I bob. Korxona iqtisodiy ko’rsatkichlarini statistik guruhlash usuli orqali tahlil qilishning nazariy asoslari

1.2. Statistik guruhlash ko’rinishlarining o’ziga xos xususiyatlari, qo’llash asoslari
Guruhlash statistik bog‘lanishlar va qonuniyatlarni aniqlash, o‘rganilayotgan to‘plamning tuzilishini o‘rganish va ho‘jaliklarning sotsial-iqtisodiy tiplarini tasvirlash maqsadida bajariladi. Uning har xil turlari va shakllari mavjud.
Guruhlash maqsad va vazifalariga qarab uch turga bo‘linadi:
1) tipologik;

2. 
   analitik;
   
3. 
   tuzilmaviy guruhlash.
   

2-rasm. Guruhlash turlari.

Tipologik guruhlash deganda, o‘rganilayotgan hodisalar to‘plamini sotsial-iqtisodiy tiplarga taqsimlash tushuniladi. Tip so‘zi quyidagi lug‘aviy mazmunga ega: 1) bir turdagi narsa uchun umumiy bo‘lgan namuna; 2) biologik hayvon va o‘simliklar sistematikasidagi o‘zaro o‘xshash sinflarni birlashtiradigan oliy bo‘linma; 3) bir qator ichki yoki tashqi belgilar yagonaviyligi asosida birlashgan kishilar kategoriyasi.
Sotsial-iqtisodiy tip deganda jamiyatda, iqtisodiyotda bajaradigan funksiyalari va tutgan o‘rni umumiyligiga asoslangan ho‘jalik yurituvchi subyektlar, shaxslar, qandaydir narsalar (ishlab chiqarish vositasi, ishlovchi kuch va h.k.) kategoriyasi, to‘plami tushuniladi.
Tipologik guruhlashni tuzish algoritmi quyidagi ketma-ket operatsiyalarni bajarishdan iborat:

1. 
   o‘rganilayotgan hodisalarni qanday tiplarga ajratish dastlab belgilab qo‘yiladi;
   
2. 
   tiplar tasvirini shakllantiruvchi guruhlash belgilari saylab olinadi;
   
3. 
   guruhlarning oraliq chegaralari aniqlanadi;
   
4. 
   guruhlash belgilari birikmasi asosida har qaysi tip guruhiga tegishli to‘plam birliklari soni aniqlanadi;
   

5. ayrim tiplarni tasvirlash uchun tegishli birliklar haqidagi boshlang‘ich ma’lumotlar asosida umumiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi.
Ayrim hollarda tiplarning shakllanish sharoitlarini ifodalaydigan guruhlarni har xil belgilar, masalan ko‘p energiya talabchan tarmoqlarda - iste’mol qilingan elektroenergiya, ko‘p xom-ashyo talabchan tarmoqlarda - tovar - moddiy zaxiralar, mehnat talabchan tarmoqlarda - ishchilar soni, kapital talabchan tarmoqlarda - asbob-uskunalar qiymati asosida tuzish mumkin. Bunday tartibda guruhlash belgilarini olish guruhlar belgilarini ixtisoslashtirish deb yuritiladi. Shu bilan birga tiplarni to‘laroq belgilash maqsadida konkret sharoitni hisobga olib guruhlar oralig‘ini ham ixtisoslashtirish tavsiya etiladi.
Tuzilmaviy guruhlash odatda ma’lum bir belgiga qarab to‘plam tuzilishini ta’riflaydi. Buning uchun dastlab bir belgi asosida taqsimot qatori tuziladi, so‘ngra har qaysi guruh uchun tuzilmani ta’riflovchi to‘plama ko‘rsatkichlar, masalan guruhlash belgisining guruhlardagi yig‘ma hajmi va u bilan yaqindan bog‘liq bo‘lgan belgilar to‘plama miqdorlari hisoblanadi va nihoyat ularga asoslanib ayrim guruhlarning umumiy to‘plamdagi hissalari aniqlanadi.
Tuzilmaviy guruhlashlar bilan taqsimot qatorlari bir biriga o‘xshashib ketadi, ammo ular vazifalari va tuzilish jihatidan bir biridan farq qiladi. Tuzilmaviy guruhlashda ko‘zlangan maqsad - to‘plam tuzilishini o‘rganish. Buning uchun har bir tuzilma bir to‘da ko‘rsatkichlar yordamida tavsiflanishi kerak, bu holda uning turli jihatlari oydinlashadi. Taqsimot qatorlari esa statistik to‘plam tuzilmaviy xususiyatlarini va qonuniyatlarini aniqlash uchun xizmat qiladi.
Tuzilmaviy guruhlashlar tuzilishidagi o‘zgarishlarni dinamika va fazo jihatidan statistik o‘rganish va miqdoriy baholash imkonini beradi. Buning uchun ikki usuldan foydalanish mumkin: biri - har bir to‘plamning ichidagi farqlarni miqdoriy baholashga asoslanadi, ikkinchisi esa - to‘plamlar tuzilishi orasidagi farqlarni baholashga tayanadi.
Birinchi holda har bir to‘plam ichki tuzilmaviy farqlari ularning o‘rtacha absolut qiymati va o‘rtacha kvadratik qiymati hamda ularning koeffitsiyentlari yordamida baholanadi. Agarda ayrim guruhlar uchun o‘rganilayotgan ko‘rsatkich m_i bo‘lsa, ularning to‘plamdagi salmog‘i (ulushi, qismi) (1)
u holda: o‘rtacha absolut salmoqlar farqi (2)
(ishorasi hisobga olinmaydi)
uning koeffitsiyenti (3)
salmoqlarning o‘rtacha kvadratik farqi (4)
va uning koeffitsiyenti bu yerda: . (4,1)
Bu ko‘rsatkichlar to‘plam tuzilishini dinamika yoki fazo jihatdan qiyosiy tahlil qilish uchun hisoblanadi.
Ikkinchi holda ikkita qiyoslanayotgan to‘plamlar tuzilishini ifodalovchi tuzilma salmoqlari (d_i) orasidagi farqlar asosida ularning o‘rtacha arifmetik va o‘rtacha kvadratik farqlari hamda koeffitsiyentlari hisoblanadi.

