I bob. Feodal m unosabatlarning vujudga kelishi davri

I BOB. FEODAL M UNOSABATLARNING VUJUDGA KELISHI DAVRI.
1.1 Ilk o'rta asrlarda Janubiy-Sharqiy Osiyo.
546—547-yillarda xitoyliklarga qarshi lashkarboshi Chieu Kuang Fuk harakat qilib, 548-yilda Li Bon oiim idan so'ng amalda hukmdorga aylangan. 551 -yiIda magMub bo'lgan Xitoy qo'shini Vetnamni tark etgan. Tashqi urush tugagach, im perator va q o ‘shin qo'm ondonlari o‘rtasida boshlangan ichki urush, 559-yilda mamlakatning vaqtiucha ikkiga bo'linishiga olib kelgan. G'arbda Ozyuyen shahrini poytaxt qilib olgan Chieu Kuang Fuk, sharqda qirol oilasi vakili Li Fat Ti hukmronlik qilgan. U rasman butun m am lakat imperatori hisoblangan, Li urug‘ a’zolari davlatda asosiy mansablarni egallagan. 602-vilda Xitoy feodallari Vetnamga qarshi yana urush boshlab, janubga katta qo'shin jo'natgan. Vetnam yana Xitoy vassaliga aylangan. Li Fat Ti asir sifatida X itoyga olib ketilgan. Ilk Li sulolasi tugagach, Vetnamda Xitoy ma’muriy tizimi tiklangan. 622-yildan Vetnam Xitoy manbalarida «Аппат» {Annan - Bo'ysundirilgan janub) deb atala boshlagan. Muhim strategik nuqtalarda Xitoy garnizonlari turgan. Lekin, amalda mamlakatni vetnamliklar boshqargan. IX asr o‘rtalarida Vetnam shimoliga Nanchjaodan ray qabilalariko'chib kelgan. Xitoy hokimiyati bunga qarshilik qilgan va 865-yilda Xitoy qo'shinni ko'chib kelganlami qirib tashlagan. Mazkur g'alaba Tan imperiyasiga Vetnamda o‘z o'rinlarini mustahkamlab olish imkonini bergan. Xitoy vakili Gao Byan m a’muriy boshqaruvni tartibga solish maqsadida ayrim tadbirlarni amalga oshirgan. Soliqlar qisqartirilgan, soliqning yagona tizimi ishlab chiqilgan. Xitoy qo'shini markazda etnas, chegara tumanlarida o'rnashgan. Poytaxt Latxan mustahkamlangan. Ma’muriyat va gamizon joylashgan qal’a ikki qavatli devor bilan o'rab olingan, aholi undan tashqarida yashagan. Yo’llar qurilgan, daryo va kanallar tozalangan. Gao Byan faoliyati Xitoy-Vetnam munosabatlarini yumshata olmagan. Vetnamning mustaqillik uchun kurashi to'xtamagan. X asrda unga harbiy xizmatdagi feodallar yo‘lboshchilik qilgan. Xitoydagi dehqonlar qo'zg'oloni, Xuan Chaoning janubga yurishi, Xitoy feodal imperiyasi zaiflashuvi Vetnamga qoM kelgan va u 906-yilda yana mustaqil davlat deb e’lon qilingan. Boy amaldor Kxuk Txua Za qirol, ya’ni vua deb e’lon qilingan I coda I Vetnam tarixshunosligi uning sulolasini tan olmagan. Kuk Txua Za Xitoy imperatori tomonidan gubernator lavozimiga (tayinlangan. 908—917-yillarda qator islohotlar o‘tkazilgan: soliq va mehnat majburiyatlari tizimi tartibga solingan, qishloqdagi Xitoy tizimi yo'qotilgan, yuqoridan quyigacha m a ’muriy boshqaruv almashtirilgan. Mamlakat viloyat, tuman va jamoalarga bo’lib boshqarilgan. 931-yilda chegarada ba’zi to'qnashuvlar bo'lib tursa-da, xitoyliklar Vetnamdan butunlay quvilgan. 939-yilda Batjyanga daryosi quyilishida Xitoy floti ustidan g‘alaba qozonilgan. Yangi Vetnam sulolasi asoschisi Ngo Kyuyen mamlakat poytaxtini mil. avv. Ill asrdayoq poytaxt bo'lgan qadimiy shahar Koloaga ko'chirgan. Yangi m a’muriy boshqarma faqat Vetnam amaldorlaridan iborat bo’lgan. Qadimiy Vetnam an’analarini tiklashga saroyda ham e'tibor berilgan. Mazkur davrda aholi soni o ‘sib, yer maydoni kengaygan, yirik irrigatsiya ishlari amalga oshirilgan. Hosil oshgan, qishloq tashkilotining quyi ko'rinishi ja m o a bo’lgan. Yer va o‘rmonlar jamoaga tegishli bo’lgan. Jarayonida Vetnam jam oasi ichida tabaqalashuv yuz