I bob. Mavzuga oid adabiyotlar sharhi

Kaliy xlorid - asosiy kaliyli o`g`itdir . K₂O ning konsentratsiyasi toza kaliy xloridda 63,1% . Kaliy xlorid o`z ichiga - 53,7 0,6 dan 60 0,6 % gacha K<sub>2</sub>O olgan o`g`itdir ( ilova , jadvalga qaralsin ) .

Jadval ma’lumotlariga qo`shimcha qilib quyida kaliy xloridning donadorlik tarkibiga ( % larda ) texnik shartlar keltirilgan .

6- jadval

Zarrachalar o`lchami	Presslangan		Yirik donalari
	1 – nav	2-nav
- 4 + 1 mm, kam emas	60	50	55
-1 mm, ko`p emas	30	50	45

Kaliy xloridning fizik – kimyoviy xossalari :

1 mol og`irligi , kg/mol - 74,56

Zichligi , kg/m³ - 1990

25ºC dagi solishtirma issiqlik sig`imi , J/kg - 691,3

Erish issiqligi , kJ/mol - 26,8

Sublimatsiya temperaturasi , ºC - 223,6

erish - 768,0

qaynash - 1417,0

Kaliy xlorid kub shaklida , ko`pincha o`tmas burchakli kristallar shaklida kristallanadi . Kristallar toza holda rangsiz va ko`rinishida tiniq , aralashmalarda – qizil-sariq , ochiq – qizil yoki pushti rangli bo`ladi . Kristallar qattiqligi ( Moss shkalasi bo`yicha ) 2 ga teng .

Kaliy xlorning suvda eruvchanligi ( to`yingan eritma konsentratsiyasi C ) ning temperaturaga bog`liqligi quyida keltirilgan .

7- jadval

T,ºC	C, % (mol)	T,ºC	C, % (mol)	T,ºC	C, % (mol)
-5	20,95	40	28,70	100	35,90
0	21,90	50	30,10	125	38,20
10	23,80	60	31,40	150	40,50
20	25,60	70	32,60	200	44,90
25	26,45	80	33,80	250	49,50
30	27,20	90	34,90	300	54,00

20ºC da KCl ning suvli eritmalari zichligining konsentratsiyasi ( C ) ga bog`liqligi quyida keltirilgan :

8- jadval

C,% ( og`ir. )	2	10	20	24
p, kg/m^3	1011	1063	1323	1623

KCl suvli eritmalarining qaynash temperaturasining kontsentratsiyaga bog`liqligi .

9- jadval

C,% ( og`ir. )	9,1	20	33,3
T, ºC	101,1	103,3	107,7

18°C da KCl suvli eritmalarini hosil qilishda entalpiyaning ( Δ H, kJ/molda ) o`zgarishi quyida ( kontsentratsiya – KCl ning 1 moliga suvning

mol sonida ifodalanadi ) .

10- jadval

Δ H	18,43	18,53	18,61	18,64	18,67	18,67	18,62
n	∞	6400	3200	1600	800	400	200
H	18,38	17,90	17,10	16,75	16,23	15,84	-
n	100	50	25	20	15	12	-

KCl suvli eritmalarining solishtirma issiqlik sig`imi C<sub>r</sub> , ( J/kg · K larda ) kosentratsiya n ( KCl ning 1 moli suvning mol soni bilan ifodalangan ) bog`liqligi .

11- jadval

Cr,	3,46	3,78	3,97	4,06
n	25	50	100	200

KCl suvli eritmalarining issiqlik o`tqazuvchanlik doimiysining ( λ ) konsentratsiya ( C ) ga bog`liqligi quyida keltirilgan .

12- jadval

C, % ( og`ir. )	9,1	20	33,3
λ , Vt/m·K	2,586	2,550	2,405

KCl suvli eritmalarining dinamik qovushqoqligi ( MPa · с )

13- jadval

Konsentratsiya , og`ir. %	Temperatura , ºC
	0	10	20	30	40	50	60	70	80
5 10 15 20 25	1,7 1,63 1,58 - -	1,27 1,25 1,24 1,25 -	0,99 0,99 1,00 1,02 -	0.80 0,81 0,83 0,85 -	0,66 0,67 0,69 0,72 -	0,56 0,67 0,59 0,62 -	0,48 0.49 0,52 0,54 -	0,42 0,44 0,46 0,49 0,52	0,58 0,40 0,42 0,44 0,47

KCl to`yingan eritmasi ustidagi suv bug`i bosimini temperaturaga bog`liqligi quyida keltirilgan

14- jadval

t, ºC	24,5	32,3	41,8	55,4	95,5	100
P, kPa	2,67	4,00	6,67	26,66	66,65	75,7

K₂SO₄ ­ texnik mahsulot, tarkibidagi K₂O ning miqdri 45-52%

K₂SO₄ - kristallari rangsiz rombik singoniyada;

Zichligi 2,66 g/sm³ , 584ºCdan yuqori geksoganal modifikatsiyasi turg`un;

ΔH o`tishi 8,0 kJ/mol, erish temperaturasi - 1074ºC, qaynash temperaturasi - 2000ºC.