Bu yerda: d_i1 -joriy davrdagi (yoki taqqoslanuvchi) to‘plam guruhlari (tuuilma) ning salmoqlari
d_i0-o‘tgan davrdagi (yoki taqqoslovchi) to‘plam guruhlarining salmoqlari
 - ikki to‘plam tuzilishidagi farqlarning o‘rtacha absolut qiymati (ishorasi inobatga olinmaydi)
S-ikki to‘plam tuzilishidagi farqlarning o‘rtacha kvadratik qiymati
K - o‘rtacha absolut farqlar darajasi
K_{S -} o‘rtacha kvadratik farqlar darajasi.
Analitik guruhlash deb ikki va undan ortiq belgilar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni ta’riflovchi guruhlash ataladi. Analitik guruhlashda ikki toifadagi belgilar ishtirok etadi: biri - omil belgilar, ikkinchisi - natijaviy belgilar. Natijaviy belgi deb boshqa belgilar ta’siri ostida o‘zgarayotgan belgi ataladi, omil belgi esa unga ta’sir etayotgan, uni o‘zgarishiga sabab bo‘layotgan belgi yoki belgilardir.
Analitik guruhlash odatda omil belgi yoki belgilar asosida tuziladi, har qaysi guruh esa natijaviy belgilar bilan ta’riflanadi.
Ikkinchi holdagi (5-8) ko‘rsatkichlardan faqat guruhlash asoslari (guruhlar oralig‘i) va guruhlar soni bir xil bo‘lgan to‘plamlar tuzilishini qiyosiy o‘rganishda foydalanish mumkin. Birinchi holdagi (1-4) ko‘rsatkichlarni qo‘llash bunday chegaraga ega emas.
Oddiy va murakkab guruhlash
Guruhlash bir yoki bir necha belgilar asosida tuzilishi mumkin. Bir belgi asosida tuzilgan guruhlash oddiy yoki bir o‘lchamli, ikki va undan ortiq belgilar asosida qurilgan guruhlash murakkab yoki ko‘p o‘lchamli guruhlash deb ataladi. Bir omil belgi asosida tuzilgan analitik guruhlash o‘rganilayotgan omil bilan natijaviy belgi orasidagi bog‘lanishni aks ettirsa ham, ammo bu bog‘lanish sof holda yuzaga chiqmaydi, chunki omilning o‘zi boshqa omillar ta’siri ostida shakllanadi va shu sababli natijaviy belgi o‘zgaruvchanligi bevosita o‘rganilayotgan omil ta’siridan tashqari yana yot «shovqin»ga ham bog‘liqdir.
1-jadval.