I bap uliwma urbanizaciyaģa sıpatlama

II. BAP Urbanizaciya processınıń jàmiyette tutqan ornı
2.1 Urbanizaciya processınıń sociallıq nàtiyjelerı hàm kelıp shıqqan aqibetlerı

Dúnya mámleketlerinde urbanizaciyanıń rawajlanıw tendenciyası XIX ásirdiń 2-yarımınan baslap sanaat rawajlanıwına uyqas túrde qáliplesken. Sonday eken, zamanagóy qala túsinigi sol dáwirdegi eń rawajlanǵan mámleketler bolǵan Evropa mámleketleri qalaları dárejesi menen belgilenip kelingen. Áste qalalardıń túsindegi milliy regional ayrıqshalıqlar joǵalıp bardı. Xalıq punktleriniń payda bolıwında tiykarǵı tásirge iye bolǵan tábiyiy geografiyalıq faktorlar kóbinese esapqa alınbaǵanlıǵı, atap aytqanda seysmik aktiv zonalar, samallar baǵdarı, jer qatlamları strukturası hám t.b sıyaqlılardı úyrenbesten qalalar qurıw, qalalarda tábiyiy apatlardan jábirleniwshi bolǵanlar sanınıń artıqmashlıǵı, xalıq salamatlıģınıń jamanlasıwı sıyaqlı aqıbetlerge alıp keldi. Zamanagóy qalalardı qurıwdaǵı bunday qáteler áyne waqıtta da dawam etpekte.