Issiqlik sig`imi s =131,4 J/(mol·K);

ΔH_er=36,3kJ/mol; ΔH_xos.b=1437,7 kJ/mol; S°₂₉₈=175,56 J/(mol·K).

Suvda eruvchanligi (100 g.da g.): 7,35 (ºC), 11,1 (20ºC), 14,8(40ºC),24,2 (100ºC).

Evtektikaning erish temperaturasi ( 7,1 g . K₂SO₄ 100 g H₂O da ) – 101,4ºC

zichligi :

15- jadval

C, %	5	8	10
D^10ºC	1,0393	1,0658	1,0817

K₂SO₄ ikkilanma tuzlarni hosil qiladi ( achchiqtosh )

3K₂SO₄ · NaSO₄ – glazerit

K₂SO₄ · MgSO₄ · 6H₂O – shenit

K₂SO₄ · 2MgSO₄ – langbeynit

K₂SO₄ · MgSO₄ · 2CaSO₄ · 2H₂O – poligalit

K₂SO₄ · MgSO₄ · 4H₂O – leonit

K₂SO₄ · CaSO₄ · H₂O – singenit

K₂SO₄ – arkanit

Turli temperaturalarda K₂SO₄ ning suvda eruvchanligi ( 100 g . eritmada K₂SO₄ g . ).

16- jadval

T, ºC	0	10	20	30	40	50	60	80	100
eruvchanligi	6,87	8,47	10,0	11,5	13,0	14,2	15,4	17,6	19,4

K₂SO₄ ning qaynash temperaturalari

17- jadval

T, ºC eruvchanligi	100	102	103	105	11
K2SO4 eritmasining konst- sentratsiya ( 100g eritmada K2SO4 g .)	14,5	30	31,6^*	-	-

* to`yingan eritma

760 mm.simob ustuni bosimida K₂SO₄ suvli eritmasining maksimal temperaturasi to`yingan holatda eritma konsentratsiyasi C = 31,6 g K₂SO₄ 100g suvda 102,1°C ni tashkil etadi.

20ºC da suvli eritmalarning zichligi ( g/sm³)

18- jadval

C , % (og`ir.)	2	10	20	30
d	1,015	1,082	-	-

2.2 Kaliy xlorid hamda kaliy sulfat tuzlarining fizik – kimyoviy xususiyatlari. va kaliyli mineral tuzlarining ahamiyat

Kaliy ( K ) - o`simlikning uglevod va oqsil almashinuvida eng muhim fiziologik rol o`ynaydi , azotning ammiakli formada o`zlashtirilish sharoitlarini yaxshilaydi . O`simlikni kaliyli oziqlantirish – o`simlikning alohida organlarining rivojlanishining kuchli omili hisoblanadi . Kaliy hujayra vokuolasida shakar to`planishiga imkon yaratadi , bu esa o`simlikning qishga chidamliligini oshiradi , tomir tarmoqlarining rivojlanishi hujayralarning qalinlashishiga imkon beradi . Undan tashqari , poyaning mustahkamligini oshishiga olib keladi va ularni yotib qolishiga chidamliligini oshiradi . Tuproqqa kaliyli o`g`itlar solinganda o`g`itda almashinuv reaksiyasi boshlanadi va u tuproqqa singa boshlaydi . Kaliyning almashinadigan shakli birmuncha harakatchan bo`lib , o`simlik uni yaxshi o`zlashtiradi . G`o`za sug`orilganda , shuningdek yog`ingarchilik ta`sirida tuproq eritmasiga o`tadigan almashinadigan kaliyning bir qismi pastki qatlamlariga shimiladi va yer osti suvlariga qo`shiladi . Kaliyli o`g`itlar ko`pincha tuproqqa singadi , ya`ni kolloidlarining kristall zanjiriga joylashadi yoki takroriy mineral o`g`itlar hosil bo`lish jaroyonida kimyoviy yo`l bilan bog`lanadi . Kaliy kartoshka tugunaklarida kraxmal miqdorini qandlovlagi ildizlarida shakar miqdorini oshiradi . Kaliydan , sabzovot ekinlari , paxta tolasi , kanop va zig`ir tolasining sifati va turli mevalar ( uzum , shaftoli , apelsin va olmalar ) ning

ta`mini yaxshilaydi . Kaliyning yetishmasligi uning sifatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi . Kaliy yetishmaganda o`simlik zamburug` kasalligiga tez chalinadi . Kaliyning ortiqchasi xosilning ko`payishiga olib keladi .

Xulosa.

