I bap uliwma urbanizaciyaģa sıpatlama

I BAP Uliwma urbanizaciyaģa sıpatlama
1.1 Urbanizaciya tariyxı hàm hàzirgi kúndegi urbanizaciya

Eń birinshi iri qalalar 4 mıń jıl aldın Mesopotamiya, Hind, Xuanxe dáryaları oypatlıqlarında payda bolǵan. Qalalardıń payda bolıwı ekonomikalıq rawajlanıw menen baylanısadı. Qalalar hùkimdalar jasawshı aymaqlar, bas wazıypası qorǵaw bolǵan qorǵanlar retinde qáliplesken. Bunday jaǵdayda olar strategiyalıq tárepten eń qolay orında qurılģan.

Meksika hám Peru aymaqlarında Kolumbģa shekem dáwirlerde úlken qalalar civilizaciyaları rawajlanǵan. Áyyemgi Amerika hám Yevroaziya aymaqları bir-birinen pútkilley xabarsız bolsada olardaģį qalalar civilizaciyasi óz qásiyetlerine kóre júdá uqsas bolǵan.
Orta ásirlerde dúnyadaǵı eń iri qalalar Nankin (470 mıń adam, Qohira (450 mıń adam), Vidjvanagar (350 mıń adam), Pekin (320 mıń adam) bolǵan. Evropa regioniniń eń iri qalası Parij bolıp, onıń xalqı 275 mıń adam bolǵan. Milan hám Veneciya qalaları odan eki ese kishi bolıp, XIX ásirde 870 mıń xalqı menen dúnyanıń eń iri qalası bolǵan London xalqı sol waqıtta 50 mıń adamnan òtpegen. XVIII ásir basında dúnya xalqınıń 10% ten kemregi qalalarda jasaǵan.
Orta ásirlerde eń úlken bolǵan qalalar házirge shekem ámelde, geyparaları rawajlanıwdan toqtap qalǵan hám provinciyalar orayına aynalǵan yamasa pútkilley joq bolıp ketken. Zamanagóy qalalar sistemasınıń qáliplesiwi XVIII ásirden baslanadı. XIX ásirdiń basında eń iri qala retinde London esaplanatuģın edi, onıń xalqı 865 mıń adan bolǵan. Evropada ekinshi orında Parij (550 mıń adam), úshinshi Neapol (340 mıń adam), olardan keyin Sankt-Peterburg (330 mıń adam) hám Vena (230 mıń adam) turǵan. London hám Parij qalaları aralıǵında Aziya qalalarınan Pekin, Kanton (800 mıń adam) hám Konstantinopol (Istambul 570 mıń adam) turǵan.
Xalıqtıń qalalarda toplanıp barıwı, qalalardıń socialliq ómirdegi áhmiyetiniń artıp barıwı pútkil jámiyet tariyxı dawamında júz berip barǵan. Tek XIX ásir basında ģana bul processtiń tezleniwi gúzetildi. 1800 hám 1900-jıllar aralıǵinda Jer júzi xalqı 1, 7 retke kóbeygeni halda, qala xalqınıń sanı 4, 4 retke kóbeydi, bul nomerler XX asirge muwapıq túrde 3, 7 hám 13, 3 retti
quraydı.
Zamanagóy iri qalalardıń ekonomikalıq, siyasiy hám sawda orayları retinde rawajlanıwı manufaktura hám fabrika islep shıģarıwdıń payda bolıwı menen baylanıstırıp anıqlama beredi. Qalalarda xalıqtıń kóp toplanıwı energetikanıń rawajlanıwı nátiyjesinde ámelge astı, bul áwele kómirdi, keyinirek neftni qazıp alıw, tasıw hám paydalanıw texnologiyasınıń rawajlanıwı menen baylanıslı.
Sanaat revolyuciyası dáwirinde qalalardıń eń zárúrli funkciyaları tovar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw, basqarıw hám rayonlar tovar ayırbaslaw bolıp qaldı.Zamanagóy iri qalalardıń ekonomikalıq, siyasiy hám sawda orayları retinde rawajlanıwı manufaktura hám fabrika islep shıģarıwdıń payda bolıwı menen baylanıstırıp anıqlama beredi. Qalalarda xalıqtıń kóp toplanıwı energetikanıń rawajlanıwı nátiyjesinde ámelge astı, bul áwele kómirdi, keyinirek neftni qazı alıw, tasıw hám paydalanıw texnologiyasınıń rawajlanıwı menen baylanıslı.
Sanaat revolyuciyası dáwirinde qalalardıń eń zárúrli funkciyaları tovar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiw, basqarıw hám rayonlar aralıq tovar ayırbaslaw bolıp qaldı.
Urbanizaciyanıń XX ásirdegi jedellasiwi júdá háwij aldı hám qalalar revolyuciyası degen at aldı hám usınıń menen birge bul processtiń jámiyetke túrli dárejedegi tásiri kúsheyip, bul hádiyseni izertlewdiń usılların
tereńlasiwine alıp keldi.
Qalalar revolyuciyasınıń birinshi 20 jılında yaǵnıy 1950-1970-jıllar dawamında qala xalqınıń tábiyiy ósiwi pútkil insaniyat tariyxındaǵı qalalar xalqınıń sanınan bir az kem edi. Bul ósiw 83, 4% ti quraydı. Odan keyingi 20 jıl qala xalqınıń úlesi taǵı 68, 7% ke ósti. 1950-jılda 1990- jılǵa shekem bolǵan dáwirde qala xalqınıń úlesi 3, 1 esege kóbeydi hám XXI ásirdiń birinshi 10 jıllıǵında sol tárizde saqlanıp turdı.