Urbanizaciyanıń qáliplesiwi ushın kúshli tásir kórsetken tábiy geografiyalıq faktorlar retinde aymaqtıń resurslar rezervi, rekreacion aymaqlarda jaylasqanlıǵı sıyaqlılar tán alınadı. Bunday faktorlarǵa súyengen halda qáliplesken urbanizaciya ayriqsha jónelis hám aqıbetlerge iye esaplanadı. Tábiyiy resurslar tiykarında qáliplesken urbanizaciya bul resursların qayta islew hám ónimler jaratıw processinde jedel rawajlanadı, bunıń nátiyjesinde kóplegen social máselelerge itibar berilmeydi hám túrli sheshimi qıyın bolǵan máseleler kelip shıǵıwı múmkin.
Rekreacion aymaqlarda qáliplesken urbanizaciya bolsa kóbinese máwsimiy xarakterde rawajlanıp baradı hám kóplegen unamlı ayrıqshalıqlardı payda etedi. Onıń rawajlanıwda payda bolǵan máseleler bolsa jergilikli administraciya tárepinen jónge salınıwı múmkin.
Zamanagóy qalalardaǵı ekonomikalıq faktorlar áyne sanaat hám xalıq aralıq munasebetlerdiń joqarı dárejede rawajlanıwı menen baylanıslı bolıp, shiyki onimlerdi qayta islew, jańa túrdegi ónimlerdi jaratıw, transporttıń rawajlanıwı, demografik rawajlanıw sıyaqlılar bolıp tabıladı.
Házirgi zaman urbanizaciyasınıń jedel rawajlanıwı nátiyjesinde tómendegi xarakterdegi máseleler payda boladı:
1. Demografik mashqala - qalalarda óndiristiń rawajlanıwı, túrli baǵdardaǵı tarmaqlardıń qáliplesiwi qalaǵa kóship keliwshiler muǵdarınıń asıwına sebep boladı. Qala xalqı tez kóbeyip baradı, qalaǵa jumıs izlep kelgen adamlar turar jay mashqalasın payda etedi hám qalanıń túrli aymaqlarında ekonomikalıq tárepten nashar xalıqtıń bólek jasaw rayonları payda boladı. Rawajlanǵan mámleketlerdegi iri qalalarda bunday rayonlar qalalardıń tiykarǵı aymaqlarından da keńeyiwi gúzetiledi. Nátiyjede jarlı urabnizaciya dep atalatuǵın jaǵday júzege keledi.
2. Social psixologiyalıq máseleler - qala turmıs táriziniń bir tárepleme rawajlanıp ketiwi nátiyjesinde qala xalqınıń túrli qatlamları payda boladı. Túrli tarawlarda iskerlik kórsetiwshi qalalıqlardıń turmıs ádetlerinde ayriqsha ayırmashılıqlar payda bolıwı múmkin. Bul ayırmashılıqlar qala ekonomikası jáne social ómirin basqarıwda nadurıs jol tutılıwı áqibetinde júzege keledi. Bunnan tısqarı qalaǵa sırttan kóplegen adamlardıń kóship keliwi hám nızamǵa qarsı jaylasıw hám de iskerlik kórsetiw arqalı da qáliplesedi. Bunday mashqalalardıń keskinligi ásirese iri qalalarda sezilerli hám aktual bolıp tabıladı.
3. Ekologiyalıq xarakterdegi máseleler - Bul máseleler eń keń kólemge iye bolıp, qala abadanshılıģı, qala transportı, xalıqtıń gigiena sanitariya qaǵıydalarına tolıq ámel qılıwı, xalıq salamatlıģın saqlaw mákemeleri hám islep shıǵarıw kárxanalarınıń qala ortalıǵına tásiri sıyaqlılardı óz ishine aladı.Bul process ekonomikalıq - social, demografik, siyasiy, etnomádeniy hám geografiyalıq quramǵa iye bolǵan bul hádiyse jámiyettiń aymaqlıq dúziliwindegi ózgerislerdi ózinde kórinetuǵın etedi. Usınıń menen birge social miynet bólistiriwiniń aymaqlıq -gegrafik bólistiriwi tuwındı retinde aytıladi. XX ásir basınan-aq iri qalalar úlesiniń jedel ósiwi buǵan baylanıslı izertlewler hám boljawlar etiliwine sebep bolǵan. A Babel iri qalalar bara-bara krizisqa dús keliwin aytqan, G. Uels olardıń keleshekte pútkilley joq bolıp ketiwin boljaģan edi. Mine 100 jıldan beri urbanizaciya processi jedel ósip barıp atır, barǵan sayın úlken aymaqlardı iyelep atır hám usınıń menen birge process baslanıwınan onıń jolında túrli máseleler kelip shıǵıp atır. Bunday máseleler:
1. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerde urbanizaciya júdá operativ hám basqarıp bolmaytuǵın xarakter payda etpekte.
2. Qalalardıń júdá tez úlkenlesiwi, sonday qalalarda xalıqtıń turmıs dárejesi tómen bólegi jasaytuǵınlıq bólek aymaqlardı payda etedi. Bunday aymaqlar antisanitariya sharayatın júzege keltiredi. Bunday aymaqlar francuz tilinde sóylesiwshi Afrika mámleketlerinde “bidonvillar”, Braziliyada “favel”, Turkiyada “gedjekondu” dep ataladı.
3. Sanaat kárxanaları hám avtomobillerdiń kópligi iri qalalarda ekologiyalıq
jaǵdaynı keskinlestiredi;
4. Keleshekte qalalardı kóp funkciyalı jaǵdayǵa keltiriw zárúrshiligi payda boladı.
Urbanizaciya processiniń tábiyiy ortalıqqa tásiri bólek áhmiyetke iye esaplanadı.Qalalar xalıq sanınıń kópligi, sanaat kárxanaları, transport sistemasınıń rawajlanǵanlıǵı tárepinen qaralģanda tábiyiy resurslarınıń barlıq túrlerin paydalanıwshı ob'ektler bolıp tabıladı hám usınıń menen átirap -ortalıqtıń pataslanıwında úlken orın tutadı. Tábiyiy ortalıqqa bolǵan júkleme tek ǵana qalalardıń ózinde, bálki onıń átiraplarında da kúsheye beredi. Qala aymaǵınıń keńeyiwi qımbatlı egin maydanlarınıń qısqarıwına
hám usınıń menen azıq-awqat mashqalasınıń tereńlesiwine sebep boladı.
Sahrası Úlken qubladaǵı qatar Afrika mámleketlerindegi qalalar onlap kilometr ónimsiz jerler menen oralǵan. “Bedlend” dep atalıwshı bul aymaqlar qala xalqı tárepinen tereklerdiń otın ushın kesip alınıwı hám jaylawlarda sharbashılıq penen shuǵıllanıwı áqibeti bolıp tabıladı. Iri qalalar azıq-awqat ónimlerine úzliksiz mútajlik sezedi hám birpara aymaqlarda olar átirapındaǵı awıl xojalıq maydanları bul mútajliklerdi qandıra almaydı.
Zamanagóy qalalar máseleleriniń eń áhmiyetlileri qalalar hám islep shıǵarıw kárxanaların suw menen támiyinlew, hám de aqaba suwdı shıǵarıw bolıp tabıladı. Shıģındılardı qala aymaǵınan alıp shıǵıw hám joq etiw de aktual hám úzliksiz máseleler bolıp tabıladı.
Sonday-aq, iri qalalardıń tábiyiy ortalıqqa tásiri úlken aymaqlardıń gidrologik rejimi, atmosferası hám ıqlımı menen sheklenbesten imaratlar hám imaratlardıń salmaǵı menen litosferaǵa da tásir kórsetip, jer qatlamları strukturasınıń ózgeriwine de sebep bolıwı múmkin.
Qalalardıń ózinde bólek mikroklimat payda boladı. Imaratlar samallar tezligin páseytiredi, hawanıń turıp qalıwı uwlı zatlı sanaat gazlarınıń toplanıwına alıp keledi. Smoglar - tútin, shań hám rayonlar qospası quyash nurın tosadı hám adamlardıń túrli keselliklerge shalınıwına sebep boladı. Qalalardaģı hawa temperaturası átiraptaǵı temperaturadan mudami joqarı boladı, bul jaǵday avtomobil janar mayınıń janıwı, imaratlardı ısıtıw sistemalarınıń jumısı, qaladaǵı barlıq ob'ektlerden qaytqan radiaciya ıssılıǵınıń áqibeti bolıp tabıladı. Turaqlı keńliklerdegi qalalarda qar burınlaw eriydi, ósimlikler erte ósip shıǵadı. Qalalarda qus kóbinese qublaģa ushıp ketpeydi, usınıń menen qalalarǵa tán fauna hám flora payda boladı.
Urbanizaciya bir tárepden adamlar jasaw tárizin qolaylıqlar menen támiyinleydi, basqa tárepden tábiyiy sistemalardı jasalma forması menen almastıradı, átirap -ortalıqtıń pataslanıwına sebep boladı, insan organizimine ximiyalıq, fizikalıq hám psixologiyalıq júklemeni asıradı.
Iri qala derlik barlıq tábiyat komponentlerin, atmosfera, ósimlik, topıraq, relef, gidrografikalıq sistema, jer astı suwı, grunt hám hátte ıqlımdı ózgerte aladı.
Urbanizaciyanıń aktual máselelerin hám aymaqlıq qáliplesiwin hám mámleketler xojalıǵınıń aymaqlıq strukturaların jetilistiriwdi kompleks ekonomikalıq geografiyalıq izertlew arqalı urbanizaciya processin turaqlılastırıw jolın tabıw múmkin.