1 . Ushbu bitiruv malakaviy ishini amalga oshiria borib Dehqonobod kaliyli o`g`itlar zavodi mineral eritmalari tarkibi o`rganilib , undagi kaliy, xlor hamda sulfat ionlarining miqdori aniqlandi .

2 . Tahlil uchun keltirilgan mineral eritmadan 50 ml olinib , u qurutish shkafida 105°С temperaturada qurutildi va quruq qoldiqning miqdori 51,8 g ekanligi aniqlandi .

3 . Namuna uchun keltirilgan mineral eritmadan 50 ml olinib , « ko`k lentali » filtir qog`oz yordamida filtirlab olindi va filtir qog`oz kumush nitratning 0,5 % eritmasi bilan xlor ioniga reaksiya bermaguncha distillangan suv bilan yuvib , quritib olindi . Suvda erimaydigan qismi esa 14% ekanligi aniqlandi .

4 . O`tkazilgan tahlil natijalariga mineral eritma tarkibidagi xlor ionlarining miqdori 22,257 mg/dm³ , sulfat ionlarining miqdori esa 27,60 mg/dm³ ekanligi aniqlandi .

5 . Amalga oshirilgan tahlil natijalariga ko`ra Dehqonobod kaliyli o`g`itlar zavodi mineral eritmalari tarkibidagi kaliy xloridning miqdori 0,0286 % , kaliy sulfatning miqdori esa 0,067 % ekanligi aniqlandi .

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   Каримов И.А „ Ўзбекистон буюк келажак сари ” Тошкент, „Ўзбекистон” 1998-й.
   
2. 
   Каримов И.А „ Жаҳон молиявий- иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари” Тошкент, „Ўзбекистон” 2009-й.
   
3. 
   Позин М.Е „ Технология минеральных удобрений ” Ленинград „ Химия ” 1989-г.
   
4. 
   Кашкаров О.Д , Соколов И.Д „ Технология калийных удобрений ” Ленинград „ Химия ” 1978-г.
   
5. 
   Мельников Е.Я, Салтанова В.П, Наумова А.М, Блинова Ж.С „ Технология неорганических вещелтв и минеральных удобрений ” Москво „ Химия ” 1988-г.
   
6. 
   Соколовский А.А , Яшке Е.В „ Технология минеральных удобрений и кислот ” Москво „ Химия ” 1971-г.
   
7. 
   Соколовский А.А,Унанянц Т.П „ Краткий справочник по минеральным удобрениям ” Москво „ Химия ” 1977-г.
   
8. 
   Xeчланин А.А ,,Теортические осноы и практика флотации калийных солей ” Ленинград „ Химия ” 1973-г.
   
9. 
   А.И Радионов, В.Н Киушин, Н.С Торочешников „ Техника зашиты окружающей среды ” Москво „ Химия ” 1989-г.
   
10. 
    Сиденко П.М „ Измельчение в химические промышленности ” Москво „ Химия ” 1986-г.
    
11. 
    Технико-экономическое обоснование ( ТЭО ). Страбельство Дехконободского завода калийных удобрений на базе Тюбегатан - ского месторождения калийных солей. Китайская компания „ СИТИК и ОАО Ўз КИМЁСАНОАТ ЛОЙИҲА ” 2007-й.
    
12. 
    И. Асқаров, К. Ғафуров „ Кимё асослари ” Тошкент „Ўзбекистон миллий энцклопедияси ” 2011-й.
    
13. 
    „ Ўғитлардан фойдаланишга оид қисқача спровочник ” Тошкент „ Ўзбекистон ” 1971- й.
    
14. 
    Рублев В.И „ Техника сомременной химии ” Москво ,, Знание ” 1971- й.
    
15. 
    Авербул А.Я ,, Комплексное использование химического сверья ” Москво ,, Знание ” 1975- й.
    
16. 
    Қ. Ғофуров , И. Шамсиддинов ,, Минерал ўғитлар ва тузлар технологияси ” Тошкент ,, Фан ва технология ” 2007- й.
    
17. 
    Ё. Қодиров, А. Ибодов ,, Формацевтик химия ” Тошкент ,, Медицина” 1971- й.
    
18. 
    Y. Qodirov, A. Ibodov Formatsevtik ximiya T “Meditsina” 1971.
    
19. 
    А.А. Иванов “Минералный соли в ндрах зимлей” Москва 1973.
    
20. 
    Q.G‘afurov, I. Shamsiddinov “Mineral о‘g‘itlar va tuzlar texnologiyasi”
    

Toshkent “Fan va texnologiya ” 2007 y.

21. 
    Yosh ximik ensiklopedik lug‘ati. Toshkent. 1990 y.
    
22. 
    www.ziyonet.uz
    
23. 
    www.kasu.uz
    
24. 
    www.ref.uz
    
25. 
    www.google.uz