I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

Yog` kislotalarining sirt tarangligi. 
Yog` kislotalarining sirt tarangligi haroratning ko`tarilishi bilan kamayib 
boradi va kritik haroratda nol’ga teng bo`ladi. Sirt tarangligini aniqlashda shuni 
nazarda tutish kerakki, hatto ozgina sirt faol moddalari qo`shilishi ham natijalarga 
katta ta`sir ko`rsatadi. 
Sirt tarangligini paraxorga (R) asosan (paraxor sirt tarangligi 1 ga teng 
bo`lgan suyuqlikning molekulyar hajmi) quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
2 5
.
0
1






M
P
Bunda: M – kislotaning molekulyar massasi; 

– kislotaning qattiq holatdagi zichligi;
1

- bug`ning shu haroratdagi zichligi;

- sirt tarangligi; R – paraxor. 

---

125 
Yog` kislotalarining qovushqoqligi. 
Yog` kislotalari, ularning metil va etil efirlari uchun ma`lum bir qovushqoqlik 
xosdir. To`yingan yog` kislotalarining qovushqoqligi ularning molekulyar massasi 
o`sishi bilan oshadi. Harorat ko`tarilishi bilan qovushqoqlik kamayadi. 
Qovushqoqlikning logarifmi bilan harorat orasida ma`lum chiziqli bog`liqlik 
mavjud. Yog` kislotalariga nisbatan ularning efirlari anchagina kamroq 
qovushqoqlikka ega. 
2.4.4. Yog’ kislotalari va ular birikmalarining polimorfizmi
.
 
Ko'pgina ma'lum moddalar, shu jumladan, individual yog 'kislotalari ham, 
kristallik tuzilishining parametrlari va shunga mos ravishda ularning fizik 
xususiyatlari bilan, masalan erish nuqtasi va zichligi bilan farq qiluvchi bir necha 
kristallik modifikatsiyalarni hosil qilishi mumkin. Ushbu hodisa polimorfizm deb 
va individual kristallik shakllar - polimorf modifikatsiyalar deb nomlanadi. 
Kristallanish jarayonida polimorf modifikatsiyaning shakllanishi yog' 
kislotasining tarkibi va tuzilishiga hamda tashqi omillarga bog'liq (kristallanish 
paytidagi bosim, isitish yoki qizdirish harorati, erituvchining mavjudligi yoki 
yo'qligi, uning tarkibi, aralashmalar mavjudligi va h.k.). 
Polimorf moddalarning kristallanishi paytida, termodinamikaning umumiy 
qoidalariga ko'ra, kristall tizimi erkin energiyasining minimal miqdorini 
ta'minlaydigan kristall hosil bo’lishi kerak. Ammo, shu bilan birga, Ostval’dning 
jarayonlar bosqichma-bosqich amalga oshishi haqidagi qoidasiga ko'ra, birinchisi 
bo’lib eng barqaror emas, balki tizim erkin energiyasining minimal o'zgarishiga 
olib keladigan polimor modifikatsiya hosil bo’lishi mumkin. 
Olingan barqaror tashqi kristalli struktura doimiy tashqi bosim sharoitida 
ma'lum harorat oralig'ida barqaror bo'ladi. Haroratning o'zgarishi bilan polimorf 
modifikatsiyada o'zgarishlar yuz berishi mumkin, buning natijasida ularning 
kristall strukturasi berilgan yangi sharoitlardagi polimorf moddaning barqaror 
holatiga to'g'ri keladi. Shu sababli, kristallanadigan moddalarning polimorf 