bergan. Yerning oliy egasi davlat bo’lib, hukmron tabaqa merosiy zodagon va amaldorlarga bo’lingan. Amaldorlar xizmat evaziga jamoalardan soliq olish huquqiga ega bo’lgan. Daryo havzalari, dengiz qirg‘oqlarida yangi shaharlar paydo bo’lgan. Metallga ishlov berish va kulolchilik yuqori darajaga chiqqan. Metall buyumlarining hammasi Vetnamning o ‘zida ishlangan. Me’m orlar go’sht va yog’ochdan k o 'p qavatli bino va q a l’alar qurgan. M e ’morchilik va san ’atda mahalliy a n ’ana kuchli bo’lgan. VIII asr oxirida «Dayla uslubi» nomli uslub vujudga kelgan. Unga ko’ra, binolar, ibodatxonalar, minoralarning birinchi qavati uncha haland boMmagan. Har bir qavatda maxsus mehrobda Budda haykali bo'lib, bino tomining qirg'oqlari bukilgan. M e’morchilikda m a’lum darajada Hindiston ta’siri sezilib turgan. O'yin akorlik yuksak darajada bo’lgan. 0’sha davrda turli laqinchoqlar orasida fleyta (surnay) chalayotgan ruh tasvirlangan barelyef' urf bo’lgan. Dayla uslubidagi kulolchilik ham ajoyib bo‘Igan. G'ishtlar, cherepitsa, idishlar relyefli bezaklar bilan qoplangan. Mahalliy naqshlarda esa hind yoki xitoy elementlari mavjud bo’lgan. Vetnam feodallari markaziy hokimiyat kuchayuvini istamay, ko‘pincha o'z qo'shinlari bilan qirolga qarshi chiqqanlar. Amaldorlar bo‘lsa, markaziy hokimiyat tomonida turgan. X asr o‘rtalarida o'zaro jiddiy urushlar bo'lib turgan. Mamlakat xonavayron bo’lib. o'n ikkita mustaqil feodallik tashkil topgan. O'zaro urushlar dehqonlarni ham xarob qilgan. Natijada xalq qo'zg'olonlari boshlangan. Yana Xitoy hujumi xavfi paydo bo’lgan. Bu sharoitda mashhur amaldor va lashkarboshi Din Bo Lin mamlakatni birlashtirish uchun kurash boshlagan. G'alabalar uni amalda hukm dorga aylantirgan. U 968-yilda imperator deb e’lon qilingan. Din sulolasi boshchiligidagi davlat Daykovet («Ulug‘ qadimiy Vetnam») deb nomlangan. Yangi ma’muriy islohotlar tarqoqlikni tugatishga qaratilgan. Yangi ma’muriy birliklar chegarasi merosiy chegaralar bilan mos tushmasdan yangi sulola Vualar bu sohadagi ishda o'z iqtisodiy qudratlariga tayangan. Daykovetning yangi poytaxti Xoali devor va xandaq bilan o'rab olingan. Davlat va harbiy boshqaruv isloh qilinib, unga asosan Din tarafdorilari qabul qilingan. Ichki siyosat bilan bemalol shug'ullanish uchun Xitoy bilan chegarada sokinlik kerak bo'lgan. Shu maqsadda Din 971-yilda Sun saroyiga elchilar jo'natgan. 972-yilda Xitoy vassalligini tan olib, biroz oMpon to'laydigan bo'lgan. Bu majburiyat natijasida tashqi xavfdan cho'chimay, ichki ishlar bilan shug‘ullanilgan, bo'ysunmagan feodallarga qarshi kurash kuchaytirilgan. Vua o'nta korpus - zaodan iborat muntazam qo'shin tashkil etgan. Barcha raqiblar magMub etilib, asirga olinganlar qizigan yog'da qovurilgan yoki vua bogidagi yirtqichlarga yedirilgan. Biroq, feodallar saroy to'ntarilishini amalga oshirganlar. Din va Lin o’limidan so'ng boshlanib ketgan o'zaro urushlardan xitoyliklar foydalanishga uringanlar. Bu xavf qattiq qo’llikni talab etgan. Zodagonlarning bir qismi bosh qo'mondon Le Xoanni vua deb e ’lon qilishga harakat qilganlar. 