|
19 1
Konstitusiyaviy huquqning ijtimoiy tabiati-ni aniqlashga realistik yondashuv jamiyatdagi ij-timoiy va siyosiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi mazkur huquq tarmog’ining rolini tushu-nib olishda nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Bu rol totalitar davlatga xos bo’lgan jamiyatdagi ijti-moiy, iqtisodiy yoki siyosiy kurashni bostirishdan iborat emas. Demokratik jamiyatda, ijtimoiy guruh va qatlamlar, shuningdek, ularning birlashmalari o’z erkinliklaridan foydalanib, konstitusiyaviy qonunlar doirasida o’z ijtimoiy mavqyelari va ij-timoiy tuzumlarini o’zlari belgilash huquqiga ega-dirlar. Konstitusiyaviy huquqning funksiyalari-dan biri esa bu qonunlar doirasini aniqlab be-rishdir. Bu tarmoqning ijtimoiy tartibga soluvchi roli aholining qaysidir iqtisodiy kuchli yoki ijtimoiy faol guruhi yoki qatlami hokimiyatni kuch bilan egallab olishiga, turli ekstremistlar tomo-nidan ommaviy axborot vositalarining suiiste’-mol qilinishiga, zo’ravonlik, urush, g’ayri axloqiy g’oyalar targ’ibotiga yo’l qo’ymasligida namoyon bo’-ladi.
Ijtimoiy tartibga solish vazifasi nihoyatda mu-rakkab. Chunki konstitusiyaviy huquq barcha kishi-larning kelib chiqishi va ijtimoiy ahvolidan qat’i nazar teng huquqliligi, ularning huquq va erkin-liklarining kafolatlanishi tamoyillari asosiga qurilgan. Ammo ayni shu vazifa konstitusiyaviy huquqqa xos bo’lib, uning asosiy tamoyillari va normalariga singdirilgan. Konstitusiyaviy huquq turli ijtimoiy qatlamlar o’rtasidagi munosabat-larni tartibga soladi, zo’ravonlik va bir-birini qirg’in qilishga yo’l bermaydigan ijtimoiy tinch-lik va murosaning oqilona huquqiy asosini o’rna-tadi.
20
6-§. Konstitusiyaviy huquq va siyosiy tizim
Bu ikki tushuncha bir-biri bilan uzviy bog’liq. Davlat — siyosiy tizimning tarkibiy qismi bo’lib, unga siyosiy institutlar va muassasalar (partiyalar, siyosiy maqsadlarni ko’zda tutuvchi jamoat tashki-lotlari, ta’sir o’tkazish guruhlari) ham kiradi. Davlat organlari siyosiy tizimning boshqa kompo-nentlari bilan birga uzviy aloqada shakllanadi va faoliyat olib boradi. Chunki bu tizim jamiyatda hokimiyat (unga erishish, ushlab turish yoki foydala-nish) bilan bog’liq siyosiy munosabatlarni ifoda etadi.
Konstitusiyaviy huquq va siyosiy tizim bir nar-sa emas. Huquqiy munosabatlar siyosiy munosabat-larning faqat bir qismidir. Ammo uning markaziy qismini tashkil etadi. Ma«:alan, fuqarolik huquqi va erkinliklari instituti siyosiy tashkilotlarning faoliyati, ularning hokimiyat uchun kurashida hal qiluvchi sharoit yaratadi. Huquq hokimiyat mexaniz-mini o’rnatadi, asosiy siyosiy kuchlar ana shu doira-da o’zlarini namoyon qiladilar.
Ammo konstitusiyaviy huquq baribir u yoki bu mamlakatni kim va qanday boshqarayapti, degan sa-volga to’la javob bermaydi. Bu huquq normalari o’z-o’zicha ta’sir kuchiga ega emas, ular siyosiy voqyelik bilan o’zaro munosabatga kirishgandagina jonlana-dilar. Siyosiy munozaralarning ishtirokchilari ba’-zan yillar davomida ayrim huquqiy normalarni eslamaydilar, ammo o’tkir siyosiy vaziyat yuzaga kel-ganda, unutilgan norma tomonlarning huquqqa zid usullarni qo’llashiga yo’l qo’ymaydi, xaloskorlik rolini bajaradi. Tarixda ko’pincha shunday ham bo’lganki, siyosiy tuzum konstitusiyaviy huquqni quruq rasmiyatchilikka aylantirib qo’ygan. Shu sa-babli, konstitusiyaviy huquqni o’rganish siyosiy ti-
21
'■'
«imiish- barcha murakkab jihatlarini, ya’ni siyosat-shunoslik fanini o’rganish bilan to’ldirilishi za-rur.
Konstitusiyaviy huquqning muhim elementi — bosh-qaruv shaklidir. Garchi u siyosiy munosabatlar ish-tirokchilari uchun ahamiyatga ega bo’lsa-da, baribir hokimiyatni amalga oshirishning konkret metodla-ri va usullarini aks ettirmaydi. Mamlakatda de-mokratik davlatchilikning barcha atributlari bo’li-shi mumkin: e’lon qilingan huquq va erkinliklar, parlament, prezident, mas’ul hukumat, ammo agar siyosiy tuzum qo’pol diktaturadan iborat bo’lsa, de-mokratik institutlar xo’ja ko’rsinga mavjud bo’la-di. Shunday qilib, boshqaruv shakli, xoh u parla-ment respublikasi yoki parlamentar monarxiya bo’lsin, xoh prezident respublikasi yoki konstitu-siyaviy monarxiya bo’lsin, o’z-o’zicha ko’p yoki oz de-mokratiyadan darak bermaydi.
Xuddi shu tariqa ko’ppartiyaviylik, siyosiy mada-niyat an’analari va h.k. asosiga qurilgan siyosiy tizim ham hyech narsadan guvohlik bermaydi. Amalda u mavjud diktaturaga xizmat qilishi mumkin. Fa-qatgina bir partiyali siyosiy tizim hamisha va shub-hasiz antidemokratikdir.
Siyosiy tuzumning uch asosiy turi ma’lum: demok-ratik, avtoritar va totalitar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
