladan, taqsimlanmagan foyda, mijozlarning depozitlari va boshqa jalb qilingan mablag’lar hisoblandi. Shu bilan birga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 1 iyuldagi «Birjadan tashqari valyuta bozorini liberallashtirish va yanada rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmonining chiqishi birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalaming rivojlanishiga sabab bo’ldi. Mazkur Farmonning chiqishigacha bo’lgan davrda, respublika valyuta bozorida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega bo’lgan korxonalar sumdagi mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga konvertatsiya qilganlarida Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan rasmiy valyuta kursi bo’yicha 12 foiz miqdorida marja undirib olinardi. Ushbu Farmon chiqqandan keyin birjadan tashqari valyuta bozorida konvertirlash jarayoni talab va taklif orqali aniqlanadigan kurs orqali amalga oshiriladigan bo’ldi.
Shu bilan birga, xali birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirish bo’yicha bir qator hal qilinishi nixoyasiga etmagan masalalar turibdi. Xususan, birjadan tashqari valyuta bozorining likvid mablag’larga bo’lgan ehtiyoji to’la qondirilmayapti. Ushbu muammoni hal etish uchun vakolatli banklarning eksportga ishlovchi korxonalar hisoblanadigan mijozlari tomonidan valyuta tushumlarini ko’plab respublikaga olib kelishlari uchun ularning faoliyatini maksimal darajada rag’batlantirish lozim.