---

126 
o'zgarishi ko'pincha bir necha modifikatsiyaning ular erkin energiyasi asta-sekin 
kamayayishi bilan boradigan ketma-ketlikda shakllanishi bilan sodir bo'ladi. 
Turli xil polimorf moddalar kristall tuzilishining o’zgarish tezligi har xil, 
ba’zan juda kichik bo'lishi mumkin. Bunday holda, polimorf transformatsiyaning 
to'liq bo'lmaganligi sababli, birmuncha vaqt davomida ikkita polimorf 
modifikatsiya mavjud bo'lishi mumkin, ulardan biri bu sharoitlarda barqaror, 
ikkinchisi esa ortiqcha erkin energiyaga ega bo'lgan holda beqaror holatda bo'ladi. 
Agar harorat sharoitlari uzoq vaqt saqlanib qolsa, u holda boshlangan 
polimorf 
transformatsiya 
tugashi 
mumkin. 
Ammo 
ko'pincha 
polimorf 
modifikatsiyalardan biri to'liq barqarorlik uchun zarur bo'lgan minimal erkin 
energiyaga ega bo'lmasligiga qaramay, u sekinlashadi yoki umuman sodir 
bo'lmaydi. Bunday hollarda, muvozanatlanmagan, ammo nisbatan barqaror bo'lgan 
tizim hosil bo'lishi mumkin, bu tizim boshqa qulayroq sharoitlarda yanada 
barqarorroq bo'ladi. 
Polimorf moddalarning beqaror modifikatsiyalari suyuqlanish haroratlari 
ularning turg'un modifikatsiyalari suyuqlanish haroratlariga qaraganda past bo’ladi. 
Beqaror modifikatsiya ustidagi bug'ning solishtirma bosimi turg'un modifikatsiya 
ustidagi bug'ning solishtirma bosimidan kattaroqdir. Ushbu ko’rsatkichlarning 
miqdoriy farqi asosan polimorf modda molekulalarining tarkibi va tuzilishiga 
bog'liq. 
Polimorf transformatsiya (o’zgarish) uchun shu xarakterliki, u qattiq fazada, 
suyuqlanish harorati transformatsion modifikatsiyaning suyuqlanish haroratidan 
past haroratda sodir bo'ladi, ya'ni u suyuqlanmay sodir bo'ladi. Ushbu 
transformatsiya ko'pincha issiqlikning yutilishi yoki ajralishi bilan birga amalga 
oshadi. Polimorf moddaning birlik massasi o’zgarishi jarayonida hosil bo'lgan 
issiqlik miqdoriga o’zgarish (konversiya) issiqligi deyiladi. Issiqlikning yutilishi 
bilan 
boradigan 
polimorf 
o'zgarishlar, 
odatda, 
polimorf 
modifikatsiya 
qizdirilganda, issiqlikning ajralib chiqishi bilan boradigan polimorf o'zgarishlar 
esa uni sovitilganda sodir bo'ladi. 

---

127 
Ikki turdagi polimorf moddalar (enantiotrop va monotrop) ga mos keladigan 
ikki xil polimorf o'zgarishlar mavjud (21- va 22- rasmlar). 
Enantiotrop polimorf moddalar uchun ularning turg'un va o'zgaruvchan 
modifikatsiyalari mavjud bo'lgan ikki holati mavjud. Grafikda ushbu joylar Т
0
п
o'zgarish nuqtasining harorati bilan ajratilgan (21- rasm). Т
0
п
dan past haroratda 
ushbu modifikatsiyalardan biri barqaror, aksincha Т
0
п
dan yuqori haroratda esa 
ularning 
boshqasi 
barqarordir. 
Modifikatsiyalarning 
nisbiy 
barqarorligi 
o'zgarishlari chegarasida, ya’ni Т
0
п
o'zgarish nuqtasi haroratida har ikkala 
modifikatsiyalar ham muvozanatda bo'ladi va ularning miqdori bu haroratda 
o'zgarmaydi. 
Yuqoridagilardan ko'rinib turganiday, noturg'un polimorf modifikatsiyasining 
enantiotrop moddasi holatining o’ziga xos tomoni shundaki, uni transformatsiya 
nuqtasi haroratidan yuqori haroratlarda suyuqlantirmasdan isitish (qizdirish) 
mumkin. 
Monotrop polimorf moddalar uchun har ikkala noturg'un va turg'un 
modifikatsiyalarning suyuqlanish harorati gipotetik o’zgarish (konversiya) nuqtasi 
haroratidan past bo'ladi (22-rasm).