I bob. Mavzuga oid adabiyotlar sharhi

1.2 Kaliyli mineral tuzlar va ularning tabiiy manbalari.

Kaliy ma’danlari – xloridlar , sulfatlar va silikatlardan iborat foydali ( kaliyni o`z ichiga olgan ) minerallardan va ma’danga aralashib qolgan keraksiz jins minerallari aralashmalaridan hosil bo`lgan tuzli tog` jinslarini o`z ichiga oladi .

1- jadval

Nomi	Tuz tarkibi	K2O , % Miqdori	Zichligi , kg/m^3
Silvin Karnallit Kainit Shenit Langbeynit Poligalit Alunit Nefelinli konsentrat Leonit Kalunit Kaliborit Glazerit Leysit Glaukonit	Kaliy minerallari KCl KCl · MgCl2 · 6 H2O KCl · MgSO4 · 3 H2O K2SO4 · MgSO4 · 6 H2O K2SO4 · 2 MgSO4 K2SO4 · MgSO4 · 2CaSO4 · 2H2O (K,Na)2SO4 · Al2(SO4)3 · 4Al(OH)3 (K,Na)2O · Al2O3 · 2SiO2 K2SO4 · 2MgSO4 · 4H2O K2SO4 · CaSO4 · H2O K2O · 4MgO · 11B2O3 · 18H2O 3K2SO4 · Na2SO4 K2O · Al2O3 · 4SiO2 (K,Na)2O·(Mg,Ca,Fe)O·(Fe,Al)2O3 · 4SiO2 · 2H2	63 17 19 23 23 16 23 6 – 7 17,4 28,66 6,97 49,37 21,56 12,27	2000 1600 2100 2100 2800 2700 2700 2600 2250 2600 2100 2700 2500 2200-2800

Kaliy ma`dani tarkibiga loy karbonat jinslari , minerallari , qo`shimchalar : galit – NaCl , gips – CaSO₄ · 2H₂O , kizerit – MgSO₄ · 4H₂O lar kiradi . Yerning ustki qattiq qatlamida kaliy miqdori 1,5% ga yaqin . Kaliy ko`p jinslardan tarkib topgan alyumosilikatlar , dala shpatlari , granitlar , shenitlar , qattiq qazib olinadigan tuz qatlamlari va tuz eritmalari tarkibiga kiradi . Kaliy ma`danlari – ularda u yoki bu minerallar miqdorining ko`pligi bo`yicha aniqlanadi . Kaliy ma`danlarining qimmatli aralashmalari – brom , yod , rubidiy , mis , rux va boshqalar. Kaliyning muhim tuzlaridan – xlorid , sulfat va ulardan hosil bo`ladigan minerallar hisoblanadi. Kaliyning xloridi va boshqa galogenitlari NaCl turdagi suvli eritmalardan kristallanadi . 0ºC dan yuqorida ( KF · 2H₂O dan tashqari ) suvsiz tuzlar kristal –lanadi . Evtektik harorati KCl · H₂O + muz = -9,8ºC ga teng , - 5,3ºC da eriydigan , KCl · H₂O kristallogidrat mavjuddir . KCl kristallarining zichligi taxminan 2,0g/sm³erish issiqligi 26,86 kj/mol ; sublimasiya issiqligi ( KCl _kr.-KCl_g.) 223,75 kj/mol Kaliy galogenidlarining erish va qaynash temperaturasi I-F qator bo`yicha oshib boradi .

2- jadval

№	Birikma	Terish, ºC	Tqay,ºC
1.	KI	682	1330
2.	KBr	728	1376
3.	KCl	768	1417
4.	KF	856	1505

Kaliy poligalogenidlarining to`yingan suvli eritmalari quydagi erigan moddalar miqdorini ( og`ir. % ) tashkil qiladi .

3 - jadval

№	Birikma	0ºC	25ºC	100ºC
1.	KCl	56,20	59,80	63,35
2.	KBr	34,92	40,70	51,20
3.	KCl	21,90	26,45	35,90
4.	KF	30,70	48,90	59,80

Kaliy tuzlari , asosan , mineral o`g`itlar sifatida qo`llaniladi . Kaliy sanoati mahsulotining asosiy turlaridan biri kaliy xlorid hisoblanadi , uning 95% mineral o`g`itlar sifatida ishlatiladi , qolgan 5% o`yuvchi kaliy va kaliyning boshqa birikmalariga qayta ishlanadi .

Kaliyli o`g`itsimon tuzlarining umumiy miqdoridan 8-10% , sifati xlor ioni ta’siri ostida yomonlashadigan xlorofob ekinlari ( tabak , sitrusli va boshqalar ) ekilgan tuproqni o`g`itlash uchun , kaliy sulfati va magniy sulfatining ikkilamchi tuzlari ( K₂SO₄ · MgSO₄ ) , kaliymagneziya turida ishlab chiqiladi .

Texnik maqsadlar uchun ishlab chiqariladigan kaliy xlorid – oqartiruvchi preparat sifatida va portlovchi moddalar ishlab chiqarishda qo`llaniladigan – o`yuvchi kaliy , xlorat , kaliy perxloratni , farmasevtika va fotografiya sanoatida qo`llaniladigan – bromid va kaliy yodidni , maxsus oyna ( shisha ) va sir olish uchun qo`llaniladigan – kaliy karbonatni , yog`ochga shimdirish , gazlamalarni oqartirish va boshqa maqsadlar uchun – kaliy silikati ( K<sub>2</sub>Si<sub>2</sub>O<sub>5</sub>) ni rudalardan oltinni ajratib olish uchun reagent – kaliy sianidni , havoni regeneratsiyalash uchun kaliy peroksid ( KO<sub>2</sub>) va boshqa peroksid birikmalarini va boshqa kaliy birikmalarini olish uchun qo`llaniladi . KCl kristallari infraqizil nurlar uchun juda yuqori shaffoflikka ega bo`ladi , shuning uchun ular ayrim optik asboblarda ishlatiladi .

Yaqin chet ellarda kaliy tuzlarining 22 ta koni hisobga olingan , qidirib topilgan zaxiralar o`tgan asirning 70-yillarida 24 mlrd. t . tashkil etdi va faqat 2,5 mlrd. tonnasi sanoat zahiralariga to`g`iri keladi . Eng yirik kaliy konlari : Verxnekamsk va Verxnepechorsk ( ural); Starobin , Kopatkevichi va Petirikov (Belorussiya ) ; Prikarpate ( Ukraina ) ; Gaurdak va Karlyuk ( Turkmanistan ) ; Jilyan (Qozg`iston ) ; Tyubegatan ( O`zbekiston ) ;