I bob. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklarining rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari

Menejerlik qobiliyatlarini rivojlanganlik darajasini aniqlangan fermer xo‘jaligi va ularning rahbarlari to‘g‘risida umumiy ma’lumot¹⁷

T/r	Fermer xo‘jaligi (FX) nomi	Joy-lashgan tumani	Ekin erlari (ga)	Asosiy yo‘na-lishi	FX rahbarining familiyasi	Yoshi	Ma’lu-moti va mutaxas-sisligi	Fer-mer- lik staji
1	Azizbek-Sa’dullo	Qoravul-bozor	124	paxta va g‘alla	Ya.Xayrullaev	52	o‘rta maxsus (agronom)	11
2	Mels-Azizbek	Qoravul-bozor	102	paxta va g‘alla	A.Temirov	47	o‘rta maxsus (iqti-sodchi)	10
3	Toxir-Bekzod	Qoravul-bozor	37,1	paxta va g‘alla	I.Qodirov	46	o‘rta	10
4	Said-jamol Zamini	Qoravul-bozor	89,0	paxta va g‘alla	A.Saidov	49	o‘rta maxsus (hisobchi)	10
5	Oysuluv- Gavhar	Qoravul-bozor	75,0	paxta va g‘alla	J.Rajabov	31	o‘rta	6
6	Haydar Polvon zamini	Qoravul-bozor	84,0	paxta va g‘alla	Sh.Qurbonov	35	o‘rta	10
7	Jo‘rabek-Jahongir	Qoravul-bozor	70,0	paxta va g‘alla	F.Davronov	48	o‘rta	11
8	Axtam-Davron	Qoravul-bozor	90,0	paxta va g‘alla	A.Davronov	58	o‘rta maxsus (muhadis-texnolog)	9
9	Farmon bobo zamini	Qoravul-bozor	105,0	paxta va g‘alla	K.Farmonov	55	o‘rta maxsus (muhan-dis)	15
10	Chug‘alon sahovati	G‘ijduvon	27,0	paxta va g‘alla	Sh.Salomov	58	oliy (iqti-sodchi)	2
11	Sharif- obod	Vobkent	58,0	paxta va g‘alla	Z.Naberaev	57	oliy (agronom)	10

• 
  xo‘jalikni samaradorligini ta’minlashdagi roli va uni diversifikatsiyalashga qo‘shilayotgan hissasi;
  
• 
  agrar sohasidagi kooperatsiya harakatidagi ishi;
  
• 
  marketing bo‘yicha mahorati;
  
• 
  tashabbuskorligi;
  
• 
  tavakkalchiligi;
  
• 
  innovatsiyalarga moyilligi;
  
• 
  xo‘jalik qiymatini oshirib borish sa’y-harakatlari;
  
• 
  muomala madaniyati;
  
• 
  manfaatparastligi;
  
• 
  biznes-rejalashtirish ko‘nikmasi;
  
• 
  moliyaviy, agronomlik va meliorativ savodxonligi
  

Tuzilgan tadqiqot savolnomamiz quyidagi ko‘rinishga ega:

2015 yilining sentyabr oyida Buxoro viloyatidan 11 kishidan iborat bir guruh fermer xo‘jaligi rahbarlarini mazkur savolnoma orqali tajriba-sinov tarzida menejerlik qobiliyatlarini rivojlanganlik darajasini o‘rganib chiqdik. Sinov panelidagi guruhi to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar 7-jadvalda keltirilgan.

7-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibtiki, 11 ta o‘rganilgan fermer xo‘jaliklaridan 9 tasi Buxoro viloyati Qoravulbozor tumaniga, 1 tasi G‘ijduvon va yana 1tasi Vobkent tumanida joylashgan. Ularning ekin er maydonlari turlicha, eng kichigi G‘ijduvon tumanidagi “Chug‘alon sahovati” fermer xo‘jaligida bo‘lib, uning ekin er maydoni 27,0 gektarni va eng kattasi Qoravulbozor tumanidagi “Azizbek-Sa’dullo” fermer xo‘jaligidadirki, uning ekin erlari 124,0 gektarni tashkil etadi.

Fermer xo‘jaligi rahbarlari yoshi 31 yoshdan 58 yoshgacha o‘zgaradi. O‘rganilgan rahbarlar o‘rtasida eng yoshi “Oysuluv-Gavhar” fermer xo‘jaligining rahbari 31 yoshli Jobir Rajabovdir. Sinov guruhidagi rahbarlarning 2 nafari oliy, 5 nafari o‘rta maxsus va qolganlari o‘rta ma’lumotga ega ekanligi aniqlandi. Ularning ma’lumoti bo‘yicha mutaxassisligi agronom, iqtisodchi, hisobchi, muhandis va b.q. Fermer xo‘jaligi rahbarlarining fermerlik ishidagi ish staji 2 yildan 15 yilni tashkil etadi.

