I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

LABORATORIYA  ISHLARIDA  O‘LCHASH 
XATOLIKLARINI  HISOBLASH
Fizik kattaliklarni laboratoriya mashg‘ulotlarida o‘lchash bevosita va 
bilvosita bajariladi. Bevosita o‘lchashda asbob izlanayotgan kattalikning 
qiymatini ko‘rsatadi.
Fizik kattaliklarning hammasini bevosita o‘lchab bo‘lmaydi. Shuning uchun 
izlanayotgan fizik kattalik bevosita o‘lchab topilgan kattaliklar orqali hisoblab 
topiladi. Fizik kattalikni bunday aniqlash bilvosita o‘lchash deyiladi. Bilvosita 
o‘lchashda absolyut va nisbiy xatoliklarni hisobga olish zarur.
Fizik kattalikni o‘lchashda bir xil sharoitda o‘lchangan qiymatlar  a
1, 
a
2
,  a
3
, 
…,  a
n
 olinadi. Ularning o‘rtacha arifmetik qiymati  
a
o‘rt 
= (a
1
+a
2
+a
3
+…+ a
n
)/n
ifodadan topiladi.
O‘lchash vaqtida topilgan qiymatlar bir-biridan farq qilib, ularning o‘rtacha 
qiymatdan farqi ayrim o‘lchashlarning absolyut xatoligi deyiladi.
Birinchi o‘lchashdagi absolyut xatolik Δa
1
 = | a
o‘rt 
– a
1
|, ikkinchi Δa
2
 = | a
o‘rt
 – 
– a
2
|, uchinchi Δa
3
 = | a
o‘rt
 – a
3
|,  va n chi Δa
n
 = | a
o‘rt
 – a
n
| ifodalardan topiladi. 
So‘ngra absolyut xatoliklarning o‘rtacha qiymati Δa
o‘rt
 = (Δa
1 
+ Δa
2 
+ ... + Δa
n
)/n    
ifodadan aniqlanadi.
Fizik kattalikning haqiqiy qiymati topilgan o‘rtacha qiymatdan ± a
o‘rt
 
qadar farq qiladi, ya’ni a = a
o‘rt
 + Δa
o‘rt
. Shuningdek, absolyut xatolik o‘rtacha 
qiymatining o‘lchanayotgan kattalikning o‘rtacha qiymatiga nisbati nisbiy 
xatolik deb ataladi va u foiz hisobida olinadi, ya’ni
ɛ  = (Δa
o‘rt
 / a
o‘rt
) . 100 %.  

---

171