|
1.2. Kichik maktab yoshidagi aqli zaif bolaning ruhiy rivojlanish xususiyatlari
Ma'lumki, maktabgacha bo`lgan yoshdagi rivojlanish, erta yoshda kuzatiladigan rivojlanishning davomi hisoblanadi. 3 yoshda ma'lum o`sish sodir bo`lishiga qaramay, kelgusi rivojlanish ilgari erishilgan darajaga tayanadi. Shu bilan birga, bu yosh o`z xususiyatlari, o`z vazifalariga ega. Ularning ko`pchiligi ilk bor yuzaga keladi.
Maktabgacha yoshdagi meyorda rivojlanayotgan bolada butun psixik rivojlanishida katta o`zgarishlar sodir bo`ladi. Uning idrok qilish faolligi o`ta tez o`sib boradi - zehni rivojlanadi, ko`rib fikrlashi rivojlanadi, mantiqiy fikrlashga asos olinadi. Idrok qilish imkoniyatlari o`sishiga ma'naviy xotira, ixtiyoriy diqqat-e'tiborining tiklanishi yordam beradi.
Bolaning atrofdagi olamni idrok qilishida hamda muloqat va bolalar faoliyatining har xil turlari rivojlanishida nutqning ahamiyati yetarli darajada o`sib boradi. A.V.Zaporojets qo`llanmalarida ta'kidlanishicha, maktabgacha ta'lim muassasalari bolalarida faqatgina aniq ko`rgazmali tasavvurlarga tayangan holdagina so`zli ko`rsatmalar bo`yicha harakatlarni bajarish, tushuntirishlar asosida bilimlarni o`zlashtirish imkoniyati yuzaga keladi.10
Aqli zaif bolalarning idrok qilishi bilan bir qatorda normal aql-idrokga ega bolalar rivojlanishidan sezilarli farqlar ham bor. Bolalar ko`rish orqali tushunish asosida namunaga ko`ra tanlashni egallab, biroq, ko`p sonli belgilardan tanlashni amalga oshiraolmaydi, yaqin xususiyatlarni faqrlashda qiynaladilar, bu xususiyatlarni didaktik o`yinchoqlar bilan harakatlarda hisobga ololmaydilar. Ajratilgan belgilar bo`yicha umumlashtirish imkoniyati, muayyan belgi bo`yicha predmetlar qatorini buza olish, shu qatorda predmet joyini topishga maxsus o`quvlarsiz erishib bo`lmaydi.
Butun obrazning shakllanishi ancha orqada: bolalarning yarmida obraz - harakat asosi bo`la olmaydi va hech qanday shaklda bola bilan tiklana olmaydi (na predmetli tasvir shaklida, na qirqilgan rasmlarni yig`ishda), boshqa yarmida esa buzilgan, noto`liq obrazlar mavjud bo`ladi.
Aqli zaif bolalar namunaga ko`ra tanlashni amalga oshirsa ham, ya'ni qarash orqali tushunishdan foydalansa ham ular qidirish usullarini (o`lchab ko`rish, sinab ko`rish) qo`llamaydi. Agar ular harakat qilishda qiynalsa, xato qilsa, uni to`g`irlay olmaydi, chunki, sinab ko`rish amaliy tushunishga o`tmaydi. Sinab ko`rishlar «o`lchab ko`rish» kabi fikrlar aqli zaif bolalar harakatida yo`q, faqatgina, ular bilan tashqi jihatdan o`xshamaydigan rasmiy harakatlar mavjud. Bu aqli zaif bolalar tomonidan ijtimoiy tajribaning o`zlashtirilish xususiyatlari bilan izohlanadi.
Bunday bolalarda idrok qilishning rivojlanishi bir xilda sodir bo`lmaydi, bolalar bilan o`zlashtirilgan etalonlar ko`pincha nomutsahkam, noaniq bo`lib chiqadi. Bolalarda o`zlashtirilgan harakat usulini bir holatdan boshqasiga ko`chira olmaydi. Ular uchun xususiyatni idrok qilish, nomini bilish, mazkur xususiyatni hisobga olgan holda harakat qilish imkoniyati va uning asosida oddiy umumlashtirishni amalga oshirish imkoniyati o`rtasidagi o`zaro munosabatlar o`ta murakkabdir. Mashg`ulotlar vaqtida, masalan: pedagog bolalarga juft predmetlarni tanlab olishni taklif qilganida, xonada muayyan predmetni topish kerak bo`lganda, ularni turmushda mustaqil faoliyatda umuman ajrata olmaydi. Shunday qilib, aqli zaif bolalarga idrok qilish rivojlanishi muddatidan orqada qolish, sekin rivojlanish xususiyati xosdir.
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarda kechroq va ko`pincha noto`liq holda idrok qilish so`z bilan qo`shilib ketadi, bu esa o`z navbatida, atrofdagi predmet olami haqidagi tasavvurning shakllanishini to`xtatib qo`yadi. Natijada, maxsus bolalar bog`chasiga keluvchi oligofren bolalar o`zlarining normal rivojlanayotgan tengdoshlaridan ancha farq qiladi. Ular normal ko`rish qobilyatiga ega, biroq ko`rishni bilmaydi, normal eshitish qobilyatiga ega, biroq eshitishni bilmaydi. Aynan shuning uchun atrofdagi predmetlarni yaxshi tasavvur qila olmaydi, har doim ham kerakli predmetni boshqalari orasidan ajrata olmaydi, predmet xususiyatlari (rangi, shakli, kattaligi)ni yaxshi farqlay olmaydi, makonda yetarli darajada moslasha olmaydi.
Idrok qilish bilan chambarchas bog`langan ko`rgazmali fikrlash sezgi-idrokning boshqa bir jihati hisoblanadi. Normal rivojlanayotgan bolada yuzaga keladigan tafakkurning birinchi shakli ko`rgazmali harakat, tafakkur, fikrlash. U amaliy faoliyatda yuzaga keladi va unga xizmat qilishga qaratilgan bo`ladi.
Ko`rgazmali harakat tafakkur, birinchi qaraganda oddiy bo`lgan, o`zida butun fikrlash faoliyati jihatlarini mujassam qilgan: unga erishish maqsadi, shartlari va vositalarini aniqlash. Shunday qilib, bola oldida tafakkur qilish vazifasi yuzaga keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
