I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

115-rasm. 
Avtomobil 
shinasining 
sirti 
(a) 
116-rasm. Sharikli 
(a) va rolikli (b) 
podshipniklar
(b) 

---

125
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
Qiyalikdan  tushayotgan  velosiрed  pedali  aylantirilmasa  ham  uni n  g 
g‘ildiragi bemalol aylanaveradi. Chunki velosiрed g‘ildiragi valiga sharikli 
yoki rolikli podshiрnik kiydirilgan bo‘ladi. Agar podshiрnik bo‘lmaganida, 
ve losiрedni  yurgizish  qiyin  bo‘lar  edi. 
Avtomobil, stanok, elektr dvigatel va boshqalarning aylanuvchi qism-
larida  sharikli  va  rolikli  podshiрniklar  qo‘llaniladi.  Hozirgi  zamon  sa-
noati  va  transportini  bunday  podshiрniklarsiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi. 
Fan-texnikaning  yuksak  taraqqiyoti  davrida  ishqalanish  kuchi  nihoyat-
da  kam  bo‘lgan  podshiрniklar  ishlab  chiqarilishi  yo‘lga  qo‘yilgan. 
G‘adir-budurliklari tekislanib, atom va molekulalar darajasida silliqlan-
gan podshipniklar ishqalanish yanada kamligi bilan ajralib turadi. Havo 
yoki suyuqlikning qarshilik kuchini kamaytirish maqsadida katta tezlikda 
harakatlanadigan jismlar oval shaklda yasaladi. Shunday shaklda yasal-
gan samolyot va suv osti kemalarida qarshilik kuchi kamayishi hisobiga 
katta  tezlikka  erishilib,  yoqilg‘i  sarfi  ancha  kamayadi.  Osmonda  ucha-
yotgan qushlar va suvda yashaydigan ko‘p jonivorlar ham oval shaklida 
bo‘lishining sababi shunda.
Qor va muzliklarda odamlarning yiqilib tushmasliklari, avtomashinalar 
to‘x    tay  olmay  avariyaga  uchrashlarini  oldini  olish  uchun  yo‘llarga  qum, 
tuz yoki tuproq sepib, ishqalanish kuchi oshiriladi. Lekin chang‘i yoki 
chanalarda  uchish  uchun  ularning  ostki  qismi  silliqlanib,  maxsus  moylar 
bilan moylanadi. 
Eslatib o‘tamiz, ishqalanish kuchi jismlarning bir-biriga bevosita uri- 
nishida paydo bo‘ladi va hamma vaqt urinish sirti bo‘ylab yo‘naladi. 
Shu  xossasi  bilan  ishqalanish  kuchi  urinish  sirtiga  tik  yo‘nalgan  elastik 
kuchidan  farq  qiladi.
Jismning  ishqalanish  kuchi  ta’siridagi  harakatida  bu  kuch  hamisha 
harakat yo‘nalish vektoriga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, 
ishqalanish kuchi jism tezligining son qiymatini kamaytiradi va jismga 
faqat  ishqalanish  kuchi  ta’sir  qilsa,  jism  asta-sekin  borib  to‘xtaydi. 
Ko‘p uchraydigan hollardan biri, masalan, harakatdagi avtomobil 
oldidan to‘siq chiqib qolsa, haydovchi g‘ildiraklarga motor ta’sirini 
uzib,  tormozni  ishga  soladi.  Avtomobil  faqat  ishqalanish  kuchi  ta’siri 
ostida  tormozlanish  masofasi  deb  atalgan  yo‘lni  o‘tib  bo‘lib,  to‘xtay-
di.  Hisob-kitoblar  bu  masofa  boshlang‘ich  tezlikning  kvadratiga  to‘g‘ri 
proporsio nal, ishqalanish kuchiga esa teskari proporsional ekanligini 
ko‘rsatdi. 

---

126
Dinamika asoslari