Joqarıda aytıp ótilgenindey, urbanizaciyanıń joqarı dárejesi Evropanıń barlıq mámleketleri, AQSH, Kanada, Yaponiya, Avstraliya hám Jańa Zelandiyaǵa tán bolıp tabıladı.
XX ásirdiń ekinshi yarımında jáhán urbanizaciyasında rawajlanıp atırǵan mámleketler zárúrli rol oynay basladı. 1990 -jılda olarda dúnya qala xalqınıń 61, 4% i jasap atırǵan edi. (1950 jılda bul 38, 7% ni shólkemlesken). 2025 jılǵa kelip boljawlarǵa kóre bul kórsetkish 80% ten artıqtı quraydı. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerde qalalardıń kóbeyip barıwı, olardıń ayriqsha táreplerin esapqa alǵanda jáhán urbanizaciyanıń sapalı rawajalanıwın páseytedi hám aymaqlıq ayırmashılıqlarıwın keskinlestiredi. Sebebi bul mámleketlerdegi kópshilik qala xalqı jaqında awıllardan kóship kelgen boladı hám olar jasaw tárizi menen qala turmıs tárizin awıllastıradı. Qısqa múddet ishinde awıllardan qalalarǵa xalıqtıń úlken bólegi kóship ótkende bul jaǵdaydıń júzege keliwi tábiyiy hal bolıp tabıladı.
Joqarıdaǵı pikirler tiykarınan jaqın jıllarda qala xalqınıń kemligi menen ajralıp turǵan mámleketlerge tiyisli bolıp tabıladı. Bunday mámleketlerge Nigeriya mısal boladı. Onıń paytaxtı Lagos 1950-1990 jıllar dawamında 27 ese úlkenlesti hám dúnyanıń eń iri 8 aglomeraciyaları qatarǵa kiredi. Sonıń menen birge bunday ózgeshelikke iye bolǵan mámleketlerge Turkiya, Iran, Qıtay, Indiya, Rossiya, Braziliya, Meksika, Indoneziya sıyaqlılar kiredi. Bul processtiń basqa polisinde eń urbanizaciyalasqan regionlar Arqa Amerika, Batıs Evropa hám Yaponiya turadı.
Awıllar xalqınıń qalalarǵa kóship ótiwi hám ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı bir qansha tabıslar birpara mámleketlerdi joqarı dárejedegi urbanizaciyalasqan mámleketlerge aylandırıp qoydı, mısalı XX ásirdiń 90 -jılları dawamında Venesuelada urbanizaciya dárejesi 92, 9% ga shıqtı, tap sonday tendenciyanı Urugvay (90, 3%), Argentina (87, 5%), Chili (85, 9%), Braziliya(78, 7%), BAA (84%), Saudiya Arabiyası (80, 2%), Irak (75, 6%), Liviya (86%), Tunis (59%) de gúzetemiz.
Tán alıw kerek, rawajlanıp atırǵan mámleketlerdiń ko'pshliginde qalalarǵa kereginen artıq xalıq kóship kelip atır hám olardıń kóbeyip barıwı qala xalqı hám olardıń qala turmıs tárizi ortasındaǵı ayırmashılıqtı úlkenlestirmekte. Xalıqtıń miynet resurslarına bolǵan mútajlikten talay artıqmashlıǵı zamanagóy islep shıǵarıw hám tutınıwda qatnaspaytuǵın xalıq qatlamın payda etiwde jáne bul hádiyse jalǵan urbanizaciya dep ataladı. Sol tárizde rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan mámleketlerdegi urbanizaciya processiniń ayırmashılıǵı kórinedi. Atap ótiw kerek, Latın Amerikası, Aziya hám Afrikadaǵı urbanizaciya óz xarakteri hám tárepleri menen jalǵan urbanizaciya bolıp tabıladı.
Urbanizaciya kóleminiń keńeyiwi onıń izertlewinde sapa kriteryalarına itibar qılıwdı talap etedi. Jáhán urbanizaciya processiniń aymaqlıq hám regionlıq táreplerin ayrıqsha analiz qılıw jáne bul nizamlıqlardı úyreniw kúsheytirilmekte. Bul processke ádetde ulıwma dúnyalıq nizamlıqlar tán bolsada, onıń nátiyjeleri bolsa region hám mámleketlerdiń ayriqshalıģınan kelip shıǵadı hám zárúrli aymaqlıq bólistiriliwdi júzege keltiredi, processtiń reñ-bereńligin kórsetedi.
Urbanizaciya global process retindegi perspektivası eki túrli jóneliske iye:
■ Urbanizaciya processi óz aqırna jetken, toplanıw processi teris jóneliste baradı jáne bul dezurbanizaciyaģa alıp keledi;
■ Urbanizaciya rawajlanıwda dawam etedi jáne onıń áhmiyeti, forması hám
aymaqlıq strukturaları túrli mámleketlerge uyqas túrde ózgerip baraberedi.
Rawajlanǵan mámleketlerde xalıqtıń iri qalalarda toplanıw processiniń tómenlewi nızamlı hádiyse bolıp tabıladı. Bul iri qala aglomeraciyalarınıń daǵdarısın bildirmeydi, bálki, rawajlanǵan qalalar muǵdarınıń ósiwi menen xarakterlenedi. Sol tárzde agloeraciyalar rawajlanǵan mámleketler rawajlanıwında hám xalıqtıń aymaqlıq dúziliwinde tayanısh noqat bolıp qaladı.XX asirdegi urbanizaciya bul processtiń quramalı xarakterli hám kóp formalı ekenligin kórsetdi.