|
Temaǵa baylanıslı maǵlıwmat:
Qanday da bir ortalıqta júz berip atırǵan erkin terbelisler sóniwshi terbelis boladı (2.2. 1-súwret). Sebebi, terbeliw dáwirinde terbeliwshi dene ortalıq tárepinen súykeliw sebepli qarsılıqqa ushıraydı.
2.2. 1-súwret
Sol sebepli erkin terbelislerden ámelde paydalanılmaydı.
Terbelisler sónbewi ushın jumsalatuǵın energiyanı dáwirli tárizde tolıqtırıp turıw kerek. Bunıń ushın terbeliwshi sistemaǵa sırtqı kúsh járdeminde dáwirli tásir kórsetip turıw kerek. Mine, usınday sırttan kúsh tásir etip turatuǵın qurılmanıń ápiwayı maketi 2.2. 2-súwrette keltirilgen. Prujinaǵa ildirilgen júkti tómenge tartıp, jazdırıp jiberilse, ol terbelmeli qozǵaladı. Bul waqıtta prujina ildirilgen temir ózektiń
tutqası aylandırılsa, terbelisler sónbeydi.
Sırttan dáwirli tárizde tásir etip turatuǵın kúsh tásirinde júz beretuǵın sistemanıń terbelislerine májbúriy terbelisler delinedi
Bul májbúriy terbelislerdi payda etetuǵın dáwirli ózgermeli sırtqı kúshke májbúrlewshi kúsh delinedi.
M ájbúriy terbelislerge kúndelikli turmıstan kóplegen mısallar keltiriw múmkin. Siz súyip tıńlaytuǵın radiodaǵı, magnitofondaǵı, televizordaǵı radiokernaylardıń membranası onnan ótetuǵın májbúrlewshi tok tásirinde terbeledi. Úyińiz yaki klasıńız qaptalınan awır júk tiyelgen mashinalar ótip qalsa tereze aynalari sıqırlaǵanın esitesiz. Eski beton qurılmalar (fundament, sútin)dı maydalawshı, taw jınısların kóshiriwshi titirenip isleytuǵın pnevmatikalıq balǵalar da dáwirli tárizde tásir etetuǵın sırtqı kúsh tásirinde isleydi. Májbúriy
terbelislerden paydalanıw yamasa zıyanlı halatlarda joq etiw ushın olardı úyreniw kerek. 2.2. 2-súwrettegi qurılmadan paydalanıp, sırtqı májbúrlewshi kúshtiń terbeliwshi sistemada payda bólatuǵın terbelislerge tásirin úyrenemiz.
Júk (4) baylanǵan prujina (3) nıń ushı ilmek (2) li sımnıń ushına ildirilgen. Ilmek ushı sheńber formasında bolıp, temir ózek (l) tiń doǵa formasında búgilgen bóliminde sırǵanaydı. Temir ózekti aylandıra baslasaq, júk ildirilgen prujina terbele baslaydı. Ózek tutqasın tezirek aylandırsaq, júktiń terbelisleri dáslep biraz arqada qalıp, keyin teńlesedi. Sonda terbelisler turaqlı boladı. Bunda ózek waqıt birligi ishinde neshe márte aylansa, 2.2. 2-súwret
júk ilingen prujina da sonsha márte aylanadı.
Demek, terbeliwshi sistemada júz beretuǵın májbúriy terbelisler májbúrlewshi kúsh
jiyiligine teń bóladı eken. Májbúriy terbelisler sónbeytuǵın terbelisler esaplanadı.
Rezonans qubılısı. Endi terbeliwshi sistemada júz berip atırǵan terbelisler amplitudasınıń májbúrlewshi kúshke qalay baylanıslı bolatuǵının kórip shıǵayıq. Bunıń ushın ápiwayı ǵana tájiriybe ótkeremiz. 4–5 m uzınlıqtaǵı jipti xananıń
bir ushınan ekinshi ushına biraz salbıratıp tartamız.
Olarǵa 3–4 túrli uzınlıqtaǵı jiplerge ildirilgen júklerdi baylaymız (2.2. 3-súwret). Birinshi júk ildirilgen jiptiń uzınlıǵın tórtinshi júk ildirilgen jip uzınlıǵı
menen birdey etip tańlaymız. Birinshi mayatnikti teńsalmaqlıq jaǵdayınan shetke shıǵarıp, jazdırıp jibersek, ol terbele baslaydı.