981-yilda yangi vua Le Day Xan ikki guruh qo'shin bilan bostirib ki'lih, xitoy qo'shinini mag'lubiyatga uchratgan. Ilk I,с sulolasi hukmronligi davrida (981—1009) buddaviylik yordamida davlat mustahkamlana boshlagan. Buddaviylik VI asrdayoq hukm ron dinga aylangan. Buddaviylik davlatning doimiy Immivligida bo’lgan. Ilk o’rta asrlarda Indoneziya. Bu hududda dastlabki davlatlar chegarasida vujudga kelgan. Mahalliy ziroatkor qabilalar, bronza quyish, temir eritish bilan mashg‘ul bo’lganlar. Aldodlar va turli ruhlarga sig’inilgan. Malaylar va avstroneziya til oilasiga kiruvchi halqlar qadimdan mohir dengizchilar bo’lishgan. Mallakka bo'gizi va qadimgi Kusantara (Uzoq orollar) suvlari orqali jahon savdo yo’li o ‘tgan. Tropik m ussonlar doimiy harakat (su/isli)ga yordam bergan. Mazkur hudud Yaqin, Uzoq Sharq, Hindiston, Xitoy savdo va madaniy aloqalari zanjirining muhim halqasi bo’lgan. Katta Zond orollari daryo vodiylari va Shimoliy Malayyada viqudga kelgan sinfiy jamiyatlar to'g'risidagi maMumotlar hind, antik, xitoy manbalarida uehraydi. Hindistonning yozuvi, adabiyoti, milologiyasi. buddaviylik va hinduiylik normalarining qabul qilitiishi davlatehilik rivojiga ijobiy ta ’sir ko'rsatgan. Qadim da va o'rta asr boshlarida (I-IV asrlar) G'arbiy Indoneziya va (yunonlar Malayyani shunday ataganlar) hududlarida shahar davlatlar mavjud bo’lgan. Ular xususiy va xalqaro. Ular orasida eng virigi va kuchlisi Eangkasuka bo’lib, asosiy din buddaviylik bo’lgan. Indoneziya Imdudidagi qadimgi millat tamaddunining muhim tumanlari sharqiy va janubiy Sumatra, ayniqsa Djambi va Palembanga port va daryo vodiylari edi. Bu yerda III asr boshlarida Gein davlati, Vf asrda Malayya kabi davlati bo'lgan. Ular Hindiston, Eron, Xitoy bilan savdo qilganlar. Yava orolida iqtisodiy va siyosiy vaziyat qator davlatlarni vujudga keltirgan. G'arbiy Yavada Taruma davlati vujudga kelgan. Taruma hududidan topilgan V asrga doir sanskrit yozuvlarida roja Turnavarman ko'klarga ko'tarilgan. U qo'shni knyazliklarni bo'ysundirgan. uning buyrug'iga binoan ko’p kilometrli sug'orish kanali qazilgan. U hayot himoyachisi - asrovchi xudo Vishnuga tenglashtirilgan. V—VII asrlardagi Xitoy yilnom alariga ko'ra Yavada 30 ga yaqin davlat birlashmalari bo'lgan. Qo'shnilari bilan urushlar jarayonida ular уiriklashib borgan. Unga Yava xalqining g'oyaviy jihatdan birlashuvi. buddaviylik va hinduiylikning tarqalishi yordam bergan. VII asming 40-70-yiIlarida Kalinga podsholigi kengaygan. Sumatra, Kalimantan ichki hududlari va Sharqiy Indoneziyada u vaqtda ibtidoiy jamoa tuzumi hukm surgan. Bapnora dengiz imperiyasi parchalangach, V I-V II asrlarda Sharqiy Sum atrada ta’sirchan davlat birlashmalari shakllana boshlagan. Mallakka bo'g'izi zonasida bir necha hudud mustaqillikka erishgan. Bu vaqtda Janubiy dengizlar orqali bo'ladigan xalqaro savdo sezilarli darajada o'sgan. Hind, fors, arab savdogarlarini kumush, oltin, rangli tosh, marvarid, qimmatbaho yog'och, ziravor, dorivorlar kabi mahsulotlar ko'proq qiziqtirgan. Malayya portlarining ahamiyati ortgan. Sharq savdosidagi deyarli barcha mahsulotlar shu yerdan o'tgan. Xalqaro savdodan katta foyda olingan. Savdo va harbiy Hot imkoniyatlari oshirilgan. Indoneziya davlatlari Hind va Tinch okeanini birlashtiruvchi muhim nuqtalarni nazorat qilgan. Shundav sharoitda Sharqiy Sumatradagi knyazlik Shrividjaya kuchaygan. Qadimgi malay tilidagi yozuvlarga qaraganda, 682—685-yillarda Jayanash hukmronligi davrida bu davlat M alayya va boshqa qo'shnilar hisobiga kengaygan. Ilk Shrividjayya hukmdorlari - xadji\&ming asosiy maqsadi Mallakka va Zond bo'g'izlarini nazorat qilib, savdo monopoliyasini o'rnatish bo'lgan. VII—VIII asrlarda bu davlat Xitoy bilan doiiniy ili|i|nm.itik va savo aloqalarida bo'lib turgan. Shaylendr sulolasi >|(i\ i iila hukm dorlar o'zlarini maxaraja deb atay boshlagan.

