I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

puls va energiya kattaliklaridan foydalaniladi. Ma’lum bir sharoitlarda bu 
kattaliklar ko‘rilayotgan jarayon davomida o‘zgarmasligi, ya’ni saqla­
nishi ko‘plab hodisalarni tahlil qilishda qulaylik tug‘diradi. Shuning uchun 
impuls  va energiyaning  saqlanish xossalaridan foydalanish murakkab ma­
salalarning nisbatan sodda ko‘rinishga keltirilishiga yordam beradi.
Impuls  va  energiyaning  saqlanish  qonunlari  fizikaning  barcha  bo‘lim­
lariga tegishli bo‘lib, tabiatning eng muhim qonunlaridir.
   
   
VI bob.
IMPULSNING SAQLANISH
QONUNI
VII bob.
ISH VA ENERGIYA. 
ENERGIYANING SAQLANISH 
QONUNI
5 – Fizika 7.

---

130
Saqlanish qonunlari
VI bob.
IMPULSNING 
SAQLANISH QONUNI
   
   
36­§. IMPULS
Kuch impulsi
To‘xtab turgan aravachani ma’lum bir tezlikda 
harakatlantirish uchun uni katta tezlikda kelayotgan 
boshqa aravacha turtib yuborishi kerak. Yoki uni as­
ta­sekin tortib, kichik kuch ta’siri yordamida ham ke­
rakli tezlikka erishtirish mumkin. Lekin buning uchun 
uzoq vaqt davomida kuch ta’sir ettirib turish kerak 
bo‘ladi. Bu ikki usulda arava bir xil tezlikda harakat­
ga keladi: birida qisqa vaqt davomida katta kuch, ik­
kinchisida uzoq vaqt davomida kichik kuch ta’sirida. 
Demak, jismlarning o‘zaro ta’sirida natija kuchning 
miqdoridan tashqari, ta’sirlashish vaqtining davomiy­
ligiga ham bog‘liq ekan. Bunga ishonch hosil qilish 
uchun quyidagi tajribalarni o‘tkazib ko‘raylik.
1­tajriba.  Ikkita  bir  xil  ipga  ikki  tomonidan  bog‘langan  jismni  117-
a  rasmda  ko‘rsatilganidek  osib  qo‘yaylik.  Dastlab  iрni  tez,  ya’ni  sil tab 
pastga  tortamiz  (117-b  rasm).  Bunda  jism  ostidagi  iрning  uzilishiga  gu­
voh bo‘lamiz. Chunki siltab tortganimizda, Nyutonning birinchi qonuni­
ga asosan jism o‘zining tinch holatini saqlashga harakat qiladi va jism 
ustidagi ipga kuch ta’sir etib ulgurmaydi. Natijada jism ostidagi ipga 
ustidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etib, u uziladi. So‘ngra jismning 
ostiga  bog‘langan  iрni  sekin-astalik  bilan  pastga  tortamiz.  Bunda  jismni 
yuqoridagi  tayanch  bilan  bog‘lab  turgan  iр  uziladi  (117-d rasm). Chunki 
biz pastga tortayotgan kuchimizga jism og‘irligi ham qo‘shiladi. Jism 
ustidagi ipga ostidagi ipga nisbatan ko‘proq kuch ta’sir etgani uchun 
tepadagi ip uziladi. 
117­rasm. Ipning 
siltab (b) va sekin­
asta  (d) tortilganda 
uzilishi
a
b
d

---

131
VI bob. Impulsning saqlanish qonuni
2­tajriba. Stol ustiga sirtlari silliq ikkita tax­
tachani ustma­ust qo‘yaylik. Pastdagi taxtacha­
ga  iр  bog‘langan  bo‘lsin  (118-rasm).  Birinchi 
(a) holatda pastdagi taxtachani asta­sekin tor­
tamiz. Bunda pastki va ustki taxtacha bir­biriga 
nisbatan siljimasdan, stol ustida sirpanadi. Ik­
kinchi (b) holatda pastdagi taxtachani tez, ya’ni 
siltab tortamiz. Bu holda ustki taxtacha pastki 
taxtacha ustida sirpanib, orqaroqda qoladi yoki 
tushib ketishi mumkin.
Tajribalardan shunday xulosa chiqarish mum­
kin: jismlarning o‘zaro ta’siri natijasi faqat kuchning miqdorigagina emas, 
balki uning ta’sir vaqti davomiyligiga ham bog‘liq. Shuning uchun kuch 
impulsi degan kattalik kiritilgan. Impuls lotincha impulsus so‘zidan olin­
gan bo‘lib, 
 degan ma’noni bildiradi.