I bob. Darslik va o’quv adabiyotlarida anorganik birikmalar eng muhim siniflarining yoritilishi 5

1 – guruh nomi “Vodorod” bo’lsa guruh a’zolaridan biri shu to’rtlikni aytsa, o’quvchilar boshqa guruhlar nomini qiziqib eshitadi.
Meni yengil gaz derlar,
Mendan o’g’it olarlar.
Yondirsalar yonaman,
Oddiy suvni beraman.
2 – guruh nomi “Kislorod”:
Kisloroddir nomim mening.
Tabiatdir konim mening,
Mensiz hayot ham bo’lmas,
Hatto o’simlik o’smas.
3 – guruh nomi “Uglerod”:
Olmosning tarkibida,
Ko’mirning suyagida.
Grafitning mag’zida,
Mening asl nusxam bor.
4 – guruh nomi “Azot”:
Meni derlar azotjon
O’simlik bo’lsa nimjon,
Bo’larman unga qon jon,
Xursandir mendan dehqon.
5 – guruh nomi “Oltingugurt”:
O’zim kukun olitn rang,
Suvda eriyolmay garang.
Issiqlikda eriyman,
Rezinani beraman.
6 – guruh nomi “Alyuminiy”:
Alyuminiy mening nomim,
O’zim oq rangli yaltiroq
Massam uncha og’irmas,
Tok o’tadi yaxshiroq.
Shuning uchun yasalur
Mendan ulkan tayyora
Hatto sayr qildim men,
Uzoq – uzoq sayyora.
7 – guruh nomi “Natriy”:
Men natriyman faol metall,
Yasamaslar mendan detall.
Chunki tanim juda bo’sh,
Suvga juda o’ch.
Ovqatingiz mazasi,
Uy ro’zg’orga juda kerak
Ichimlik va kir sodasi.
Har bir guruh o’z nomi haqida ma’lumotlar berib bo’lishgach “oltin kalitcha” savollariga javob beriladi va bu bilan ular 5 ta imkoniyatdan 3 tasini egallaganliklari qayd qilinadi (har savolga 1 ball). Bahosini “5” ballga to’ldirish uchun ular yangi mavzu savollariga javob yozib kelishlari va yangi dars topshiriqlaridan faol ishtiroki bilan to’ldiriladi.
O’qituvchi yanigi mavzu haqida qisqa bayon etadi:
Asoslar deb metall atomi va bir yoki bir nechta gidroksid guruhlaridan tashkil topgan murakkab moddalarga aytiladi. (NH₄OH ham shu moddalar guruhiga kiradi). Asoslar tarkibidagi gidrokso guruhlar soni metall atomining valentligiga son jihatidan teng bo’ladi, chunki gidrokso guruh shartli ravishda bir valentlidir.
Asoslarning umumiy formulasi Me(OH)_n
Nomlanishi: Asosalarning nomlanishi o’zgarmas valentli metallar uchun “metall atomi+gidroksid” shaklida yasaladi: kaliy gidroksid – KOH, bariy gidroksid – Ba(OH)₂.
Agar metall atomi o’zgaruvchan valentli bo’lsa va bir nechta xil gidroksidlar hosil qilsa, metall atomi nomidan so’ng uning valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko’rsatiladi va qavsdan
keyin chiziqcha qo’yiladi hamda gidroksid so’zi yoziladi: “metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamda) + [ - chiziqcha ] + gidroksid”.Masalan: temir(III)-gidroksid–Fe(OH)₃, mis(II) – gidroksid – Cu(OH)₂.
Asoslar fizik xossalari, ya’ni suvda erishi va erimasligiga qarab suvda eriydigan (ishqorlar) va erimaydigan asos, hamda kimyoviy xossalariga ko’ra amfoter asoslarga ham bo’linadi. Suvda eriydigan asoslar teri va to’qimalarni o’yish xossasiga ega bo’lgani uchun o’yuvchi ishqorlar deb ataladi. Masalan: KOH – o’yuvchi kaliy, NaOH – o’yuvchi natriy. Suvda eriydigan asoslarni I va II asosiy guruhchasidagi metallar hosil qiladi (Be va Mg dan boshqa), shuning uchun bu guruhchani ishqoriy va ishqoriy yer metallari deb aytamiz. Qolgan asoslar suvda erimaydi. (Fe(OH)₂, Cu(OH)₂). Amfoter asoslar ham kislota, ham asos xossalarini namoyon qiladi (Zn(OH)₂, Cr(OH)₃, Al(OH)₃).