1.2 Rivojlangan o'rta asrlarda Janubi-Sharqiy Osiyo.

XI asrda Vetnamning markazlashtirilgan davlatga aylanish jurayoni. Xl- XV asrlarda Vetnam davlatining markazlashgan davlatga aylanishida juda katta o'zgarishlar amalga oshirilgan. XI - XV asrlarda Vetnamda feodal munosabatlar yuqori darajaga erishgan. Shaharlar, savdo, pul muomalasi, temir mahsulotlari, tuz, qora mol, punch va boshqa mahsulotlar bilan ichki savdo rivojlangan. Bundan tashqari, Vetnam xalqining m o‘g ‘ ul bosqinchilariga qarshi kurashi, kichik feodallarning yer egalariga qarshi kurashi, XI-X1II asrlardagi I )avvet urushlari X V asrda Vetnamning iqtisodiy rivoji salohiyatining o'sib borishi natijasida yirik markazlashgan Vetnam davlatiga asos solingan. Mustahkam feodal davlatning shakllantirishda Li sulolasi markazlashgan siyosatni olib borib, yirik feodal va togiiq xalqlarni qarshiligini yengib davlatni harbiy va ma’muriy tomondan kuchaytirgan. Dayvet urushlari XI asrda himoya urushi deb atalgan. Mular shimoldan Xitoy bosqinchilariga qarshi janubda Tyampa davlatiga qarshi urush olib borgan. XI asrda Vetnam markazlashtirilgan davlatga aylangan. Feodal mtiiiosabatlar yuqori darajaga erishgan. Yerlar boshqaruvchisi esa yer tarqatuvchi feodal davlatlar hisoblanib, u yerlarni podshoh taqsimlagan. Vua (podshoh)da yer boshqaruvchiligidan tashqari, o‘z ixtiyojlarini ((bir qancha yer maydonlariga ega bo‘ lganlar. Qolgan yerlarning ayrim qismi vaqtinchalik kichik vao'rta feodal amaldorlarga, Itiqaro va harbiy xizmat paytida soliq olib foydalanib turish uchun bf/ilgan. Bu yerlar avloddan-avlodga meros sifatida o'tka/ilmagan. Sim feodal yer boshqaruvchilik tuzumi XVII asr oxiriga kelib davlat xi/niatchilariga yer maydonlari ajratilgan, keyinchalik feodalamaldorlar o’rniga xususiy merosxo'rlar kelib chiqqan. Vua (podshoh) va davlat xizmatchilari yer maydonlaridan tashqari mansabdor zodagonlar vua qarindosh-urug'lari asosiy o‘rin mo’ljallangan. Bu yer boshqaruvchiligi turi Vetnam katta yer egaligining uvojlanishida muhim rol o'ynagan. X IV asr o'rtalariga kelib markaziy hokmiiyatning sustlashganligi va davlat yer maydonlari qisqarganligi sababli zodagonlarning yerlari umumiy yer maydonining 1/6 qismini tashkil etgan. Xususiy yer egalarga yangi yerlarni o'zlashtirish uchun huquq berilgan. O'zlashtirilmagan yerlar, asosan bosib olingan va botqoqlarni quritilishi hisobiga kengaytirilgan. Chuang zienlar - yirik mansabdor zodagonlar shu tariqa rivojlanib borgan. XI-XII asrlarda janubi-sharqiy Osiyoda rivoj topgan Budda monastirlari yirik yer egalari hisoblangan. Monastirlar katta yer maydonlariga va butun jamoalarga egalik qilgan. Monastirlarga qarashli yerlar davlat soliqlaridan ozod bo‘lgan. Dehqonlar harbiy xizmatga ham chaqirilgan. XV asr oxiriga kelib markaziy hokimiyat kuchaygandan so‘ng ko'pchilik monastirlarga qarashli yer maydonlari xazina hisobiga qaytarilgan. Jamoada