Fermer xo‘jaligi rahbarlarining menejerlik qobiliyatlarini diagnostikasi quyidagi tartibda o‘tkazildi.Vaqtinchalik ijodiy ishchi guruhi namoyanda (ekspert)lari nazoratida har bir xo‘jalik rahbariga tadqiqotning missiyasi (fermer xo‘jalikning raqobatbardoshligini oshirishda menejmentning roli va fermerning kompetentligining ahamiyati)ni tushuntirib, uni savolnoma mazmuni va to‘ldirish tartibi bilan tanishtirib o‘tildi. So‘ngra, savolnomadagi 25 ta tavsiflovchilarning har birini diqqat bilan o‘qib eshitrib, so‘roqlayotgan fermer xo‘jaligi rahbarining shaxsiyat va boshqarish uslubyatiga mos keladigan va xos bo‘lgan 5 ta baholash mezonlari (yo‘q, past, o‘rtacha, me’yorda, yuqori)dan birini tanlab, uning ro‘parasiga “+“ belgisi qo‘yiladi.Bunda, qo‘yilgan savollarga nisbatan rahbar tomonidan yaxshiroq javoblarni tanlagan holatda, mazkur aniqlovchi bo‘yicha fermer xo‘jaligi rahbarining qobiliyatini rivojlanganligining o‘rtacha, me’yorda yoki yuqori darajada qaror topganligini tasdiqlovchi aniq misollar, ko‘rsatkichlar, yutuq, vaziyatlar va boshqa faktlarni ekspert tomonidan aniqlab, ularni jadvalning “sharh” degan katakchasida yozib boriladi. Ya’ni, so‘roq anketa usulida fermer xo‘jaligi rahbari va ishchi guruhi eksperti o‘rtasidagi ishbilarmonlik muloqot va do‘stona munosabat shaklida xayirxohlik bilan o‘tkazildi.

Fermer xo‘jaligi rahbarlarining so‘roqdan cho‘chitmasligini oldini olish maqsadida ularga mazkur tadqiqotning ilmiy-amaliy ahamiyati, mamlakatimizda fermerlik harakatini yanada yaxshilash uchun o‘tkazilayotganligi, ko‘p tarmoqli fermer xo‘jaliklari sharoitida “Namunaviy fermer xo‘jaligi rahbari” qiyofasini shakllantirish, fermerning fikrlari umumiylashtirilgan holda inobatga olinishi to‘g‘risida ekspertlar tomonidan tushuntirishlar olib borildi.

Fermer xo‘jaligi rahbarining menejerlik qobiliyatlarini rivojlanganlik darajasini diagnostikalash natijalari quyidagi baholash shkalasi asosida hisob-kitob qilinadi:

1. «Yo‘q» javobga – 0 ball.

2. «Past» javobga – 1 ball.
3. «O‘rtacha» javobga – 2 ball.
4. «Me’yorda» javobga – 3 ball.
5. «Yuqori» javobga – 4 ball.

Diagnostika natijasida fermerlar tomonidan yig‘ilgan ballari quyidagicha hisoblab chiqiladi. Har bir fermer xo‘jaligi rahbarining savolnoma jadvalida “+” belgisi bilan javoblari yuzasidan yuqoridagi baholash shkalasi ballari asosida uning to‘plangan ballar yig‘indisi hisob-kitob qilinadi.

Masalan, «Azizbek-Sa’dullo” fermer xo‘jaligini 11 yil beri boshqarib kelayotgan 52 yoshli, mutaxassisligi agronom Yarash Sa’dullaevich Xayrullaev ekspert sifatida iqtisod fanlari doktori, Buxoro davlat universiteti professori B.N.Navruz-Zoda kuzatuvida o‘tkazilgan so‘roq jarayonida savolnomaning 1 chi - «Rahbar sifatida “Agrobiznes menejmenti” to‘g‘risida tasavvurga egalik darajangiz” degan savolga «me’yorda» deb, javob qaytarib, uni asoslangandan so‘ngra, jadvalning tegishli katakchasiga “+” belgisi qo‘yib chiqdik. Xuddi shu tartibda savolnomaning 5 chi, 6 chi, 9 chi, 12 chi, 14 chi, 16 chi, 17 chi, 18 chi va 19 chi savollariga «me’yorda» deb, javob qaytarishdi va tegishli katakchalariga “+” belgisi qo‘yildi. Ya.Xayrullaev 13 chi - «Ishbilarmonlik maktublarni yoza olish iste’dodi” degan savolga “yo‘q” deb javob berganida, so‘zsiz tegishli katakchasiga “+” belgisi qo‘yildi. So‘rovnomaning 10 chi - «Tashabbuskorligi (fermer xo‘jaligida sanoat va pulli xizmat ko‘rsatish yo‘nalishlaridagi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlanganligi)” savoliga «past» deb javob berganida ham so‘zsiz tegishli katakchasiga “+” belgisi qo‘yildi. Mazkur fermer xo‘jaligi rahbari 3 chi,7 chi, 8 chi, 11 chi va 21chi savollarga «o‘rtacha» deb javob berganida, har bir savolning javobini tasdiqlovchi faktlarini aniqlangandan so‘ng, tegishli katakchalarida “+” belgisi qo‘yib chiqdik. Baholash mezonlarining «yuqori» darajasi Ya.Xayrullaevning 2 chi, 4 chi,15 chi, 20 chi, 22 chi, 23 chi, 24 chi va 25 chi savollarga javobida sinchiklab o‘rganib chiqilgandan so‘ng, tegishli katakchalarida “+” belgisini qo‘yishga qaror qildik.

Fermer Ya.S.Xayrullaev 25 ta savoldan 1 tasiga «yo‘q», yana 1 tasiga «past», 5 tasiga «o‘rtacha», 10 tasiga «me’yorda» va 8 tasiga «yuqori» deb, javob qaytarganligini inobatga olgan holda, uning to‘plangan ballar yig‘indisi 73 ballga (1x0+1x1+5x2+10x3+8x4) teng bo‘ladi.

8-jadval.