2.2. 3-súwret Onıń terbelisi ulıwma baylanǵan jip arqalı basqa mayatniklerge ótip, olar da áste-aqırın terbelmeli qozǵalısqa keledi. Mayatniklerde turaqlı terbelisler payda bolǵannan keyin ekinshi, úshinshi hám tórtinshi mayatniklerdiń terbelisine itibar bersek, tórtinshi mayatnik amplitudası eń úlken ekenligine isenim payda etemiz. Tórtinshi hám birinshi mayatnikler
uzınlıǵı birdey bólǵanliǵı sebepli, olardıń erkin terbelisler dáwiri (jiyiligi) óz ara teń bolıp shıǵadı.
Demek, májbúriy terbelislerde májbúrlewshi kúsh jiyiligi, terbeliwshi
sistemanıń jeke terbelisleri jiyiligine teń bolǵanda terbelisler amplitudası eń úlken boladı, yaǵnıy rezonans júz beredi. Sırtqı májbúrlewshi kúsh jiyiligi, terbeliwshi sistemanıń jeke jiyiligine teń bolǵanda, terbelisler amplitudasınıń keskin artıp ketiw
qubılısına rezonans delinedi. Rezonans dáwirinde amplitudanıń artıp ketiwine sebep májbúrlewshi kúsh baǵıtı menen terbeliwshi deneniń qozǵalıs baǵıtınıń óz ara sáykes keliwi esaplanadı. Rezonans qubılısınan texnikada hám turmısta keń paydalanıladı. Saatlarda, barlıq túrdegi qońırawlarda, sirenalarda, pnevmatikalıq
balǵalarda rezonans qubılısınan paydalanıladı. Lekin rezonans qubılısı ayırım jaǵdaylarda zıyanlı esaplanadı.
Máselen, dárya ústine qurılǵan aspa kópirden adam ótip baratırǵan waqıtta ol terbelip turadı. Onnan ótip atırǵan adamnıń áste yamasa tez júriwine qarap kópirdiń terbelisi joqarılawı yamasa ástelesiwi múmkin. Eger qádem basıw jiyiligi, kópirdiń jeke jiyiligine sáykes kelip qalsa, kópirdi uslap turǵan tartqılar úzilip ketiwi múmkin. Rezonans zıyanlı bólǵan jaǵdaylarda onıń aqıbetin kemeytiw maqsetinde tiyisli ilajlar kóriledi. Kárxanalarda stanoklardaǵı bóleklerdiń aylanıwı nátiyjesinde rezonans bolmawı ushın imaratirgesi awır hám úlken etip qurıladı.
Avtomobillerdegi terbelislerdi tez sóndiriw ushın amortizatorlar ornatıladı.
Avtoterbelisler. Sónbeytuǵın májbúriy terbelislerdiń bolıwı ushın sırtqı dáwirli kúsh tásir etip turıwı kerek. Biraq, sistemadaǵı terbelisler sırtqı dáwirli kúsh tásirisiz de sónbeytuǵın bolıwı múmkin. Eger erkin terbele alatuǵın sistemanıń ishinde energiya deregi bolsa hám bul derekten terbeliwshi denege joǵaltqan energiyanıń ornın qaplaw ushın zárúr energiyanıń kelip turıwın sistemanıń ózi tuwrılap tura alsa, bunday sistemada sónbeytuǵın terbelisler payda boladı. Mayatnikli, ápiwayı saat bunday tiptegi sistemanıń eń ápiwayı mısalı esaplanadı. Bul sistema belgili energiya zapasına, yaǵnıy jerden qanday da biyiklikke kóterilgen júktiń potencial energiyasına yamasa qısılǵan prujina energiyasına iye. Energiya dereginen támiyinleniwi sebepli sónbeytuǵın terbelisler payda etetuǵın sistemalar avtoterbelisli sistemalar dep ataladı. Elektr qońıraw, insannıń júregin hám ókpesin de avtoterbelisli sistema dep qaraw múmkin. Sistemada sırtqı dáwirli kúsh tásirisiz ishki derek tásirinde bola alatuǵın sónbeytuǵın terbelisler avtoterbelisler dep ataladı. Májbúriy terbelisler jiyiligi sırtqı kúsh jiyiligi menen birdey boladı. Avtoterbelislerdiń jiyiligi hám amplitudası sistemanıń jeke ózgeshelikleri
menen belgilenedi. Avtoterbelisler amplitudası usı terbelislerdi payda
etken dáslepki qısqa waqıtlı tásir (túrtki) shamasına baylanıslı emes[8].
Do'stlaringiz bilan baham: |