mehnat qilayotgan 20-60 yoshgacha bo’lgan dehqonlar jon hisobi va yer hisobiga soliq toiganlar, majburiy harbiy xizmat o‘taganlar. Jamoada iqtisodiy yuridik hamda diniy masalalar umumiy yig‘ilishda hal etilgan. Jamoachilar aholining asosiy qismini tashkil etgan. Ulardan olingan soliq hisobiga hamma toifadagi feodallar ta’minlangan. XI-XV asrlarda hukmronlik qilgan sulolalar (Chan, Le) dehqonlarni ishlatish qulay bo’lganligi uchun jamoalarni saqlab qolishga harakat qilgan. Jamoalar o‘rta asrlardagi Dayvetning eng past xo‘jalik va ma’muriy ish yurituvchilari bo’libX V III asrgacha saqlanib qolgan. Jamoa kuchlari bilan katta irigatsion va shahar qurilishlariga doir ishlar amalga oshirilgan. Davlat yerlaridagi jamoa dehqonlari davlat xazinasiga soliq toiashgan va yuridik jihatdan ozod bo’lgan. Mansabdor zodagonlar yerlaridagi jamoa dehqonlari to'la ozodlik huquqlariga ega boimagan. Ular yer egalariga tobe bo’lgan. XI -XV asrlarda shaharlar va savdo. Vetnamning yirik shaharlari va savdo ma’muriy markazlaridan Txangluang, harbiy ma’­ muriy markaz Xoata va tashqi savdo markazi Vandon bo’lgan. XIII- XV asrlarda temir, tuz, qora mol, guruch va to‘qilgan mahsulotlar bilan ichki savdo rivojlanganligi sababli shaharlar jadal o'sa boshlagan. Tashqi savdo Vetnamning o'zida ishlab chiqarilgan (lak, temir, chinni) mahsulotlari bilan Vetnam portlari orqali amalga oshirilgan. Hindistondan sharqqa faqat Vetnam portlari orqali yo’l olingan. XV asrdagi Dayvet savdo shaharlarida arab, hind va boshqa mamlakatlardan ham savdogarlar bo’lgan. XIV asr oxiri - XV asr boshlarida chorak asr davomida qog‘ozli pul immmalaga kiritilib, yuqori rivojlanish darajasiga ko‘tarilgan, Iekin XV asrning ikkinchi choragida feodal hukumati qog'ozli pulbuin muomaladan chiqargan. XI XV asrlarda savdogarlar tashkiloti mamlakatning siyosiy liayotida ishtirok etmagan. Markazlashgan feodal davlatni shakllantirish jarayoni. Li Milolasi markazlashgan siyosat olib borib, davlat sholi yetishtirishga ixlisoslashgan hududda, y a ’ni savdo va daryo yoqasida joylashgan Ixaniluang shahriga ko‘chirilgan. Bu Vua sulolasi yirik feodal va tog ii xalqlar qarshiligini yengib, davlatni harbiy va ma’muriy lomonidan kuchaytirgan. Davlat boshqaruvi qat’iy nazorat ostiga olingan, mansabdor shaxslar Vuaga qasam ichganlar. Shu yillarda Vua shaxsiy gvardiyasi tashkil topgan. Mamlakat 26 viloyatga bo‘linib, har bir viloyatga vua qarindoshlaridan yoki yaqin kishilaridan boshchilik qilgan. O’z o‘rnida viloyatlar kichik bo‘linmalarga boiinib, eng past ma’muriy tashkilot lamoalar bo’lgan. Boshqaruv tizimini qayta tashkillashtirish bilan birga intizomiy qo'shin tashkil etilgan. Bu qo‘shin, asosan feodallar yollagan guruhlari o ‘ rniga jamoadan chiqqan dehqonlardan tuzilgan. Li sulolasini qayta qurish Li Txien Tong (1054-1072) boshchiligidagi harbiy qayta qurish bilan yakun topgan va harbiy soliq kirililgan.