I bob. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy roli va vazifalari

1.3. Iqtisoiiyotiteg davlat sektori va uaing butu iqtisodiyotai tartibga solishdagi roli

Davlat sektori — bu mulk egasi davlat bo’lgan jami korxonalar va tashkilotlar majmuyidir. Uning bir qismi milliylashtirishdan va ikkinchi qismi esa davlat mablag’lari hisobidan shakllanadi. Kapital talab etuvchi yangi tarmoqlami yaratish (kosmik sanoat ishlab chiqarish va boshqalar) hisobiga iqtisodiyotning davlat sektori oshib boradi.

Turli mamlakatlaming ijtimoiy ishlab chiqarishida davlat scktori ulushi turlicha ho’lib, u asosiy kapitalning 2 % dan 50 % gachasini tashkil etadi. MDH davlatlarida bozor iqtisodiyotiga o’tish va iqtisodiyotni isloh qilishdan so’ng davlat sektori ulushi sezilarli darajada qisqardi. Misol uchun: Rossiya Federatsiyasi sanoatida davlat sektori ulushi 5 %dan kamni tashkil etdi, 0’zbekiston Respublikasida - 30 %.

Aksariyat adabiyotlarda davlat sektori resurslari va davlat budjeti resurslari yig’indisi «xo’jalikning ijtimoiy sektori*, deb yuritiladi. Shu sababli, ijtimoiy sektor komponentlari o’rtasida davlat budjeti va davlat moliyasi asosiy rolni egallaydi. YalM da davlat yalpi daromadlarining ulushi Mcksikada - 21,4 % va Turkiyada - 27,3 % dan Daniya va Shvetsiyada - 60,4 % gachani tashkil etadi. Ijtimoiy xaraiallarning o’sishiga qarab davlat xarajatlari ulushi ortib boradi. 0’zbekistonda davlatning YalMdagi ulushi 2012-yiJda 16,4 %ni tashkil etdi.

Davlat sektori ishlab chiqarish maqsadlariga ko’ra nodavlat sektoridan farqlanadi. Ishlab chiqarishdan asosiy pirovard maqsad - bu foyda olish, lekin davlat sektorining asosiy maqsadi — bu investitsiyani, bandlikni tartibga solish, nodaviat sektoriga yordam ko’rsatish va ijtimoiy jarayonlami tartibga solish hisoblanadi. Davlat sektori maqsadiari miliiy iqtisodiyot manfaatlaridan kelib chiqadi.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish vazifalarini amalga oshirish uchun soliqqa tartish va yig’imlar yo’li bilan davlat budjeti resurslari tashkil etiladi va davlat sektorining moddiy bazasi shakllantiriladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - bu takror ishlab chiqarish jarayonining tarki- biy qismi va jamiyat iqtisodiyotini rivojlantirishdir.

Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi bozor mexanizmi bilan uzluksiz bog’langan. Bundan xulosa qilsak, «Samarasiz davlat boshqaruvi bilan iqtisodiy barqaror rivojlanib bo’lmaganidek, ijtimoiy rivojlanib ham bo’lmaydi». Bu borada taniqli iqtisodchi P Samuelson shunday deydi - «Iqtisodiyotni u yoki bu mexanizmisiz boshqarish — bu bir qo’lda qarsak chalish bilan barobardir*1.